Morgunblaðið - 24.08.2002, Blaðsíða 35

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. ÁGÚST 2002 35
ÞAÐ hefur legið í
loftinu að áformað sé
að leggja niður Til-
raunastöð Háskóla Ís-
lands í meinafræði á
Keldum, kljúfa hana í
herðar niður og flytja
annan bútinn í Vatns-
mýrina en hinn eitt-
hvað út í sveit. Það fer
ekki á milli mála að það
væri stórslys, ef af
yrði, ekki bara menn-
ingarsögulegt slys
heldur einnig áfall fyr-
ir líf- og læknavísindin
í landinu og fyrir Há-
skóla Íslands. Til-
raunastöðin á Keldum er sú raunvís-
indastofnun íslensk sem lengst
hefur borið hróður landsins út í hinn
stóra heim og sem nýtur mestrar al-
þjóðlegrar virðingar. Sú virðing er
sögulega tengd nafni Björns Sig-
urðssonar, læknis og fyrsta for-
stöðumanns Tilraunastöðvarinnar,
sem árið 1954 setti fram kenningu
um nýja gerð smitsjúkdóma, sem
hann nefndi hæggenga sjúkdóma.
Hún vakti alþjóðlega athygli og
breytti hugmyndum lækna um ýmsa
sjúkdóma sem áður var talið óhugs-
andi að gætu verið smitandi. Þessi
kenning Björns á Keldum hefur rat-
að inn í kennslubækur í sýklafræði
og læknisfræði og er enn í fullu gildi
og má vafalaust telja hana mesta
framlag Íslendings í læknavísindum.
Kenningin spratt upp af rannsókn-
um Björns á smitandi sauðfjársjúk-
dómum sem bárust hingað til lands
árið 1933 og ollu miklum búsifjum.
Þeir voru reyndar kveikjan að því að
Tilraunastöðin var stofnuð árið 1948
og var hlutverk hennar frá upphafi
að rannsaka dýrasjúkdóma og þá
einkum búfjársjúkdóma. Guðmund-
ur Gíslason læknir og Páll Agnar
Pálsson dýralæknir voru nánustu
samstarfsmenn Björns um árabil við
rannsóknir á þessum sauðfjársjúk-
dómum og tel ég að á engan sé hall-
að þótt fullyrt sé að Guðmundur
Gíslason hafi átt mestan þátt í að
mæðiveiki var endanlega útrýmt hér
á landi. Það afrek hefur reyndar
vakið verðuga athygli út um allan
heim þar sem þessi sjúkdómur er
landlægur og veldur miklum usla, en
Ísland er eina landið þar sem hefur
tekist að útrýma veikinni. Það er því
að mínu mati ljóst
hvers vegna það væri
menningarsögulegt
slys fyrir Íslendinga að
leggja niður Tilrauna-
stöðina á Keldum. Ætli
Frökkum myndi nokk-
urntíma detta í hug að
leggja niður Pasteur-
Institútið í París og
innlima starfsemi þess
í einhverja stærri heild
í svokölluðu hagræð-
ingarskyni? Ég held
ekki.
Hitt atriðið sem
mælir gegn því að Til-
raunastöðin á Keldum
verði lögð niður í núverandi mynd
eru þær rannsóknir sem þar eru
stundaðar nú og þar sem mismun-
andi svið líf- og læknisfræði mynda
stærri heild. Þarna eru saman
komnir sérfræðingar á sviði sjúk-
dóma- og meinafræði, sníkjudýra-
fræði, bakteríu- og veirufræði,
ónæmisfræði, frumulíffræði og síð-
ast en ekki síst sameindalíffræði og
erfðafræði. Öll þessi sérsvið eru
nauðsynleg til þess að sem bestur
árangur náist í þeim rannsóknum
sem unnið er að á Tilraunastöðinni,
þ.e. rannsóknum á dýrasjúkdómum.
