Morgunblaðið - 13.10.2002, Page 16

16 SUNNUDAGUR 13. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ORÐAHEIMUR er, einsog fram kemur í und-irtitli, í þeim flokkiorðabóka, sem nefndareru hugtakaorðabæk-
ur,“ segir Jón Hilmar. „Meginein-
kenni slíkra orðabóka er, að þar er
ekki fengizt við orðin hvert um sig,
merkingartilbrigði þeirra og önnur
notkunareinkenni, heldur á notand-
inn að geta gengið að lýsingu á því
orðafari, sem á við einstök hugtök og
er þannig merkingarlega samstætt.
Þetta er að sumu leyti ekki ólíkt því
sem menn þekkja af samheitaorða-
bókum, en í hugtakaorðabókum er
fengist við stærri svið og hægt er að
hafa lýsinguna fyllri og efnismeiri.
Vandinn við slíka orðabókarlýsingu
er ekki sízt sá að skipa efninu þannig,
að notandinn eigi greiðan aðgang að
því sem hann ætlar sér að athuga og
fái nægilega skýra yfirsýn hverju
sinni.
Til þess að ná þessu fram dugir
ekki að hafa einfalda flettiorðaskrá
með hugtakaheitunum, það verður
einnig að vera hægt að komast á rétta
slóð út frá einstökum orðum og orða-
samböndum, sem notandinn ályktar
að eigi heima undir því hugtaki, sem
hann hefur áhuga á að kynna sér.
Í Orðaheimi er reynt að tryggja
þetta betur, en áður hefur verið gert í
hliðstæðum orðabókum.
Það byggist meðal annars á því, að
orðafarið, sem fjallað er um, er mest-
an part sett fram í formi orðasam-
banda og því er auðvelt að skipa því
innbyrðis eftir fastri röðunarreglu.
Öllu þessu orðafari er steypt saman í
stafrófsraðaða orða- og orðasam-
bandaskrá, sem er áþreifanlegasti og
nærtækasti lykillinn að efni bókar-
innar, sérstaklega fyrir ókunnuga
notendur.
Sjálf hugtakalýsingin er svo flokk-
uð eftir hugtakaheitum, sem raðað er
í stafrófsröð og í orða- og orðasam-
bandaskránni er vísað til þessara
hugtakaheita.
Þriðja aðgangsleiðin er svo fólgin í
enskri lykilorðaskrá með enskum
jafnheitum eða samsvörunum ís-
lenzku hugtakaheitanna. Sú skrá er
hugsuð fyrir erlenda notendur, sem
eiga óhægt með að nýta sér aðal-
skrárnar tvær, að minnsta kosti fyrst
í stað, en geta þá stytt sér leið að efn-
inu með því að hugsa til enskra heita
á því, sem þeir vilja athuga.“
Samnefnarar fyrir orðafar
– Hvernig valdir þú íslenzku hug-
takaheitin?
„Þau eiga það öll sameiginlegt að
vera nafnorð, sum eru reyndar sam-
sett úr tveimur merkingarlega sam-
stæðum nafnorðum, og eru hugsuð
sem eins konar samnefnarar fyrir
það orðafar, sem fengizt er við að lýsa
hverju sinni.
Það reyndist stundum vandasamt
að finna viðeigandi heiti, en mörg
heitin liggja þó nánast beint við; heiti
eins og gleði, reiði og ótti, svo að vísað
sé til tilfinninga, eða þá heiti sem vísa
til eiginleika, eins og ákveðni, kjarkur
og dugnaður. En oft koma fleiri heiti
til greina um það sem við er átt, og þá
byggist valið meðal annars á því,
hvernig hugtakið er afmarkað, hvort
afmörkunin er víð eða þröng, ef svo
má segja.
Hér leyfði ég mér að hafa nokkuð
frjálsar hendur, en varaðist þó að
hafa hugtakaheitin of almenn, því
notandinn verður að eiga auðvelt með
að fá yfirsýn um efnið og átta sig á því
hvers konar orðafar er á ferðinni.
Það skiptir líka máli, að notandinn
þarf ekki að þekkja hugtakaheitin
fyrir fram, því að orða- og orðasam-
bandaskráin vísar honum veginn.
