Morgunblaðið - 13.10.2002, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 13. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
AMMA mín heitin kenndi
mér að ferðast alltaf fín. ,,Þá
fær maður betri þjónustu,“
sagði hún brosandi og alvar-
leg í senn. Enda þótt þessi
orð hafi líklega frekar átt
við í gamla daga þegar
amma byrjaði að ferðast hef
ég haft þessa reglu í heiðri á
ferðalögum mínum – að
minnsta kosti eftir að ég fór
að ráða mér sjálf.
Þegar ég var lítil vildi
mamma alltaf að við syst-
urnar klæddumst jogging-
göllum á ferðalögum því
„þeir eru svo þægilegir“. Ég
var á móti þessu og systir
mín líka, við vildum vera fín-
ar – eins og amma. En til að
smekklegheit móður minnar
fái nú uppreisn æru þá
kenndi hún mér síðar (eftir
jogginggallatímabilið) eina
reglu sem ég brýt aldrei;
það er að varalita sig alltaf
rétt fyrir lendingu. „Maður
fer ekki inn í nýtt land með
eintómar varalitaleifar á vör-
unum.“
Flestir eiga eflaust sínar
hefðir, siði og venjur á
ferðalögum. Sumir halda til
dæmis fast í þá reglu að
lenda í vandræðum á ferða-
lögum, sama hvað þeir reyna
að streitast á móti þeirri til-
hneigingu sinni. Ég á vin-
konu og vin sem eru þannig
gerð að þau geta ekki farið í
langferð án þess að eitthvað
beri út af. Það skal tekið
fram að þetta er afar skyn-
samt og greint fólk, en af
einhverjum ástæðum hefur
það ekki náð fullum tökum á
ferðalistinni. Og það þrátt
fyrir mikla ástundun, en
bæði hafa átt heima í út-
löndum lengi vel og ferðast
þess vegna mjög mikið, en
af einhverjum ástæðum virð-
ist reynslan frekar vinna á
móti þeim en með.
Þegar umræddur vinur
minn leggur upp í ferðalög
bíða vinir hans spenntir eftir
því hvernig honum reiðir af.
Hvað verður það núna? er
gjarnan viðkvæðið. Þá kvart-
ar móðir hans gjarnan und-
an því að þurfa að fá hnút í
magann í hvert sinn sem
þrítugur sonur hennar
ferðast milli landa. Hann á
það til að athuga illa dag-
setningar á flugmiðum, taka
slælega eftir tilkynningum
um breytingar þegar á flug-
völlinn er komið, auk þess
sem hann virðist lenda oftar
í seinkunum, töfum og öðr-
um vandræðum af óviðráð-
anlegum orsökum en flestir
aðrir. Þegar hann hefur ráð-
gert að hitta einhvern á
miðri leið, segjum til að taka
tengiflug saman eitthvað
annað til dæmis, er hann
iðulega ekki mættur á til-
settan stað á tilsettum tíma.
Viðkomandi ferðafélagi
hringir því út um allt og læt-
ur svo náttúrlega kalla hann
upp á flugvellinum, en „kall-
ararnir“ á helstu við-
komustöðum hans erlendis
eru farnir að bera nafn góð-
kunningja síns fram með
óaðfinnanlegum íslenskum
framburði.
Áðurnefnd vinkona mín er
með mjög svipað ferða-
karma. Ferðalag sem hún er
nýkomin heim úr lýsir al-
mennum ferðahögum hennar
afar vel. Hún flaug til
Madrid í gegnum London og
eftir margra klukkustunda
seinkun komst hún á leið-
arenda, en taskan hennar
ekki. Hún fékk engin svör á
flugvellinum og fór því með
vini sínum og foreldrum
hans, sem sóttu hana, í
löngu ráðgerða ferð út í
óbyggðir án þess að vera
með eina einustu aukaspjör
með sér. Í heila fimm daga
hringdi hún fimm sinnum á
dag úr sveitasímanum, í
nærbuxum af pabba vinar
síns, og spurðist fyrir um
töskuna sem fannst og hvarf
til skiptis í tölvukerfum flug-
félaganna. Viku síðar kom
taskan í leitirnar eftir mikið
þras og þref, slagsmál við
öryggisverði á flugvöllum og
fleira í þeim dúr.
Þegar heim var haldið
mætti hún tímanlega út á
flugvöll með fimm hand-
töskur og nær tóma ferða-
tösku, því hún vildi hafa allt
sem henni var ekki alveg ná-
kvæmlega sama um í hand-
farangri. Þá var henni sagt
að fluginu hennar hefði verið
aflýst og hún kippti sér lítið
upp við það, enda öllu vön í
þessum efnum. Fékk svo
miða í annað flug átta tímum
síðar og hún og vinur henn-
ar töldu að sér hlyti að vera
óhætt að skreppa niður í bæ
sem þau og gerðu. En þau
gerðu ekki ráð fyrir því að
lenda í þriggja tíma umferð-
arteppu á leiðinni aftur út á
flugvöll. Þegar hún mætti að
afgreiðsluborðinu um það bil
sem vélin hennar átti að fara
í loftið voru konurnar þar
rauðar af bræði og sögðu
henni að drulla sér út í vél.