Þjónusturannsóknir eiga líka stóru
hlutverki að gegna sem órjúfanlegur
hluti rannsóknastarfseminnar, því
að grunnrannsóknir nærast á hag-
nýtum vandamálum sem þjónustu-
rannsóknirnar sinna.
Tilraunastöðin á Keldum hefur átt
því láni að fagna að þar hefur gegn-
um tíðina starfað vel menntað og
dugmikið starfsfólk. Eftir fráfall
Björns Sigurðssonar var haldið
áfram rannsóknum sem stóðust
strangar alþjóðlegar gæðakröfur,
fyrst undir forystu Páls Agnars
Pálssonar yfirdýralæknis en síðar
undir forystu læknanna Guðmundar
Péturssonar og Guðmundar
Georgssonar. Þannig tókst að við-
halda alþjóðlegum orðstír Keldna.
Jafnframt stækkaði Tilraunastöðin
jafnt og þétt og rannsóknirnar urðu
fjölbreyttari, en breiddin í sérfræði-
þekkingunni og fjöldi vel menntaðra
sérfræðinga hefur aldrei verið meiri
en nú. Segja má að Tilraunastöðin
hafi náð hinum „krítíska massa“
sem skiptir máli í rannsóknum. Að
sundra þessum heildstæða massa nú
væri hið mesta glapræði og erfitt að
skilja hvaða tilgangi það ætti að
þjóna, nema ef vera skyldi skamm-
sýnum gróðasjónarmiðum, þ.e. að
selja landið undir íbúðarbyggð. Hins
vegar er hér ekki um svo gríðarlegt
landflæmi að ræða að það ætti að
ráða úrslitum. Gera verður ráð fyrir
aukningu í starfsemi Tilraunastöðv-
arinnar í framtíðinni en hana mætti
leysa með því að byggja upp en ekki
út. Þó þarf alltaf að gera ráð fyrir
ákveðinni stærð lands undir hús til
dýratilrauna, t.d. tilrauna á kindum.
Benda má á að algengt er erlendis
að rannsóknastöðvar séu umkringd-
ar íbúðarbyggð. Þegar þær voru
fyrst byggðar voru þær langt utan
við borgarmörkin en lentu smám
saman inni í borg þegar byggðin
breiddist út. En engum datt í hug að
leggja þær niður af þeim sökum til
þess að einhver gæti grætt á landinu
sem þær standa á.
Fjarlægð Tilraunastöðvarinnar
frá öðrum rannsóknastofnunum Há-
skóla Íslands háir á engan hátt sam-
vinnu þar á milli. Sjálfur hef ég átt
ágætt samstarf við vísindamenn á
Keldum alla tíð síðan ég fluttist
heim frá Bandaríkjunum fyrir lið-
lega 15 árum, en þar á bæ vex eng-
um í augum nokkurra kílómetra
fjarlægð milli staða.
Svo vel vill til að nú er sestur í stól
menntamálaráðherra landsins mað-
ur sem hefur alþjóðlega sýn og
skilning á eðli og gildi vísinda. Von-
andi ber hann gæfu til þess að af-
stýra því slysi sem vofir yfir Keld-
um.
Til varnar Keldum
Halldór Þormar
Raunvísindi
Að mínu mati er ljóst,
segir Halldór Þormar,
að það væri menningar-
sögulegt slys fyrir
Íslendinga að leggja
niður Tilraunastöðina
á Keldum.
Höfundur er fv. prófessor við
Háskóla Íslands og sérfræðingur
á Keldum.
NÚ ER að hefjast
leiðtogafundur Sam-
einuðu þjóðanna um
sjálfbæra þróun í Suð-
ur-Afríku, sem stendur
í tíu daga, frá 26. ágúst
til 4. september. Und-
irbúningsfundir eru
reyndar þegar hafnir
og mikill fjöldi manns
kominn til Jóhannesar-
borgar til að sitja þá og
fjölmarga viðburði,
sem haldnir verða í
tengslum við fundinn.
