Morgunblaðið - 26.09.2002, Síða 10

FRÉTTIR
10 FIMMTUDAGUR 26. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÞINGIÐ fer fram í Íþróttahöllinni á
Akureyri og hafa 178 fulltrúar frá
105 sveitarfélögum þar seturétt.
Þinginu lýkur á morgun, föstudag.
Vilhjálmur Þ. Vilhjálmsson for-
maður sambandsins setti þingið og
gerði yfirskrift þess að umtalsefni.
Hann sagði að með henni væri vísað
til þriggja mikilvægra viðfangsefna í
störfum sveitarfélaga, grundvallar-
atriða sem ráða mundu mestu um
hlutverk og stöðu ís-
lenska sveitarstjórn-
arstigsins og þróun
byggðar í framtíð-
inni.
„Ríki og sveitar-
félög bera sameigin-
lega mikla ábyrgð á
framvindu búsetu,
lífsgæða og lýðræðis
í landinu,“ sagði Vil-
hjálmur og að þessa
þætti yrði að hugsa í
samhengi. Traust og
virkt lýðræði, auk
eðlilegra lífsgæða,
væri forsenda öfl-
ugra byggða.
Vilhjálmur nefndi
að með vaxandi þétt-
býli, auknum skyldum sveitarfélaga
og skýrari verkaskiptingu ríkis og
sveitarfélaga ætluðust íbúarnir til
meiri og betri þjónustu á sem flest-
um sviðum og kröfunum væri oftast
beint að sveitarstjórnarmönnum.
Ábyrgð þeirra væri því mikil og sí-
fellt að aukast, en þar kæmu m.a. til
fleiri og vandasamari verkefni, meiri
kröfur um vandaða stjórnsýslu og
aukin samskipti við íbúana. Ljóst
væri, sagði Vilhjálmur, að minni ár-
angur hefði náðst í hagsmunamálum
sveitarfélaganna hefði ekki komið til
öflug samstaða þeirra innan sam-
bandsins.
Hlutdeild í opinberum
rekstri sífellt að aukast
Þá yrðu menn að horfa til fram-
tíðar og spyrja á hvern hátt þeir
vildu sjá hagsmunum sveitarfélag-
anna og íbúanna best borgið. „Sam-
tímis verðum við að beina augum al-
mennings að mikilvægi þess að
viðhalda sveitarstjórnarlýðræðinu
og þeirri baráttu sem sveitarstjórnir
verða að heyja til að tryggja efna-
hagslega stöðu og sjálfsforræði
sveitarfélaganna,“ sagði Vilhjálmur.
Hann nefndi einnig að hlutdeild og
ábyrgð sveitarfélaga í opinberum
rekstri ykist sífellt og að þau hefðu
breytt áherslum sínum hvað varðar
framkvæmdir, þjónustu og sam-
skipti við íbúana. „Þessi þróun er af-
leiðing breyttra viðhorfa í opinberri
þjónustu, kröfu um nýja og breytta
stjórnarhætti opinberra aðila, nýrra
laga og reglugerða um vandaða
stjórnsýslu, m.a. jafnræði og upplýs-
ingaskyldu. Nýir og breyttir stjórn-
unarhættir eru einn þáttur þeirra
breytinga sem sveitarfélögin hafa
verið að horfa til og þróa í þeim til-
gangi að ná fram aukinni hagkvæmni
og betri árangri í nýtingu fjármuna,
hvort sem er í rekstri eða fram-
kvæmdum,“ sagði Vilhjálmur. Um-
ræðan hefði á hinn bóginn að litlu
leyti snúist um stjórnskipulega stöðu
sveitarfélaganna, stöðu þeirra gagn-
vart ríkisvaldi, íbúum og lýðræðis-
legum vinnubrögðum. „Í því sam-
hengi er nauðsynlegt að auka frelsi
sveitarstjórna til að hafa meiri
möguleika á að laga starfsemi sína að
staðháttum á ýmsum sviðum,“ sagði
hann og nefndi að sjálfstæði þeirra
og sjálfsforræði fælist ekki í fjölda
verkefna heldur fremur sveigjan-
leika og það væri úrlausnarefni sem
ríki og sveitarfélög
ættu að vinna að.
Sveitarfélögin væru
lýðræðislegur rammi
fyrir þau málefni
sem snertu íbúana
og því væri þýðing-
armikið að þeir væru
vel upplýstir um
hlutverk og störf
sveitarstjórnanna.