Það fer heldur ekki hjá því að
stundum verði að seilast út fyrir al-
mennt og hversdagslegt mál til að ná
fram sem skýrustu heiti.“
– Hvers konar orðafari er lýst í
bókinni?
„Við getum sagt að það sé fyrst og
fremst almennt mál og orðafar.
Að því leyti er afmörkunin skýrari
en í ýmsum eldri hugtakaorðabókum,
þar sem yfirleitt er leitazt við að ná
utan um sem margbreytilegastan
orðaforða.
Og þetta orðafar er lýsandi í þeim
skilningi, að verið er að lýsa því,
hvernig má tjá sig um það, sem hug-
takaheitin vísa til en ekki verið að
rekja heiti á hlutum og fyrirbærum,
sem við tölum um eða gerum að um-
ræðuefni.“
Ný innsýn í orðaheiminn
– Nefndu mér dæmi um notkun
orðabókarinnar.
„Notkunartilefnin geta að sjálf-
sögðu verið margvísleg, og það er
ekki aðeins gert ráð fyrir því, að orða-
bókin komi að gagni við að leysa til-
tekinn vanda í orðalagi eða benda á
valkosti við að orða tiltekna hugsun,
heldur geri ég mér líka vonir um að
lýsingin geti auðgað orðaforða les-
enda, eflt áhuga þeirra á máli og mál-
notkun og veitt þeim nýja innsýn í
þann heim, sem kenna má við orðin.
En við getum hugsað okkur notk-
unartilefni, þar sem notandinn hefur í
huga að orða þá hugsun, sem felst í
orðasambandinu að ganga á milli bols
og höfuðs á einhverjum, en vill gjarna
tjá hana með öðru orðalagi.
Þetta orðasamband má finna á sín-
um stað í orða- og orðasambanda-
skránni, hvort sem leitað er undir
sögninni ganga eða nafnorðunum
bolur og höfuð, og þar er vísað til
þriggja hugtakaheita; SIGUR, DRÁP/
LÍFLÁT og OFBELDI.
Næsta skref er þá að svipast um í
lýsingu þessara þriggja hugtaka og
athuga, hvort þar er að finna eitt-
hvert annað orðalag, sem þykir eiga
betur við.
Hér gengur notandinn að merk-
ingarlegri flokkun á orðafarinu og
þar sem efnisskil eru í lýsingunni, eru
skýringar og athugasemdir við ein-
staka liði.
En það er líka gert ráð fyrir því að
notandinn vilji geta séð lengra, vilji
svipast um í nærliggjandi hugtökum,
ef svo má segja. Til að koma til móts
við þær þarfir er í lok hverrar lýs-
ingar vísað til skyldra hugtakaheita.
Við hugtakið SIGUR er vísað til níu
hugtakaheita, þar á meðal heitanna
VIÐUREIGN, ÓFRIÐUR og ATLAGA,
og aftast fer andheitið ÓSIGUR.
Hugsunin er sú að það sé enginn skýr
leiðarendi á þeirri braut, sem notand-
inn hefur fetað sig inn á og það verður
að vera í hans valdi að ákveða stefn-
una og hvar skuli látið staðar numið.
Ef við hugum svo aftur að orða- og
orðasambandaskránni, þar sem leitin
hófst, þá sýnir hún víða mikla fjöl-
breytni í notkun einstakra orða.
Orðasambönd með sögninni ganga
spanna til dæmis röskar þrjár blað-
síður og þar koma fram ýmis athygl-
isverð notkunarmynztur, til dæmis
að því er varðar forsetningar með
sögninni og ópersónuleg sambönd.
Skráin sýnir líka að orðið höfuð er
býsna algengt í orðasamböndum,
eins og fleiri orð, sem vísa til líkam-
ans, svo sem auga, hönd og fótur.
Þannig hefur orða- og orðasam-
bandaskráin víða sitt sjálfstæða gildi,
ekki sízt fyrir þá, sem eru ofurlítið
málfræðilega þenkjandi.“
– Hverjum ætlarðu svo bókina?
„Ég vona að orðabókin gagnist öll-
um þeim, sem hafa þann starfa eða
verkefni að semja texta af einhverju
tagi. Þá kemur sér vel að geta virt
fyrir sér valkosti í orðalagi. Þetta á til
dæmis við um þýðendur, sem standa
frammi fyrir orðalagi á erlendu máli
og geta farið ýmsar leiðir að því að
orða innihald textans á íslenzku.
