Morgunblaðið - 24.08.2002, Blaðsíða 31

Morgunblaðið - 24.08.2002, Blaðsíða 31
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. ÁGÚST 2002 31 F rjálslynd ríki hafa í aldanna rás ætíð verið til samhliða alls kyns harð- stjórnarríkjum. Á sama hátt hafa í nútímanum ávallt verið fjölmörg efnahags- kerfi í gangi. Margar útgáfur af kapítalisma, áætlunarbúskap, ríkisafskiptakerfi og hagkerfum sem eru blanda ólíkra kerfa og falla ekki undir neina eina skil- greiningu. Stjórnmálasamskipti og al- þjóðalög hafa þróast með hlið- sjón af þessum ólíku kerfum. Þrátt fyrir það tóku stjórnmál tuttugustu aldarinnar mið af því að reyna að sameina heiminn undir eina stjórn. Lang- tímamarkmið Sovétríkjanna var alheimskommúnismi. Allur heimurinn átti að mynda eitt sósíalískt hagkerfi sem alls stað- ar yrði stjórnað út frá sömu for- sendum. Með réttu er nú almennt litið á þessi marxísku áform sem út- ópíu. En jafnvel þó að svo sé hef- ur brotthvarf kommúnismans úr heimsstjórnmálum ekki haft í för með sér almenna viðurkenningu á tilvist margbreytilegra stjórn- kerfa. Með falli kommúnismans vorum við, svo notuð séu hin fleygu orð Francis Fukuyama, komin að „endalokum sögunnar“ þar sem vestrænar ríkisstjórnir gátu einbeitt sér að því að sam- eina alþjóðakerfið undir einn hatt, byggðan á frjálsum mörk- uðum og lýðræðislegum stjórn- kerfum. Þessi áform voru hins vegar síst minna útópísk en þau marxísku voru á sínum tíma og flest bendir til að þau verði skammlífari en Sovétríkin. Það eru margar ástæður fyrir því hvers vegna Sovétblokkinn hvarf. Þvert á það sem almennt er talið var efnahagsleg óhag- kvæmni hins vegar ekki ein af meginástæðunum. Sovétblokk- inn liðaðist í sundur vegna þess að hún gat ekki tekist á við þjóð- ernisólgu í Póllandi og Eystra- saltsríkjunum og almennt vegna þess að eitt stjórnmála- og efna- hagskerfi gat ekki fullnægt þörf- um jafnólíkra samfélaga og þjóða. Marxismi er eins konar efna- hagsleg nauðhyggja. Hann spáir því að bilið á milli samfélaga og þjóða muni minnka eftir því sem þau nálgast sama stig í efnahags- legri þróun. Að mati marxisma hafa þjóð- ernishyggja og trúarbrögð engin varanleg pólítísk áhrif. Til skamms tíma litið má nota þau til að kynda undir andstöðu við heimsvaldastefnu. Þegar upp er staðið hamla þau hins vegar framrás sósíalismans. Með þetta að leiðarljósi háði sovéska rík- isvaldið stöðugt stríð gegn þjóð- legum og trúarlegum hefðum þeirra þjóða sem það réð yfir. Í reynd urðu sovéskir ráða- menn að grípa til málamiðlana ef þeir vildu viðhalda völdum sín- um. Þeir eru ekki margir í þeirra röðum sem hægt væri að lýsa sem hörðum hugsjónamönnum. En þrátt fyrir það má rekja stífni hins sovéska kerfis til þess að það byggðist á röngum for- sendum. Grundvöllur Sovétkerfisins var sú marxíska söguskoðun að það séu örlög allra þjóðfélaga að taka upp sama efnahagskerfi og stjórnkerfi. Sovétríkin liðuðust í sundur vegna þess að ósveigjan- legar stofnanir gátu ekki komið til móts við þjóðirnar – Tékka og Úzbeka, Ungverja og Síb- eríubúa, Pólverja og Mongóla, þar sem saga þeirra, aðstæður og vonir stönguðust á í grundvall- aratriðum. Frjálsi alheimsmarkaðurinn, sem var byggður upp að Sov- étríkjunum liðnum, er nú einnig að sundrast af svipuðum ástæð- um. Rétt eins og marxistar eru nýfrjálshyggjumenn nauð- hyggjumenn. Þeir telja að það séu örlög allra ríkja að taka upp sama hagkerfið og þar með sömu pólitísku stofnanirnar. Ekkert geti komið í veg fyrir að heim- urinn verði allur einn, frjáls markaður, en einnig sé hægt að flýta þeim samruna. Vestrænar ríkisstjórnir og alþjóðastofnanir geti gegnt hlutverki ljósmóður hinnar nýju heimsskipunar. Þó að það kunni