„Óhætt er að full-
yrða að góð og opin
samskipti milli sveit-
arstjórnar og íbúa
efli skilning þeirra á
þeim margvíslegum
verkefnum og þjón-
ustu sem sveitar-
félögunum er ætlað
að sinna. Gott upplýsingastreymi og
samskipti við íbúana auðveldar sveit-
arstjórnarmönnum að sinna hlut-
verki sínu.“
Frjáls sameining
farsælli en þvinguð
Páll Pétursson félagsmálaráð-
herra sagði sveitarfélögin verulegan
þátt í því sem menn kölluðu „hið op-
inbera“ eða um 27% og væru starfs-
menn þeirra yfir 15 þúsund. Sveit-
arfélögin hefðu tekið við ýmsum
málefnum frá ríkinu og ljóst að þau
gætu sinnt þeim jafnvel eða betur en
ríkið, „en í sumum tilfellum verða
þau talsvert dýrari hjá sveitarfélög-
unum þar sem þau greiða a.m.k.
ófaglærðum hærra kaup. Það getur
tafið þá þróun að færa verkefni til
sveitarfélaga,“ sagði Páll.
Um sameiningu sveitarfélaga
sagði ráðherra að frjáls sameining
væri farsælli að sínu mati en þving-
uð, slík sameining væri neyðarkostur
að sínu mati. Sveitarfélögum hefði
fækkað um 67 frá því hann kom í
ráðuneytið og væru helmingi færri
en þegar þau voru flest. Fram hafi
komið tillögur um að fækka þeim enn
meira, eða niður í 30–50 en þær eru
til umræðu á þinginu nú.„Þar tel ég
of langt gengið,“ sagði Páll. Þá hefði
sveitarstjórnarmönnum fækkað um
allt að 330 og væri það galli og
stefndi ekki í átt að auknu lýðræði.
„Færri koma að ákvarðanatöku og
sveitarstjórnin verður fjarlægari
einhverjum hluta íbúanna.“
Einkennilegt hve margir
sækja ekki húsaleigubætur
Páll ræddi einnig um félagslegt
húsnæði og skort á leiguhúsnæði,
sem einkum væri verulegur á höfuð-
borgarsvæðinu og einnig nefndi
hann miklar umræður um leiguverð
á því svæði að undanförnu. Fjöldi
leiguíbúða í Reykjavík væri um
8.900, þar af um 6000 á almennum
markaði. Heildarfjöldi þeirra sem
fengju húsaleigubætur væri um
2.800 talsins þannig að tæpur þriðj-
ungur leigjenda fengi húsaleigubæt-
ur. Þær næmu um 900 milljónum
króna í ár. Þær urðu skattfrjálsar
um síðustu áramót. „Einkennilegt er
að allir sem eiga rétt á húsaleigubót-
um skuli ekki sækja eftir þeim. Það
er líka sérkennilegt hve margir virð-
ast vilja spenna upp leiguverð, líka
leigjendur,“ sagði Páll.
Þrír framsögumenn, Jóna Val-
gerður Kristjánsdóttir, sveitarstjóri
Reykhólahrepps, Ejgil W. Rasmus-
sen formaður danska sveitarfélaga-
sambandsins og Styrmir Gunnars-
son ritstjóri Morgunblaðsins fjölluðu
um hlutverk og framtíð sveitar-
stjórnarstigsins á landsþinginu.
Fjármunir fylgja ekki alltaf
auknum verkefnum
Í máli Jónu Valgerðar kom fram
að verkefnum sveitarfélaga hefði
fjölgað, ríkið legði þeim stöðugt fleiri
skyldur á herðar. Verkefnin væru
flóknari að umfangi og aukinn kostn-
aður fylgdi í kjölfarið. Ýmist væri um
að ræða nýjar skyldur með valdboði
eða verkefni sem ríkið hefði áður
sinnt. „Þeim verkefnum hafa ekki
alltaf fylgt þeir fjármunir sem þurfti
til framkvæmda,“ sagði Jóna Val-
gerður og nefndi m.a. að félagsþjón-
usta yrði sífellt fjár- og tímafrekari,
fráveitumál væru að sliga mörg
sveitarfélög og rekstur grunnskól-
ans væru víða stærsti útgjaldaliður
sveitarfélaga.
Aukin þjónusta kallaði á aukið
fjármagn og skuldir margra sveitar-
félaga sýndu að þau reyndu að verða
við kröfum íbúanna um aukna þjón-
ustu. Það væri verkefni sveitar-
stjórnarmanna að forgangsraða
verkefnum, en slíkt væri oft erfitt og
óvinsælt verk. „Það er eins og íbú-
arnir vilji ekki alltaf skilja það að
fjármunir eru takmarkaðir og þeim
finnst það merki um framtaksleysi
að verkefnin eru ekki framkvæmd
hér og nú,“ sagði Jóna Valgerður.