Undir venjulegum kring-
umstæðum hefði henni ekki
verið hleypt um borð en þar
sem taskan hennar var kom-
in út í vélina varð hún af ör-
yggisástæðum að bíða eftir
henni. „Við ætluðum að taka
töskuna þína út úr vélinni
eins og venjulega er gert við
svona kringumstæður, en
það var ekki hægt því við …
fundum hana ekki,“ urraði
afgreiðslukonan og vinkona
mín hljóp af stað þakklát
fyrir að óheppni hennar
skyldi einu sinni koma henni
til góða.
Morðsvipurinn sem far-
þegarnir sendu henni þegar
hún steig um borð í vélina
nísti gegnum merg og bein
sem og „unga fólkið nú til
dags!“-muldrið allt í kring-
um hana þegar hún náði
loks að setjast eftir að hafa
komið handtöskunum fimm
fyrir. Konan sem sat við
hliðina á henni endurgalt af-
sakandi bros hennar með því
að færa sig í aðra sætaröð
og flugstjórinn setti punkt-
inn yfir i-ið með því að biðj-
ast afsökunar á seinkuninni
sem væri vegna farþega sem
hefði látið bíða eftir sér.
Það skal tekið fram að áð-
urnefndur vinur minn og
þessi vinkona mín þekkjast
ekki neitt. Ég brosi stundum
við tilhugsunina um þau tvö
saman á ferðalagi. Hvað
myndi gerast? Myndu tveir
mínusar mynda plús eins og
í stærðfræðinni eða myndu
þau endanlega týnast og vin-
ir þeirra þurfa að senda Int-
erpol á eftir þeim? Líklega
yrði slíkt þó óþarfi, því fyrir
eitthvert glópalán skila þau
sér alltaf einhvern veginn á
endanum. Fall er jú eftir allt
saman fararheill.
Birna Anna
á sunnudegi
Ferðaglópar
Morgunblaðið/Jóra
H
ÉR STENDUR til að ljúka
þríleiknum um dæg-
urmenninguna sem ég hóf
14. júlí síðastliðinn. Í
fyrstu greininni talaði ég
um hinn vinsæla mun sem
gerður er á sígildri og ný-
gildri tónlist (þ.e. poppinu) en í þeirri næstu
var skoðuð athyglisverð skipting sem blaða-
maðurinn D.J. Taylor gerir á dægurmenn-
ingu, þ.e. að skipta henni í alþýðumenningu
annars vegar en fjöldamenningu hins vegar.
En nú er ráð að skoða eðli fjölda-
framleiddrar listar ögn nánar og ljúka þar
með bálkinum. Undir þennan tiltölulega ný-
saumaða listahatt falla t.a.m. hljómplötur,
kvikmyndir, auglýsingar og sjónvarpsþættir.
Fræðimenn hafa not-
að skilgreininguna
„mass art“ eða fjölda-
list/dægurlist um þessi
fyrirbæri og hefur þver-
fagleg nálgun menning-
arfræða ásamt kenn-
ingum póstmódernista stuðlað að því að í
stöðugt ríkari mæli er farið að tala um
svona hluti sem list – og þá um leið sem
eitthvað sem skiptir raunverulega máli.
Eitt af megineinkennum dægurlist-arinnar er að henni er ætlað að ná tileins mikils fjölda fólks og mögulegter. Vinsældapopp glymur í útvarps-
stöðvum vinnustaða á daginn, síðan af-
þreyist fólk fyrir framan sjónvarpið um
kvöldið eða skreppur í kvikmyndahús. Í
huga okkar er því vart um list að ræða, en
orðið „list“ er fremur tengt við hluti eins og
„sígilda“ tónlist, ballettverk eða högg-
myndir.
En það er umhugsunarvert að hér á Vest-
urlöndum eru „menningin“ og „tónlistin“ –
það sem hámenningarforkólfar kalla „há-
menningu“ og „sígilda“ tónlist – á jaðri
menningarstarfseminnar en dægurmenn-
ingin spilar algert aðalhlutverk hvað varðar
menningarneyslu almennings.
Stöldrum nú aðeins við kenningar Walt-
ers nokkurs Benjamins, en hann ritaði um
dægurmenningu á fjórða áratug síðustu ald-
ar, og var þónokkuð á undan sinni samtíð
með tilliti til skrifa um menningarfræði.
Kenningar hans bera með sér merkilega
mikið af því sem er að gerast í dag í um-
ræðunni um dægurlist og „list“.
Í frægri kenningu sinni um ljósmyndinafjallar hann um hvernig hún missir„áruna“ eða frumblæ sinn er hún erfjöldaframleidd í mörgum eintökum.
Þegar þessi fjöldaframleiðsla er fyrir hendi
getur ímynd listaverksins borist um allar
jarðir en þetta er eitt af megineinkennum
dægurlistaverksins.
