Morgunblaðið - 01.12.2002, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 1. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
1. desember 1945: „Á hinu er
enginn vafi, að allir bændur
með sjálfstæðri hugsun og
viðunandi metnaði, munu
verða þakklátir Þorsteini
sýslumanni og þeim öðrum,
er best hafa fram gengið við
það að losa böndin Skott-
unnar af jarðeignum þeirra.
Þess vegna fagna þeir loka-
dauða hennar og jarðarför.
Hitt er flestum ljóst að
margar aðrar ógeðslegar
Framsóknar-Skottur ganga
enn ljósum logum í löggjöf
þessa lands til tálmunar heil-
brigðu atvinnu- og viðskifta-
lífi. Verður það eitt af þýðing-
armestu þjóðnytjaverkum
sem að kalla á næstu tímum,
að fá þær sem flestar jarð-
settar.“
. . . . . . . . . .
1. desember 1965: „Þeir, sem
stjórna skrifum þessa mál-
gagns annars stærsta stjórn-
málaflokks þjóðarinnar, ættu
að hafa það hugfast, að þeir
vaxa ekki af slíkum skrifum.
Það hefur aldrei þótt sæmd-
arauki að því á Íslandi að op-
inbera sig sem ósanninda-
menn, en það er einmitt það,
sem ritstjórar Tímans gera
nú daglega í blaði sínu og
verða minni menn fyrir.“
. . . . . . . . . .
1. desember 1985: „Heima-
stjórn 1904, fullveldi 1918,
lýðveldi 1944, 200 mílna fisk-
veiðilandhelgi 1975. Þetta eru
söguleg ártöl, sem varða veg
þjóðarinnar til pólitísks og
efnalegs sjálfstæðis. Full-
veldi þjóðar er hinsvegar
hvorki sjálfgefið né viðvar-
andi ástand, að minnsta kosti
ekki án fyrirhafnar. Það er
samsett úr réttindum, sem
verja verður af trúmennsku.
Og réttindi verða ekki varin
nema með skyldum. Það
þjónar ekki Íslendingum,
eins og vonir stóðu og standa
til, ef þjóðin varðveitir ekki
rætur sínar, tungu sína,
menningararfleifð og lífs-
viðhorf.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
M
enningarumhverfi er til-
tölulega nýtt hugtak
sem hefur beina vísun í
þær síbreytilegu að-
stæður er allir sem
koma að stefnumótun á
sviði menningar þurfa
að kljást við í nútíma-
samfélagi. Menningarstofnanir, bæði á sviði lista
og mennta, er fyrir hálfri öld bjuggu við til-
tölulega stöðugt umhverfi byggt á hefð sem lítið
hafði raskast í aldanna rás, þurfa nú til dags að
endurskoða starfsvettvang sinn reglulega til
þess að standast þær kröfur sem gerðar eru til
þeirra. Erlendis standa t.d. söfn í opinberri eigu,
ríkisreknir ljósvakamiðlar, þjóðarleikhús og
-óperur frammi fyrir því að keppa um athygli og
hylli almennings við hinn einkarekna afþreying-
ariðnað og það sama á í auknum mæli við hér á
landi.
Þótt íslenskar menningarstofnanir séu enn
mjög ungar í sögulegu tilliti standa þær að ýmsu
leyti á gömlum merg, bæði erlendra fyrirmynda
og þjóðlegrar arfleifðar. Í hraðri þróun samtím-
ans þurfa þær því ekki síður en erlendar stofn-
anir að taka mið af hræringum í menningar-
umhverfinu til þess að standast þær kröfur sem
gerðar eru í samfélögum þar sem sveigjanleiki
og aðlögun eru lykilhugtök. Í Reykjavíkurbréfi
hinn 9. febrúar síðastliðinn var vikið að sögu og
þróun nokkurra íslenskra menningarstofnana og
stöðu þeirra í samfélaginu; Íslenska dansflokks-
ins, Sinfóníuhljómsveitarinnar, Íslensku óper-
unnar, Borgarleikhúss og Þjóðleikhúss. Þar var
m.a. spurt hvort því leikhúsi sem öll þjóðin hefur
sameinast um að reka, „beri ekki öðrum fremur
skylda til að skapa vettvang fyrir tilraunir á sviði
leiklistar, [þar sem] Þjóðleikhúsið er í raun það
leikhús í landinu sem best getur leyft sér að hlúa
að þeirri leiklist sem ekki er fyrst og fremst mið-
uð við að höfða til sem flestra áhorfenda …“.