að hljóma ósennilega liggur þessi hug- myndafræði að baki stofnunum á borð við Alþjóðagjaldeyrissjóð- inn (IMF). Þau vandamál sem Argentína og Indónesía standa frammi fyrir eru mjög ólík en í augum IMF er lausnin sú sama: bæði ríkin verða að vera frjáls markaðshagkerfi. Þegar komm- únisminn leið undir lok var Rúss- land hervætt ryðbelti en Alþjóða- gjaldeyrissjóðurinn var sannfærður um að hægt væri að breyta Rússlandi í vestrænt markaðshagkerfi. Fegraðri mynd af engilsaxneskum kapítal- isma var alls staðar haldið á lofti. Það þarf vart að koma á óvart að þessi hugmynda- fræðilega nálgun að hagstjórn hefur ekki gengið upp. Indó- nesía er í rúst á sama tíma og Argentína er á hraðri leið út úr fyrsta heiminum. Rússar eru búnir að snúa baki við nýfrjáls- hyggjunni og eru farnir að móta leið er hentar betur sögu þeirra og aðstæðum. Þau lönd er hafa staðist hina efnahagslegu storma síðustu ára eru lönd á borð við Indland, Kína og Japan, sem gleyptu ekki líkön IMF hrá. Vissulega halda hug- myndafræðingar IMF því fram, rétt og eins þeir fáu marxistar sem eftir eru og verja áætl- unarbúskap, að stefna þeirra hafi ekki brugðist. Vandamálið er, að þeirra mati, að henni var ekki framfylgt til hins ítrasta. Í báð- um tilvikunum var stefnan reynd en hún brást með skelfilegum af- leiðingum fyrir fjölda fólks. Ástæða þess að hinn alþjóðlegi frjálsi markaður kann að vera að leysast upp er ekki þær mann- legu fórnir sem stefna hans hefur kallað yfir Argentínu, Indónesíu og Rússland. Ástæðan er sú að þessi stefna þjónar ekki lengur hagsmunum þeirra ríkja er harð- ast hafa barist fyrir henni. Vegna þrýstings í kjölfar hrunsins á hlutabréfamörkuðum hafa Bandaríkin snúið baki við frí- verslunarstefnunni og tekið upp hefðbundnari verndarstefnu. Þetta kemur ekki á óvart. Banda- ríkin hafa í gegnum söguna ávallt reynt að vernda markaði sína fyrir erlendri samkeppni. Sagan hefur því enn einu sinni unnið sigur á hugmyndafræðinni. Þar sem Bandaríkin hafa misst áhugann hefur nýfrjáls- hyggjann misst sinn helsta stuðningsmann. Stjórn- málamenn munu vafalaust kinka kolli þegar hinn frjálsi markaður berst í tal en í reynd hefur heim- urinn snúið sér að eldra og var- anlegra kerfi. Menn eru að fallast á að í framtíðinni, rétt eins og í fortíðinni, verði að finna aragrúa af hagkerfum og stjórnkerfum í heiminum. Hinn alþjóðlegi frjálsi markaður er um það bil að taka sæti við hlið kommúnismans í safni sögunnar yfir afskrifaðar útópíur. Endalok enda- loka sögunnar Eftir John Gray ’ Rétt eins og marx-istar eru nýfrjáls- hyggjumenn nauð- hyggjumenn. ‘ © The Project Syndicate. John Gray er prófessor í evrópskri hugsun við London School of Economics. tig og varð ni formlegu ennu há- heimild til arfs- ri síðan og sir skólar eykjavík og viðgangi a á skömm- Íslands ndur, tæp- r rann- eðal há- nt hina að í sam- r vilja nýta ólagjöld erið að sín í skóla- ða- na, þar smenn og s og til sem al- da um heim meira mið ólar geti til gjast á um. Oft er tarfs í lönd- að menn ahita. breytir ekki einfaldlega x x x Nú eru sex ár liðin frá því, að grunnskólinn var fluttur frá ríkinu til sveitarfélaganna. Í sveitarstjórnakosning- unum í vor voru skólamál alls staðar ofarlega á dagskrá, enda er rekstur leikskóla og grunnskóla langviðamesta verkefni allra sveitarfélaga. Meira en 50% af útgjöldum borgarsjóðs Reykjavíkur renna til dæmis til þessara tveggja fyrstu skólastiga. Sannast hefur, að grunnskólinn batnar við að flytjast nær foreldrum en áður. Er einkennilegt að verða vitni að því, hve stjórnendur fræðslumála í Reykjavík undir for- ystu R-listans eru skammsýnir, þegar rætt er um að skipta borginni í skólahverfi og þar með styrkja