Aukin verkefni kölluðu á markviss
og vönduð vinnubrögð sem og um-
ræðu um samvinnu sveitarfélaga um
úrlausn verkefna. „Hvort sem mönn-
um líkar betur eða verr eða eru á
öndverðum meiði um þann ávinning
sem sameining sveitarfélaga skilar,
þá hefur sameining sveitarfélaga
skilað því að hægt er að nýta betur
þá fjármuni sem til skiptanna eru,“
sagði Jóna Valgerður.
Aukin umræða
um velferðarmál
Ejgil W. Rasmussen fjallaði um
sveitarfélög framtíðarinnar í erindi
sínu og sagði framtíð sveitarstjórn-
arstigsins undir því komna að þau
stæðu undir verkefnum sínum.
Fram kom í máli hans að ríkis-
stjórnin hefði ákveðið að skipa
stjórnskipunarnefnd sem skila á áliti
fyrir lok næsta árs. Ástæða þess að
stjórnskipun og verkaskipting ríkis
og sveitarfélaga væri komin á dag-
skrá væri m.a. að velferðarmálin í
Danmörku væru í auknum mæli við-
fangsefni í hinni pólitísku umræðu á
landsvísu og velferðarumræðan
hefði beinst að verkefnum sveitarfé-
laganna, ekki hvað síst hvort þau
stæðu undir verkefnum sínum. Á síð-
ustu þremur áratugum hefðu vel-
ferðarmálin breyst úr því að vera
stjórnað með framboði í að vera
stjórnað með eftirspurn, sveitar-
félögin ættu nú að láta í té þá þjón-
ustu sem borgararnir óskuðu eftir.
Nálægð, svigrúm til ákvarðana,
réttur til að velja mismunandi lausn-
ir og ábyrgð og hæfni voru helstu
markmið breytinga á sveitarstjórn-
arskipaninni árið 1970 og sagði Ejgil
þessi markmið enn í fullu gildi en for-
sendur hefðu breyst. Nú sættu borg-
ararnir sig ekki við að verkefni væru
leyst með mismunandi hætti og þá
hefði uppýsingatækni og veraldar-
vefurinn gefið landfræðilegri ná-
lægðarreglu nýja merkingu. Hinn al-
menni borgari óskaði nú eftir að hafa
aðgang að sveitarfélaginu allan sól-
arhringinn óháð stað og tíma en slíkt
opnaði líka nýja möguleika í sam-
skiptum þeirra og kjörinna fulltrúa.
Útboð sagði hann hafa breytt við-
horfum manna á þann hátt að aðrir
en sveitarfélagið sjálft gætu nú leyst
ýmis verkefni á þess vegum þó
ábyrgðin væri sveitarfélagsins.
Ejgil sagði stjórnun ríkisins á
sveitarfélögunum hafa aukist hin síð-
ari ár, m.a. með því að setja nákvæm-
ar reglur á ýmsum sviðum sem þeim
er gert að fara eftir. Við það yrði
svigrúm sveitarstjórna orðin tóm og
það drægi úr staðbundnu lýðræði.
Að nokkru leyti mætti segja að sveit-
arfélögin væru tekin úr pólitísku
sambandi og til lengri tíma litið fæli
það í sér hættu á að þau byðu upp á
staðallausnir sem ríkið hefði skil-
greint og pantað. „Slíkt er varla
svarið á tímum þegar hinn almenni
borgari krefst þesss að tekið sé tillit
til einstaklingsins,“ sagði Ejgil.
Einstakt tækifæri til að verða í
röð fremstu lýðræðisríkja
Styrmir Gunnarsson sagði að fyrir
því væri hægt að færa rök að Íslend-
ingar hefðu ekki lifað í sæmilega eðli-
legu samfélagi nema í rúman áratug.
Þjóðin hefði á fyrstu 50 árum lýð-
veldisins verið klofin í tvær andstæð-
ar fylkingar sem tókust á í harðvít-
ugum pólitískum deilum, m.a. um
afstöðuna til kalda stríðsins, aðildar
að Atlantshafsbandalaginu, varnar-
samnings við Bandaríkin og baráttu-
aðferða í þorskastríðum. Þessi
grundvallarágreiningur hefði smitað
út frá sér til annarra átakamála og
því ekki við því að búast að athyglin
hefði beinst að marki að sveitar-
stjórnarmálum.
