Morgunblaðið - 10.10.2002, Side 38

Morgunblaðið - 10.10.2002, Side 38
UMRÆÐAN 38 FIMMTUDAGUR 10. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ L andið sem hverfur heitir ljósmynda- syrpa í þremur þátt- um sem Ragnar Ax- elsson ljósmyndari Morgunblaðsins birtir nú á sunnu- dögum. Myndirnar sýna hrikafeg- urð norðan Vatnajökuls sem hverfa mun ef Kárahnjúkavirkjun verður byggð. Náttúrufegurðin á þessum fáförnu slóðum er svo mikil, að sennilega er hún óháð smekk og duttlungum ein- staklinga, og því kjörin til nánari skoðunar. Hver eru t.d. mótrök fegurð- arinnar gegn rökum um lands- framleiðslu, útflutningstekjur, og atvinnu sem fæst við virkjun og stóriðju? Má segja að landið sem á að hverfa undir Hálslón (57 km2) með Gljúfrunum miklu sé of fagurt til fórnar? Á að hlífa landinu sökum fegurðar? Er það nóg? Fegurð er viðamikið hugtak og heil fræðigrein er helguð henni; fagurfræði (aesthetics). Fegurð lands gagnvart manneskju er ekki einungis það sem augað sér, heldur það sem öll skynfærin nema; eyrað heyrir nið í fossum og ám, dýrum, þyt í laufum og í regninu eða grimmum skúrum. Húðin snertir landið, finnur hita og kulda. Tungan nemur ferskt eða fúlt vatnið, súr og sæt berin, jurtirnar. Nefið ilminn eða dauninn. Fegurð náttúrunnar er ekki bara numin af skynfærunum heldur býr hún einnig yfir falinni fegurð sem opinberast rólega: Fegurðin sem hverfur undir Hálslón er dýpri en fyrst virðist því í henni er griðland villtrar náttúru; heiðargróðurs, hreindýra, gæsa, refa, mófugla og ferðalanga. Þekking á sögunni og efninu getur svo enn dýpkað þessa fegurð því þarna er t.d. „eitt af fáum kulnuðum lághitasvæðum á landinu með hverahrúðurbreiðum sem bera vott um hærri hita og meiri virkni á fyrri tíð“ (Mbl, 6/10 ’02). Í fegurðinn rúmast því a.m.k. allt það sem skynfærin nema, ásamt þeirri þekkingu sem manneskjan hefur aflað sér, og í henni birtist líka ný upplifun eða skynjun einstaklinga í hverri andrá. Landið sem hverfur geymir m.a. dýpstu gljúfur landsins sem áin Jökla hefur grafið. Um gljúfrin skrifar Helgi Hallgrímsson náttúrufræðingur: „Við Kárahnjúk fremri hefjast Gljúfrin miklu, sem áin fellur í næstu 7 km. Innst eru Dimmugljúfur, þröng og hrikaleg, eins og skorin með hnífi í gegnum berglögin, um 2,5 km á lengd, og allt að 150 m djúp, þá taka við Hafrahvammagljúfur, álíka löng, með um 200 m háu bjargi að austanverðu, en grónum hvömmum að vestan. Þetta eru einhver mestu gljúfur á Íslandi og mikið náttúruundur … “ (Mbl, 16/2/02). Hversu þungt vegur þessi fegurð? Átján ferðalangar sendu nýlega sameiginlegt bréf til Morgunblaðsins, hópurinn hafði m.a. gengið meðfram Jöklu: „Flúðir, stuðlabergshamrar og bergvatnsár kallast á í gljúfrinu, umlukt grónum hlíðum í óteljandi litbrigðum haustsins. Gengið var upp með einni sérstæðustu fossaröð landsins í Sauðá.[...] Við kvöddum hálendið með öræfablik í augum en í hjartanu djúpar tilfinningar þakklætis og sorgar. Þakklætis fyrir fegurð landsins en djúpstæðrar sorgar yfir skammsýni og yfirgangi mannanna.