skóla- starfið með frekari valddreifingu innan borgarmarkanna. Þegar grunnskólinn var fluttur úr höndum ríkisins voru þrjú meginverkefni, sem snerta skólastarfið, eftir í höndum þess: útgáfa námsgagna, mat og eftirlit og nám- skrárgerð. Nýjar námskrár fyrir leikskóla, grunnskóla og framhaldsskóla komu til sögunnar 1999. Námsmats- stofnun sinnir samræmdum prófum en mat og eftirlit er í höndum menntamálaráðuneytisins. Námsgagnastofnun annast gerð og útgáfu námsgagna. Eðlilegt er að stefna að því, að mat og eftirlit verði í höndum einkaaðila, sem leggi ekki síður mat á störf yf- irstjórnar skólakerfisins en það, sem fram fer innan skól- anna sjálfra. Þá er ríkisrekin útgáfa námsbóka að verða meiri tímaskekkja en áður. Hefur reynst ótrúlega erfitt að færa námsgagnagerð í hendur einkaaðila, en upplýs- ingatæknin og rafræn námsgagnagerð hefur rofið rík- iseinokunina. x x x Upplýsingatæknin hefur haft gífurleg áhrif á þróun kennsluhátta. Hún breytir í senn starfsaðferðum kenn- ara og nemenda. Komið er til sögunnar nýtt hugtak, dreifmenntun, til að lýsa blöndu af staðbundnu námi og fjarnámi. Í dreifmenntun felst að hefðbundin stundatafla er brotin upp, nemendur eru ekki endilega á sama stað á sömu stundu samkvæmt fyrirfram ákveðnu skipulagi. Á árinu 2001 mótaði menntamálaráðuneytið stefnu undir heitinu Forskot til framtíðar, þar sem rammi rafræns menntakerfis er mótaður og lagður grunnur að svo- nefndri menntagátt á Netinu (menntagatt.is), sem er far- vegur fyrir fjölbreytta þjónustu og kemur til móts við þarfir nemenda, kennara, skóla, foreldra og annarra sem tengjast menntun. Menntagáttinn byggist á því, að op- inberir aðilar og einkaaðilar komi sameiginlega að upp- byggingu á víðtækri þjónustu sem tengist menntun. Verður spennandi að sjá, hvaða áhrif þessi nýbreytni hefur á skólastarf í landinu en eins og sést af hinum öra vexti í fjarnámi, eru íslenskir nemendur fljótir að tileinka sér upplýsingatæknina til náms. Hún gerir fjarlægðir að engu innan lands eins og milli landa og nú geta menn stundað háskólanám hvarvetna á landinu, hafi þeir að- gang að tölvu eða fjarfundabúnaði. x x x Tekist hefur að beina umræðu um íslensk skóla- og menntamál inn á jákvæðari brautir en áður. Er ekki nokkur vafi á því, að nýr tónn og bætt kjör kennara ráða mestu um fjölgun nemenda í Kennaraháskóla Íslands og fjölgun svonefndra réttindakennara við störf í skólunum. Miklu skiptir að þróa skólastarf áfram í samræmi við nýjar kröfur. Námskrárgerð er nú samfellt verkefni á vegum menntamálaráðuneytisins. Undir stjórn þess er nú unnið að mótun hugmynda um styttingu náms til stúdentsprófs og hvernig staðið skuli að samræmdum prófum í framhaldsskólum lögum samkvæmt. Velferð nemandans er leiðarljós í skólastarfi. Fyrir þá, sem helga sig starfinu, hlýtur mesta ögrunin að felast í því að efla þekkingu þeirra, sem helst þurfa á aðstoð að halda, um leið og ýtt er undir hæfni afburðanemenda með verðugum viðfangsefnum. Með því að hafa þetta í heiðri og rækta gott samstarf við foreldra og for- ráðamenn nemenda er best staðið að framkvæmd skyn- samlegrar skólastefnu. meira . . . bjorn@centrum.is jaðrinum og framleiðsluaukning í tan OPEC (t.d. við Kaspíahaf) getur il áhrif á verð. Út frá hagsmunum bíu er líka mikilvægt að halda Vest- m góðum. Íbúafjöldi landsins hefur t á tveimur áratugum en þjóðar- aðið í stað að raungildi. Sádar verða alda áfram að dæla olíu til Vestur- r óttast líka nýja orkusparandi nýja orkugjafa og vilja því ekki flýta ptöku þeirra meira en nauðsynlegt n er hins vegar sú að upp úr sjóði í turlöndum með einhverjum hætti. rist ef al-Saud fjölskyldan missir Sádí-Arabíu og við tekur einhvers