Þær breytingar sem orðið hefðu á
síðasta rúma áratug hefðu orðið til
þess að vægi sveitarstjórnarstigsins
hefði aukist og fólk veitti þeim mál-
um sem á því stjórnstigi væri fjallað
um meiri gaum, leik- og grunnskóla-
málum, félagslegri þjónustu, heil-
brigðisþjónustu og vekti athygli
hversu mikinn áhuga fólk hefði á
skipulagsmálum. Eftir að þjóðfélag-
ið færðist í eðlilegt horf sagði Styrm-
ir að á Morgunblaðinu hefðu menn
merkt aukinn áhuga lesenda á sínu
nánasta umhverfi. Þeim áhuga hefði
verið mætt með sérstökum síðum í
blaðinu fyrir staðbundnar fréttir.
„Fyrst og fremst endurspeglar þessi
staðbundna fréttastarfsemi þá trú
okkar að það sem gerist á vettvangi
sveitarfélaganna skipti fólk nú meira
máli en áður, veki meiri athygli og
áhuga en áður og sé þar af leiðandi
betra lesefni en áður,“ sagði Styrmir.
Hann sagði tölvu- og tæknibylt-
ingu síðustu ára hafa opnað nýja ver-
öld fyrir sveitarfélögin í samskiptum
við íbúana og geri þeim í raun kleift
að opna íbúum aðgang að öllum þeim
upplýsingum sem starfsmenn og
kjörnir fulltrúar hafa með milli-
göngu Netsins. Þá vaknaði sú spurn-
ing hvort íbúarnir, sem hefðu aðgang
að sömu upplýsingum og kjörnir
fulltrúar, gætu ekki orðið beinir
þátttakendur í ákvörðunum um stór
mál. Slík mál vefðust stundum fyrir
kjörnum fulltrúum, m.a. vegna
þrýstings frá hagsmunaaðilum, en
slíkum þrýstingi væri ekki í sama
mæli hægt að beita hinn breiða
fjölda. Hvað mælir gegn því, spurði
Styrmir, að vel menntuð og upplýst
þjóð sem hefur aðgang að sömu upp-
lýsingum og fulltrúar hennar taki
hinar stóru ákvarðanir sem varða líf
hennar en eftirláti það ekki fámenn-
um hópi fólks? Hann rifjaði upp um-
fjöllun Morgunblaðsins um milliliða-
laust lýðræði á síðustu árum, en
blaðið hefði hvatt til þess að hug-
myndin yrði skoðuð nánar.
Hann sagði Íslendinga hafa ein-
stakt tækifæri til að verða í fremstu
röð lýðræðisríkja heimsins, sem tæki
sér fyrir hendur að þróa lýðræði 21.
aldarinnar í þá átt að hinn almenni
borgari taki sjálfur fullan og milli-
liðalausan þátt í ákvörðunum um þau
málefni sem mestu skipta, hvort
heldur væri á vettvangi sveitar-
stjórna eða á landsvísu. Hyggilegra
væri að þróa þessa stjórnarhætti á
sveitarstjórnarstiginu og slípa af
þeim vankanta áður en lengra væri
haldið. Eftirsóknarvert væri að
byggja upp þjóðfélag þar sem fólk
hefði völdin, ekki bara á fjögurra ára
fresti heldur í öllum stærstu málum
sem um þarf að fjalla. Hvatti hann
þingfulltrúa til að grípa tækifærið og
huga að þessum hugmyndum. „Ég
hvet ykkur til að gerast boðberar
þessara miklu hugsjóna. Það eru fá
þjóðfélög í veröldinni sem hafa jafn-
mikla möguleika á að hrinda þeim í
framkvæmd og einmitt við Íslend-
ingar,“ sagði Styrmir.
17. landsþing Sambands íslenskra sveitarfélaga haldið í Íþróttahöllinni á Akureyri
Traust og
virkt lýðræði
forsenda öfl-
ugra byggða
Búseta, lífsgæði og lýðræði er yfirskrift 17.
landsþings Sambands íslenskra sveitarfélaga,
sem hófst á Akureyri í gær. Margrét Þóra
Þórsdóttir fylgdist með þingstörfum.
Morgunblaðið/Kristján
Frummælendur, f.v. Páll Pétursson félagsmálaráðherra, Ejgil W. Rasmussen formaður Danska sveitarfé-
lagasambandsins, Jóna Valgerður Kristjánsdóttir sveitarstjóri og Styrmir Gunnarsson ritstjóri.
Skagamennirnir Jón Gunnlaugsson, Gísli Gíslason og Gunnar Sigurðs-
son á landsþingi Sambands íslenskra sveitarfélaga á Akureyri.
Vilhjálmur Þ. Vilhjálms-
son setur landsþingið.
maggath@mbl.is