“ (Mbl. 25/9 ’02). Verðmæt fegurð varð á vegi þeirra, en önnur verðmæti eru möguleg; samkvæmt umhverfismatsskýrslu Landsvirkjunar mun Kárahnjúkavirkjun stuðla að eflingu atvinnulífs á Austurlandi og hafa jákvæð áhrif á byggðaþróun í fjórðungnum; einnig á ný stóriðja á Reyðarfirði að auka landsframleiðslu og útflutningstekjur svo um muni. Geta rök fegurðarinnar norðan Vatnajökuls orðið sterkari en þessi fullyrðing? Fegurðin er ekki huglægari en hvað annað; náttúrufegurð er í raun hægt að mæla í magni og gæðum sem auðlind. Við umbreytingu gljúfranna hverfur feikilegt fegurðarmagn og hágæða hálendi án hliðstæðu í Evrópu. Tröllaukið hugrekki þarf til að gera risavaxna stíflu í gljúfri Jökulsár á Dal við Fremri-Kárahnjúk, því hún verður allt að 190 m há og 800 m löng. Tröllvaxið hugrekki þarf til að sundra fegurð af þessum toga. Landfræðingur skrifaði um meistaraverkefni sitt í HÍ; þar var gerð tilraun til að setja verðmiða á náttúrufegurðina sem hverfur við virkjun. Hún jafngilti 385 milljónum króna (Nele Lienhoop. Mbl. 14/6 ’01). Sennilega geta flestir verið sammála um að mikilsháttar ný verðmæti þurfi til að fórna m.a. Jöklu, en fyrir „4 þúsund árum fór svo áin, sem var forveri Jökulsár á Dal, að verða virkari og tók upp á því að brjóta niður setlögin. Hún braut niður hvert berghaftið á fætur öðru í gljúfrunum og náði þannig að grafa sig meira niður og mynda gljúfrið sem nú kallast Hafrahvammagljúfur og Dimmugljúfur. (Mbl, 4/4 ’01). Gefum okkur a.m.k. að fegurðin sem hverfur hafi óvenjuhátt gildi, eins margir hafa fært rök fyrir. Ef svo er þá þarf gildi virkjunar og álvers einnig að hafa mjög hátt gildi fyrir atvinnulíf á Austurlandi og efnahagslíf þjóðarinnar. Atvinnuleysi á Íslandi er aftur á móti með því minnsta sem þekkist í samfélagi þjóðanna, og veikir það óhjákvæmilega rökin um verðmæti atvinnunnar sem virkjunin skapar. Sífellt er klifað á því að Ísland sé meðal ríkustu þjóða heims. Ef það er rétt veikir það rökin um hátt gildi virkjunar fyrir efnahagslífið. Ergó: Eins og málin eru núna er fegurðin sem hverfur meira virði en það sem fæst í skiptum fyrir hana. Horfurnar í atvinnu- og efnahagsmálum þurfa að verða töluvert verri til að rök þeirra verði sterkari en mótrök þeirrar fegurðar sem glatast. Fegurðin sem hverfur Á að hlífa landinu sökum fegurðar þess? Hver eru mótrök fegurðarinnar gegn rökum um efnahagsbata og at- vinnu sem fæst við virkjun og stóriðju? VIÐHORF Eftir Gunnar Hersvein guhe@mbl.is Í TILEFNI af alþjóðlega geð- heilbrigðisdeginum 10. október 2002 þá langar mig að vekja at- hygli á því hversu mikilvægt per- sónufrelsi er og réttur hvers og eins til góðrar heilbrigðisþjónustu. Réttur sjúklinga til heilbrigðisþjónustu Þegar sjúklingur þarf að leita aðstoðar hvort sem er á heilsu- gæslustöð eða á sjúkrahúsi þá á sjúklingurinn rétt á að fá bestu þjónustu sem völ er á. Heilbrigð- isstarfsmenn þurfa því að kunna skil á almannatryggingakerfinu og geta leiðbeint fólki með hvert það á að snúa sér og hvaða bætur því ber að fá. Það þarf að sækja um allar greiðslur almannatrygginga til stofnunarinnar, það kemur ekk- ert að sjálfu sér. Til að geta sótt um bætur þarf hlutaðeigandi einn- ig að vita hvað er í boði á þeim tíma sem hann þarf stuðning. Það að sækja um bætur er ekki efst á forgangslistanum yfir verkefni sem þarf að inna af hendi þegar veikindi eða aðrir erfiðleikar steðja að. Staða geðsjúkra gagnvart sviptingu sjálfræðis Valfrelsi geðsjúkra innan geð- læknisfræðinnar er oft takmörk sett og réttur sjúklinga oft óljós og fljótandi og yfirleitt hægt að grípa til aðgerða með sviptingu sjálfræðis. Sjálfræði og persónu- frelsi telst til dýrmætustu mann- réttinda og fátt er jafnþungbært fyrir einstaklinginn eins og tak- markanir á þeim mannréttindum. Einungis dómstólar hafa vald til lögræðissviptingar. Ef geðsjúkir vilja neita