En ég hugsa einnig til skólafólks
og allra þeirra fjölmörgu, sem fást við
einhvers konar ritun í starfi sínu vítt
og breitt um þjóðfélagið.“
Orðabækur sem kallast á
– Í inngangi Orðaheims kemur
fram, að sú bók á að nokkru leyti ræt-
ur í fyrri orðabók þinni; Orðastað.
„Það er rétt, að hugmyndin um
þessa orðabók tók að mótast á meðan
ég vann að Orðastað og hún ber þess
að ýmsu leyti merki að eiga Orðastað
að fyrirrennara.
Framsetningin er áþekk að því
leyti, að orðin eru sýnd í notkunar-
samhengi og báðum orðabókunum er
ætlað að veita leiðsögn um málnotk-
un.
En í Orðastað er viðfangsefnið að
lýsa dæmigerðri notkun orðanna í
setningarlegu samhengi og samsetn-
ingum, og reynt er að flokka þessa
lýsingu á sem haganlegastan hátt.
Þegar nafnorð eiga í hlut eru til dæm-
is dregin fram dæmigerð lýsingarorð,
sem með þeim standa og í lýsingu
sagna koma fram dæmigerð atviks-
orð, sem kveða nánar á um sögnina.
Þessi lýsing getur verið býsna efn-
ismikil. Hér má aftur vísa til sagn-
arinnar ganga. Í Orðastað eru rakin
dæmigerð fylgdarorð sagnarinnar,
sem eiga við eiginlega merkingu
hennar, sambönd eins og ganga
greitt, ganga hröðum skrefum, ganga
rösklega og svo framvegis, en einnig
sambönd sem eiga við yfirfærða
merkingu, þegar kveðið er á um
hvernig eitthvað gengur; að óskum,
skafið, liðugt, eins og í sögu og svo
framvegis.
En önnur sambönd með sögninni
ganga eru svo fjarlæg merkingar-
kjarna sagnarinnar að þau eiga ekki
heima í slíkri lýsingu, eins og til
dæmis sambandið ganga á milli bols
og höfuðs á einhverjum, sem áður var
nefnt.
Það eru einmitt orðasambönd af
þessu tagi sem kalla á hugtakaflokk-
aða orðabókarlýsingu eins og í Orða-
heimi.“
– Þú átt við, að orðabækurnar tvær
gegni hvor sínu hlutverki, en höfði til
sömu notenda?
„Það er óhætt að segja það og það
minnir okkur á, að þarfir orðabóka-
notenda eru margbreytilegri en svo
að þeim verði sinnt nema að tak-
mörkuðu leyti í einni og sömu lýs-
ingu.
Styrkur almennra orðabóka felst í
því að þar koma fram margþættar
upplýsingar, en það þrengir um leið
svigrúm orðabókarinnar til að gera
einstökum þörfum viðhlítandi skil.
Því er full þörf á sérhæfðari orðabók-
um, sem ætlað er að koma til móts við
ýmsar brýnustu og mikilvægustu
þarfir orðabókarnotenda.“
Veganesti í gildi tungunnar
– Hvaðan er þessi áhugi þinn á
orðabókum og íslenzkum orðaforða
sprottinn?
„Ég held ég hafi engin skýr svör
við því, en ég vandist þeirri hugsun í
uppvextinum, að málið og meðferð
þess væri verðugt umhugsunarefni
og það hefði sitt gildi að tileinka sér
gott málfar og tungutak. Þetta vega-
nesti hefur svo vafalaust stuðlað að
því, að ég fékk snemma á minni skóla-
göngu áhuga á íslenzku og málfræði
og sá áhugi varð síðan til þess að ég
valdi mér íslenzka málfræði sem
námsgrein, þegar komið var að há-
skólanámi.
Að námi loknu hef ég starfað óslitið
á vettvangi íslenzks máls ef svo má
segja, framan af sem kennari, hér
heima og erlendis, en síðan sem orða-
bókarritstjóri á Orðabók Háskólans,
en þangað réðst ég til starfa árið
1982.