erkaveldi? Slíkt er ekki hægt að úti- gerðist í Íran árið 1979. Það er alls að slík stjórn myndi eiga nein við- skipti við Vesturlönd þó svo að þar með væri skrúfað fyrir útflutningstekjur ríkisins. Allt eins má gera ráð fyrir að slík stjórn myndi kveikja í olíulindum vegna þeirra „spillandi áhrifa“ sem þær hafa haft á Sádí-Arabíu. Klerkarnir gætu líka farið hina leiðina og krafist þess að fá 150 dollara á tunnu en ekki 20 dollara. Og hvað ef ráðist verður inn í Írak og Saddam Hussein grípur til þess örþrifa- ráðs að beita efnavopnum gegn olíusvæðun- um í Sádí-Arabíu og Kúveit? Hvað ef Hezbol- lah eða Al-Qaeda-liðar hefja árásir á olíubirgðaskip á Hormuz-sundi? Er hægt að útiloka að endanlega sjóði upp úr á milli Ísr- aela og Palestínumanna og að þau átök breið- ist út? Það er hægt að ímynda sér óteljandi aðstæður sem því miður eru alls ekki óraun- hæfar, þar sem veruleg röskun yrði á fram- boði á olíu frá Persaflóa til lengri eða skemmri tíma. Það gæti gerst á morgun, það gæti gerst eftir tíu ár. Niðurstaðan er ávallt sú sama. Það hversu háð Vesturlönd eru olíu frá Mið-Austurlönd- um er eitthvert stórkostlegasta öryggis- vandamál samtímans. Ef skrúfað yrði fyrir olíuna jafngilti það því að slökkt yrði á hag- kerfum Vesturlanda. Hvernig ættu Íslend- ingar til dæmis að sækja sjóinn án olíu? Ef við gerum ráð fyrir að þau vandamál sem hrjá Mið-Austurlönd hverfi ekki á einni nóttu er hægt að draga úr áhættunni með þrenns konar hætti. Auka framboð á olíu frá öðrum svæðum, draga úr eftirspurn eftir olíu og loks er hægt að draga úr næmi hagkerf- isins fyrir sveiflum á olíuframboði, t.d. með því að safna upp birgðum af olíu. Nú þegar miða mörg ríki við að eiga 90 daga birgðir. Fæst eiga hins vegar svo mikið. Rýnum aftur í tölurnar og veltum fyrir okkur möguleikanum á auknu framboði utan Persaflóasvæðisins. Þar eru tvö svæði sem skipta mestu máli, Rússland og Kaspíahaf. Talið er framleiðsla Rússlands geti í framtíð- inni orðið allt að 10 mtd en hún hefur verið að ná sér á strik á nýjan leik og fór fyrr á árinu yfir 7 mtd. Margir horfa vonaraugum á ríkin við Kaspíahaf. Þar er framleiðslan nú um 1 mtd og gæti orðið 3 mtd ef tekst að leysa þau fjölmörgu vandamál sem við blasa, t.d. varð- andi olíuflutninga. Hart hefur verið deilt um það á Bandaríkjaþingi hvort leyfa eigi olíu- vinnslu á friðlýstu svæði í Alaska, svokölluðu ANWR-svæði. Það myndi þó vart skila meiru en 0,5 mtd á dag. Og svo má auðvitað gæla við þá hugmynd að Saddam Hussein verði bolað frá og við völdum í Írak taki stjórn vin- veitt Vesturlöndum. Ef allt yrði sett á fullt á olíusvæðum Íraks mætti kannski ná fyrra framleiðslustigi eða um 6-7 mtd. Það er hægt að leggja þessar tölur saman á alla hugsan- lega vegu en niðurstaðan er ávallt sú að ekk- ert kemur í stað Sádí-Arabíu. Ekki nóg með að flest olíuvinnslusvæði veraldar að Sádí- Arabíu undanskilinni eru keyrð á fullum af- köstum, það getur heldur ekkert ríki dælt upp olíu með jafnlitlum tilkostnaði. Fram- leiðslukostnaðurinn í Sádí-Arabíu er um 2 dollarar á tunnu en 12-15 dollarar á nýjum framleiðslusvæðum. Olía utan Persaflóa mun líka fara hratt þverrandi eftir 20-25 ár. Arabaríkin við Persaflóa ættu að geta haldið áfram framleiðslu út öldina og jafnvel fram á næstu öld. Eftir stendur að eina varanlega lausnin er að draga úr eftirspurn eftir olíu. Það er hægt að gera með sköttum og álögum. Þegar upp er staðið verður þetta öryggisvandamál hins vegar einungis leyst með því að skipta um orkugjafa. Olíuforðinn er jú takmarkaður hvort sem er. ð AP isins Aramco fylgist með vinnslu á al-Howta-vinnslusvæðinu. sts@mbl.is
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.