meðferð, sem er réttur allra sjúklinga, þá er hægt að svipta þá sjálfræði og meðhöndla þá hvort sem þeim lík- ar betur eða verr. Enga meðferð má veita án samþykkis sjúklings samkvæmt lögum um réttindi sjúklinga. Það er æskilegt að sam- þykki sé skriflegt ef þess er nokk- ur kostur. Virða skal rétt sjúklings til að ákveða sjálfur hvort hann þiggi meðferð. Ef sjúklingur er ófær um að taka ákvörðun um meðferð vegna geðsjúkdóms eða vegna annarskonar alvarlegs heilsubrests sem lögræðislög til- greina gilda ákvæði þeirra laga um það hver er fær um að gefa sam- þykki. Hafa skal sjúkling með í ráðum eftir því sem kostur er. Stundum óskar sjúklingur eftir því sjálfur að fá sviptingu vegna lík- amlegra eða geðrænna vanheilinda og á óhægt með að ráða persónu- legum högum sínum eða fé og æskir sjálfur lögræðissviptingar af þeim sökum. Þeir sem fara fram á sjálfræðissviptingu sjálfir hafa yf- irleitt mjög gott innsæi í sinn sjúk- dóm og þekkja takmörk sín vel. Það þarf vart að taka fram hversu mikið áfall það er fyrir sjúkling að vera sviptur sjálfræði. Það er oft ekki fyrr en heilsan brestur að við gerum okkur grein fyrir hvaða auði við búum yfir með góðri heilsu. Það er ekkert öðru- vísi með geðsjúka en aðra að heilsutap er alltaf mikið áfall, það var aldrei markmið sem var ætlað að ná heldur töf á öllu öðru sem var búið að fyrirhuga. Aðgát skal höfð í nærveru sálar eru orð sem varla verða of oft kveðin. Heil- brigðisstarfsmenn verða að vera heiðarlegir og sýna góðvild í garð þessara sjúklinga. Þeir eiga fullan rétt á góðri umönnun, réttlátri meðferð, frelsi og að gildi lífs þeirra sé metið að verðleikum. Þolmörk samfélagsins og svipting sjálfræðis Eftir Rut Gunnarsdóttur „Virða skal rétt sjúk- lings til að ákveða sjálf- ur hvort hann þiggi meðferð.“ Höfundur er hjúkrunarfræðingur. SÚ ánægjulega þróun hefur ver- ið hin síðari ár að meiri umræða hefur verið í þjóðfélaginu um geð- vernd og má þar minna á átak landlæknis gegn sjálfsvígum og mjög aukna umræðu um mikilvægi góðrar geðheilsu fyrir ungt fólk. Á vinnumarkaði er aukinn þungi á streitu og geðraskanir og Evrópska vinnuverndarstofnunin hefur helg- að árið vörnum gegn streitu á vinnustöðum. Einn flokkur geð- verndar hefur þó ekki farið hátt í umræðunni en er samt mjög brýnn, þ.e. geðvernd aldraðra. Geðvernd aldraðra og geðsjúk- dómar aldraðra er málaflokkur sem hefur hlotið litla athygli í heilbrigð- iskerfinu. Sérhæfð þjónusta á þessu sviði er takmörkuð en um- fang vandans er hins vegar mikið. Geðraskanir, þar með talin elli- glöp og ýmsar atferlis- og hegð- unarraskanir eru algengar og vaxa með hækkandi aldri. Líkur til þess að fá geðraskanir á æviskeiðinu eru miklar en gera má ráð fyrir að þriðjungur sem lifir til 60 ára ald- urs þurfi að glíma við þessa sjúk- dóma en allt að tveimur þriðju sem lifir fram í háa elli. Á öldrunar- stofnunum eru um tveir af hverjum þremur á á ýmiss konar geðlyfjum, s.s. þunglyndis-, kvíða- og svefn- lyfjum, lyfjum vegna óráðs, of- skynjana eða ranghugmynda eða lyfjum við elliglöpum. Þessi mikla notkun geðlyfja veldur óróleika hjá ráðamönnum en jafnframt gætir nokkurs skilningsleysis sem kemur ekki síst fram í því að kostnaðar- hlutdeild Tryggingastofnunar er engin í svefn- og kvíðalyfjum, sem í mörgum tilfellum er öldruðum nauðsynleg til þess að tryggja þeim lágmarks heilsutengd lífsgæði. Kostnaðarhlutdeild Trygginga- stofnunar í þunglyndislyfjum er að vísu töluverð