Söfn Orðabókarinnar hafa reynzt
mér mikil náma við orðabókargerð-
ina.“
– Hvað tekur nú við á því sviði? Er
nýtt orðabókarverk í uppsiglingu?
„Mér finnst, að með þessum tveim-
ur orðabókum hafi ég náð bærilega
því marki, sem ég setti mér á sínum
tíma og ég sé ekki fyrir mér fleiri
orðabækur á þessu sviði. Ég neita því
ekki að þessi vinna hefur tekið tals-
vert mikið á og það hefur gefist tak-
markað svigrúm til annarra hluta. En
svona verk vinnst ekki nema maður
haldi sig við efnið.
Ég hef reyndar alls ekki verið einn
að verki og við Orðaheim hef ég notið
mikilvægrar aðstoðar við ýmsa þætti
verksins: Þórdís Úlfarsdóttir vann
með mér framan af að efnisöflun,
greiningu efniviðarins og tölvu-
vinnslu og kom svo aftur til starfa í
lokin og fór þá yfir alla hugtakalýs-
inguna. Þórgunnur Skúladóttir las
allan texta orðabókarinnar í loka-
gerð. Kristín Bjarnadóttir liðsinnti
mér við tölvuvinnslu og efnisröðun og
Bessi Aðalsteinsson annaðist umbrot
bókarinnar.
Framlag þeirra er ómetanlegt og
ástæða til að þakka þeim öllum og
öðrum þeim, sem liðsinntu mér með
ýmsum hætti.“
Enginn skortur á verkefnum
– Er íslenzkan óþrjótandi við-
fangsefni?
„Það er sannarlega enginn skortur
á verkefnum og það má nálgast orða-
forðann og lýsingu hans frá ýmsum
hliðum. Tölvutæknin hefur opnað
mönnum nýja möguleika á þessu
sviði, eins og svo mörgum öðrum.
Málfræðileg greining á tölvutæk-
um textasöfnum er ofarlega á baugi
um þessar mundir og hún mun hafa
mikið gildi, ekki bara fyrir málfræð-
inga og orðabókarhöfunda, heldur
allan almenning því textarnir geyma
upplýsingar um svo fjöldamargt. Það
er nærtækt að benda á textasafn
Morgunblaðsins í þessu sambandi.“
– Erum við Íslendingar áhuga-
samir um orðabækur?
„Mér finnst margt benda til þess
að við Íslendingar séum áhugasamari
um orðabækur en margar aðrar þjóð-
ir. Það helzt auðvitað í hendur við al-
mennan áhuga þjóðarinnar á móður-
málinu.
Orðabókarhöfundar njóta góðs af
þessum áhuga því að ekki er hægt að
hugsa sér betri umbun erfiðis síns en
þakkláta notendur.
Þó getum við ekki sagt, að Íslend-
ingar búi betur að orðabókum en þær
þjóðir sem við berum okkur helzt
saman við. Á þessu sviði eru mörg
verk óunnin og bíða nýrrar kynslóðar
orðabókarhöfunda.“
Í orðanna heillandi heimi
Orðaheimur heitir ný ís-
lenzk orðabók eftir Jón
Hilmar Jónsson, en hann er
einnig höfundur orðabók-
arinnar Orðastaðar, sem
komin er í annarri útgáfu.
Freysteinn Jóhannsson
ræddi við Jón Hilmar.
freysteinn@mbl.is
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Jón Hilmar Jónsson orðabókahöfundur: Vandist þeirri hugsun í uppvextinum,
að málið og meðferð þess væri verðugt umhugsunarefni og það hefði sitt gildi
að tileinka sér gott málfar og tungutak.
Úr hugtakalýsingu Orðaheims.
Úr orða- og orðasambandaskrá
Orðaheims.
 Orðaheimur – íslensk hug-
takaorðabók með orða- og orða-
sambandaskrá – er hátt í 1.000
blaðsíður.
Í Orðaheimi eru 840 hug-
takaheiti, 33.000 orðasambönd
og 14.000 flettiorð auk enskrar
lykilorðaskrár.
Útgefandi Orðaheims er JPV-
útgáfa, en útgáfan hefur notið
styrkja úr Rannsóknasjóði Há-
skóla Íslands, Lýðveldissjóði, Mál-
ræktarsjóði og Menningarsjóði.