Búist er við að fundur-
inn verði fjölmennasta
alheimsráðstefna sem
haldin hefur verið. Fjölmargir þjóð-
arleiðtogar sækja fundinn, en Davíð
Oddsson forsætisráðherra fer fyrir
sendinefnd Íslands. Í henni eiga sæti
fulltrúar stjórnvalda, alþingismenn
og fulltrúar frá frjálsum félagasam-
tökum og Reykjavíkurborg. Tölu-
verður áhugi er á fundinum, eins og í
ljós kom á fjölmennum kynningar-
fundi sem stjórnvöld stóðu fyrir í júní
sl.
Fyrir fundinum liggja drög að yf-
irlýsingu leiðtoga heims og áætlun
um forgangsmál á sviði sjálfbærrar
þróunar næsta áratuginn. Hér er
ekki um að ræða jafn viðamiklar
samþykktir og á Heimsráðstefnunni
um umhverfi og þróun í Ríó árið
1992, en Jóhannesarborgarfundur-
inn er haldinn af því tilefni að tíu ár
eru liðin frá þeim tímamótafundi.
Hvers vegna mætir þá slíkur fjöldi
manns til Suður-Afríku? Svarið er að
leiðsögnin frá Ríó er jafnvel mikil-
vægari nú en áður og sjálfbær þróun
er einfaldlega brýnasta verkefni
mannkyns um þessar mundir. Vel-
ferð mannkyns til framtíðar er í húfi.
Þau mál sem verða í brennidepli í
Jóhannesarborg eru Íslendingum að
mörgu leyti fjarlæg, nema sem þátt-
takendum í alþjóðasamfélaginu.
Rætt verður um baráttuna gegn fá-
tækt og hungri, hvernig tryggja
megi aðgang að heilnæmu drykkjar-
vatni og koma raforku til tveggja
milljarða manna sem nú notast við
eldivið, hálm og tað sem orkugjafa.
Íbúum jarðar mun fjölga úr sex millj-
örðum í rúma tíu milljarða á þessari
öld, samkvæmt spám. Stöðugleiki
heimsbyggðarinnar og friðarhorfur á
21. öldinni velta á því hvernig okkur
tekst að búa í haginn fyrir vaxandi
fólksfjölda á jörðinni. Sjálfbær þróun
er hinn vandrataði meðalvegur sem
við þurfum að finna til þess að bæta
lífskjör vaxandi mannkyns án þess
að fara yfir þolmörk náttúrunnar og
auðlinda hennar, en það mundi sjálf-
krafa fella lífskjör komandi kynslóða.
Undirbúningur Íslands
Íslensk stjórnvöld hafa sinnt und-
irbúningi fyrir leiðtogafundinn í Jó-
hannesarborg á tvennan hátt. Ann-
ars vegar hafa fulltrúar stjórnvalda
tekið þátt í undirbúningsfundum til
að hafa áhrif á samþykktir fundarins.
Hins vegar hefur verið unnið að
stefnumörkun stjórnvalda um sjálf-
bæra þróun hér heima fyrir. Í fljótu
bragði virðist þetta tvennt eiga lítið
skylt; umræðan á Íslandi um nýtingu
orkulindanna eða loftmengun vegna
umferðar, svo dæmi séu tekin, virðist
býsna fjarlæg baráttunni fyrir
mannsæmandi grundvallarlífskjör-
um í þróunarríkjunum.
Ef nánar er að gáð þá
tengist vinna að sjálf-
bærri þróun á Íslandi
og á heimsvísu náið. Ís-
lendingar finna eins og
aðrir fyrir mengun sem
berst með loft- og haf-
straumum. Árangur Ís-
lendinga á sviði nýting-
ar endurnýjanlegrar
orku eða sjálfbærrar
nýtingar fiskistofna
getur líka verið lær-
dómsrík fyrir aðra. Á
Ríó-ráðstefnunni
hvöttu Íslendingar til
aðgerða gegn mengun
hafsins. Það átti sinn þátt í því að síð-
ar var samþykkt alþjóðleg fram-
kvæmdaáætlun gegn mengun hafs
frá landi og alþjóðlegur samningur
um takmörkun á losun þrávirkra líf-
rænna efna. Ísland hefur minna afl
til að beita sér á alþjóðavettvangi en
stærri ríki, en reynslan sýnir að við
eigum fullt erindi í heimsumræðuna
um umhverfisvernd og skynsamlega
nýtingu auðlinda og getum haft áhrif.