en þetta eru dýr lyf og kostnaður þess vegna umtals- verður fyrir aldraða og öryrkja sem og heilbrigðiskerfið í heild. Með tilkomu nýrra lyfja á þessu sviði hafa nýir meðferðarmöguleik- ar bæst við. Í ljósi þessa er brýnt að besta fá- anlega þekking sé boðin þegar skipulögð og veitt er meðferð til þess að koma í veg fyrir geðrask- anir, lækna þær og bæta það tjón sem þær valda einstaklingnum. Sú skipulega þjónusta sem felst í vist- unarmati fyrir aldraða er mikil- vægur hlekkur í geðvernd fyrir aldraða. Í því mati kemur fram nið- urstaða byggð á heilsufars og fé- lagslegum þáttum hins aldraða og leggur slíkt grunn að því hvað þarf að gera til þess að lífi og virðingu sé sem best borgið. Þessa þjónstu þarf að efla með geðlæknisþjón- ustu. Matið er grunnurinn að því hvernig er best hægt að styðja fólk til að búa sem lengst heima, án þess þó að sjálfsvirðingu eða heilsu séð ógnað. Félagsleg þjónusta, vitj- unarþjónusta lækna og hjúkrunar- fólks er mikilvægt skref í þessu. Á þessu stigi hefur fólk aðgang að sérhæfðri geðlæknisþjónustu ef þörf er á göngudeild en heimaþjón- ustu vantar. Þegar fólk þarf að fara á öldrunarstofnun er að vísu boðið á deildir fyrir minnisskerta en sér- hæfð geðlæknisþjónusta að öðru leyti er mjög lítil, hvort sem er á öldrunardeildum Landspítala eða á hjúkrunarheimilum. Þessu til við- bótar hefur dregið úr starfsemi geðdeilda Landspítalans sem nem- ur tugum rúma á sl. 3 árum þannig að geta geðdeildanna til að sinna þessu verkefni er minni nú en hún hefur verið í yfir 20 ár. Þannig er ljóst að sjúklingar með alvarlegar geðraskanir, þ.m.t. atferlistruflanir ýmiss konar, fá ekki bestu mögu- legu þjónustu sem til er. Það er ljóst að til þess að bæta úr þessu þarf tvennt. Í fyrsta lagi þarf að auka og efla sérhæfða ráðgjöf á sviði geðheilbrigðisþjónustu fyrir öldrunardeildir og hjúkrunarheim- ili. Í öðru lagi er nauðsyn að koma á fót sérhæfðri öldrunargeðdeild með 15 til 20 rúmum innan öldr- unarsviðs Landspítala eða í tenslum við einhverja sjálfseignar- stofnunina sem yrði stuðningsdeild við hin fjölmörgu hjúkrunarheimili landsins. Öldrunargeðdeild á sér fyrirmynd bæði vestan hafs og austan og er mikilvægt að skil- greina starfsemi hennar vel þannig að hún nýtist sem best. Ljóst er að hún þarf að vera í nánum stjórn- unarlegum tengslum við öldrunar- þjónustu í landinu. Sérhæft starfs- fólk er nauðsynlegt fyrir þessa þjónustu og ljóst er að þar þarf nokkra uppbyggingu en þó verður að undirstrika að sérþekkingin í öldrunargeðlækningum og öldrun- argeðhjúkrun er þegar til á meðal íslensks heilbrigðisstarfsfólks. Er rétt að nefna sem dæmi að þrír sér- fræðingar í geðlækningum hafa skrifað doktorsritgerðir á sviði öldrunargeðlækninga. Vel rekin öldrunargeðdeild mundi ekki einvörðungu verða hjálpleg til þess að lækna aldraða með alvarlegar geð- og hegðunar- raskanir, heldur einnig til þess að verða miðstöð fyrir ráðgjafarþjón- ustu fyrir geðvernd á fyrsta, öðru og þriðja stigi. Í tilefni Alþjóðageð- verndardagsins 10. október vill Geðverndarfélag Íslands biðja menn um að gaumgæfa geðvernd- amál og gleyma ekki öldruðum í þeirri skoðun. Geðvernd aldraðra Eftir Kristin Tómasson „Geðvernd aldraðra og geðsjúk- dómar aldr- aðra er málaflokkur sem hefur hlotið litla athygli í heil- brigðiskerfinu.“ Höfundur er formaður Geðverndarfélags Íslands og yfirlæknir Vinnueftirlitsins.

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.