Fjöldaframleiðsla listar getur svo af sér
neyslumarkað og þar með er búið að eyða
þeim tengslum sem listin hafði við eitthvað
háæruverðugt sem ekki væri fyrir hvern
sem er.
Því er eðlilegt að miða listaverkingagngert við fjöldaframleiðslu í staðþess að úthúða slíkum aðferðum.Mikilvægi þessara skrifa Benjamins
felst einkum í því að benda á að listin er
innvafin í samfélagið og sköpuð af því. Hún
getur ekki staðið utan þess. Akademískt
elítusnobb og yfirlæti var honum því lítt að
skapi.
Og eins og ég hef reyndar vikið að áður
þá felur hin margrædda skipting í hámenn-
ingu og „lágmenningu“ í sér sterkt menn-
ingarpólitískt mat. Þeir listamenn sem verja
„æðri“ listir eiga oft hagsmuna að gæta,
burtséð frá hverri þeirri fagurfræðilegu
skoðun sem þeir kunna að hafa á dægurlist
og margir hverjir hræðast einfaldlega að
búa til eitthvað sem gæti höfðað til almenn-
ings þar sem listræn heilindi þeirra gætu
verið dregin í efa ef verk þeirra fara að selj-
ast í einhverju magni.
Vantraust á útbreidda list og vinsæla fel-
ur stundum óhjákvæmilega í sér sálræna
hræðslu við það að vera orðinn einn af sauð-
unum.
Hér er erfitt álitamál vakið upp:Hver er eiginlega gildismunurinn álist sem nær til milljóna og fyllirlíf margra af litum og ljósi (Toy
Story t.d.?) og listar sem lokaður og fá-
mennur hópur „útvalins“ fólks ber augum?
Er eðlismunur þarna á?
Tad Friend, blaðamaður hjá bandaríska
vikuritinu New Yorker, sagði orðrétt árið
1993: „Gott listaverk sem nær til þrjátíu
milljóna manna og lætur þeim líða eins og
þeir eigi eitthvað sameiginlegt kann að hafa
meira fram að færa en stórkostlegt lista-
verk sem nær til þrjú þúsund manna en
skilur eftir sig lítið annað en einmana-
kennd. Á okkar tímum hafa staðlar list-
arinnar breyst, víkkað út ... “
Á hinn bóginn virðist sem neytendur
dægurlistar geri í því, viljandi eður ei, að
draga sína neyslu niður á jörðina („þetta
er bara rokk og ról!“) en neytendum
æðri listar hættir til að ýta undir hana
(„Þekkirðu ekki Beethoven?“).
Skoðum eðlismun einstakra verkabetur út frá kenningu Benjamins.Mona Lisa er einstakt verk og eft-irprentanir af verkinu eru ekki
listaverkið. En hlutur eins og kvikmynd,
sem hægt er að afrita í endalausum ein-
tökum, er alltaf einn og sami hluturinn,
eins konar fjölfölduð frummynd. Hún á
sér ekki efnislega tilveru í tíma og rúmi
líkt og Mona Lisa, hvert eintak kvik-
myndarinnar er jafngilt hinu næsta og
hægt er aðframleiða hana í mörgum ein-
tökum án þess að hún glati nokkurn tím-
ann „áru“ sinni. Er virkilega hægt að
tala um að maður sé skrefi á undan
náunganum af því að maður er einn af
fáum sem hafa lesið ljóð einhvers
óþekkts snillings? Er „lummó“ að hafa
séð listaverkið Titanic eftir James Cam-
eron, eins og þorri jarðarbúa virðist hafa
gert?
Að margra mati lifum við umþessar mundir við póstmódern-ískt ástand sem felur í sér að öllæðri merking er glötuð. Sex
Pistols eru jafnmerkilegir og Wagner.
Listaverk módernískra tíma, undanfara
póstmódernískra tíma, höfðu skýran tilgang
og merkingu eins og Ástráður Eysteinsson
fjallar um í grein sinni Hvað er póstmód-
ernismi? (Tímarit Máls og menningar, III,
bls. 425–455.)
Þessum tilgangi er ekki að heilsa í póst-
módernískum verkum þar sem þau gera
skilin á milli listar og „ekki-listar“ þoku-
kennd, brúa bilið á milli verksins og neyt-
andans, líkt og Benjamin komst að í kenn-
ingu sinni.
Helsta gildi þessarar póstmódernísku
listaheimspeki er áhersla á að toga listina
niður úr skýjahulu, færa nær og samsama
neytendum sem eru og ástæðan fyrir list-
sköpuninni fyrir það fyrsta.
Ég get ekki séð að það sé neitt hættulegt
að listinni, eins fjölbreytt og hún nú er, sé
troðið inn um allar gáttir mannlegs sam-
félags. Væri það slæmt ef allir færu allt í
einu að „fíla“ Íslenska dansflokkinn? Er það
ekki bara svalt?
Þrjú listaverk sem Star Wars-myndirnar hafa
getið af sér. Ætla má að nokkur hundruð þúsund
stykki hafi verið framleidd.
AF LISTUM
Arnar Eggert
Thoroddsen
arnart@mbl.is
List fyrir fjöldann