Velferð til
framtíðar
Nú fyrir skömmu samþykkti rík-
isstjórnin nýja stefnumörkun Ís-
lands um sjálfbæra þróun, sem hlotið
hefur heitið „Velferð til framtíðar.“ Í
henni er að finna sautján markmið,
sem miðast að verndun umhverfis,
skynsamlegri nýtingu auðlinda og
eflingu velferðar Íslendinga. Stefnu-
mörkunin var unnin í samvinnu sjö
ráðuneyta og með samráði við sveit-
arfélög, hagsmunasamtök og félaga-
samtök.
Tilgangurinn með stefnumörkun-
inni er sá að skerpa sýn Íslendinga á
það í hverju sjálfbær þróun felst og
setja fram skýr markmið og viðmið
fyrir umræðu komandi ára. Töluleg-
ar vísbendingar um stöðu og þróun
einstakra mála eru settar fram, sem
munu auðvelda okkur að meta árang-
ur. Stefnumörkunin er aðgengileg á
heimasíðu stjórnarráðsins: http://
www.raduneyti.is.
Stefnumörkun Íslands um sjálf-
bæra þróun verður lögð fram til
kynningar í Jóhannesarborg, en þar
skiptir mestu máli að við leggjum
þeim málum lið sem brenna á þeim
stóra meirihluta jarðarbúa sem búa
við langtum lakari lífskjör en við. Þar
verður væntanlega mest að gagni að
einbeita sér að þáttum þar sem við
höfum mesta reynslu. Það er ljóst að
á sviði sjávarútvegs erum við að
mörgu leyti fyrirmynd annarra
þjóða. Við höfum sýnt að það er hægt
að byggja upp auð og velferð á nýt-
ingu lifandi auðlinda hafsins og að
sameina öflugan sjávarútveg og
sjálfbæra nýtingu fiskistofna. Mörg
fátæk strand- og eyríki geta bætt
hag sinn með því að byggja upp sjálf-
bærar fiskveiðar. Íslendingar geta
eflt stuðning sinn á þessu sviði, sem
þegar er umtalsverður.
Íslensk stjórnvöld hafa líka lagt
áherslu á orkumál, þar sem við búum
yfir ríkri þekkingu og miðlum henni
til fátækari landa, m.a. með aðstoð
Jarðhitaskóla Sameinuðu þjóðanna
hér á landi. Íslensk stjórnvöld hafa í
undirbúningi leiðtogafundarins leit-
að samstarfs við þau ríki sem vilja
gera átak til þess að auka nýtingu
endurnýjanlegrar orku í heiminum.
Í Ríó var lagður grunnurinn að
átaki til að efla sjálfbæra þróun á 21.
öldinni. Leiðsögnin frá Ríó er í fullu
gildi og ekki brýn þörf á að endur-
skoða hana eða ráðast í gerð viða-
mikilla nýrra alþjóðasamninga.
Verkefnið sem blasir við í Jóhann-
esarborg er fyrst og fremst að efla
framkvæmd samþykkta sem gerðar
hafa verið. Íslendingar hafa þar hlut-
verki að gegna og munu taka fullan
þátt í því starfi sem bíður á næstu ár-
um við að efla velferð og umhverf-
isvernd heima fyrir sem annars stað-
ar.
Hvað er í húfi í
Jóhannesarborg?
Siv Friðleifsdóttir
Höfundur er umhverfisráðherra.
Umhverfisráðstefna
Sjálfbær þróun er vand-
rataður meðalvegur
sem við þurfum að
finna, segir Siv Frið-
leifsdóttir, til að bæta
lífskjörin án þess að fara
yfir þolmörk náttúrunn-
ar og auðlinda hennar.