Kröfurnar til Þjóðleikhússins hljóta með öðrum
orðum að vera aðrar í dag en þær voru fyrir
hálfri öld, þegar því var ætlað að vera þjóðarleik-
hús í breiðum skilningi, með óperurekstri og
ballettsýningum auk leiksýninga. Í dag veitir
fjöldi atvinnuleikhópa Þjóðleikhúsinu verðuga
samkeppni á þeim sviðum sem þeir finna rekstr-
argrundvöll fyrir og því er tími kominn til að
Þjóðleikhúsið endurmeti starfsvettvang sinn og
hlutverk. Ætla mætti að sem ríkisrekið leikhús
ætti það fyrst og fremst að marka sérstöðu sína
sem það hreyfiafl á sviði íslensks leikhúslífs er
gefur starfi þess menningarlegt vægi til fram-
tíðar.
Breytt staða
ljósvakamiðla
En það eru ekki ein-
ungis menningar-
stofnanir er keppa við
afþreyingariðnað af
ýmsu tagi um frítíma fólks, sem þurfa að leita
nýrra leiða, heldur hafa einnig rótgrónar stofn-
anir sem veita almenningi ómetanlega grunn-
þjónustu í íslensku samfélagi, svo sem Ríkisút-
varpið og Háskóli Íslands, einnig þurft að takast
á við aukinn þrýsting um að endurmeta stöðu
sína og hlutverk í samræmi við þá breyttu þjóð-
félagsmynd sem nú blasir við þegar aðrir ljós-
vakamiðlar og háskólar hafa komið fram á sjón-
arsviðið.
Ríkisútvarpið stendur frammi fyrir áþekkum
vanda og Þjóðleikhúsið, sem ríkisrekin stofnun
er á í sívaxandi samkeppni við einkaframtakið.
Hlutverk þess sem eina ljósvakamiðilsins ára-
tugum saman var afar mikilvægt, bæði hvað
varðar öryggissjónarmið og menningarlegt hlut-
verk. Í vaxandi samkeppni við einkarekna ljós-
vakamiðla hefur RÚV þó seilst mjög langt inn á
þann afþreyingarmarkað er aðrir geta sinnt
jafnvel eða betur. Í gegnum tíðina hafa orðið til
ómetanleg menningarverðmæti í gegnum starf-
semi RÚV, svo sem á safnadeildinni, og enginn
vafi leikur á að flestir landsmenn álíta eitt meg-
inhlutverk þess vera að standa vörð um íslenska
menningu, bæði sígilda og á dægursviði. En
rekstur sjónvarps á vegum ríkisins, er byggist
að jafnmiklu leyti og raun ber vitni á kaupum á
erlendu afþreyingarefni, er vissulega umhugs-
unarefni og spurning hvort ekki sé löngu tíma-
bært að endurskilgreina hlutverk þess í ljósi
breyttra tíma. Með þeim hætti væri t.d. hægt að
skapa íslenskri framleiðslu á menningarefni
öruggari farveg og auka nýbreytni í atvinnu-
sköpun kvikmynda- og dagskrárgerðarfólks á
hinum frjálsa markaði.
Það er sem sagt löngu ljóst að allir mátt-
arstólpar menningarinnar standa frammi fyrir
breyttum tímum og verða að marka sér sérstöðu
með tilliti til þess sem samkeppnisaðilar úr
einkageiranum hafa upp á að bjóða, að öðrum
kosti tekst þeim ekki að vera leiðandi afl við mót-
un og varðveislu menningararfleifðarinnar til
framtíðar.
Staða Háskóla
Íslands
Að undanförnu hefur
umræðu um málefni
Háskóla Íslands borið
hátt, ekki síst í kjölfar
bréfs sem Páll Skúlason háskólarektor skrifaði
menntamálaráðherra fyrr í þessum mánuði. Þar
lagði hann til að breytingar yrðu gerðar á lögum
um skóla á háskólastigi, þannig að kröfur til há-
skóla yrðu auknar og háskólanám hér á landi
metið með hliðsjón af þeim kröfum sem gerðar
væru erlendis, að greinarmunur yrði gerður á
rannsóknarháskólum og öðrum háskólum og að
rekstrarskilyrði háskóla yrðu sambærileg án til-
lits til eignarhalds. Viðbrögð rektora annarra
háskóla við tveimur síðarnefndu tillögunum voru
hörð svo ljóst er að þær njóta ekki stuðnings í
háskólasamfélaginu sem heild. Um þennan
ágreining var fjallað á fundi háskólarektora á
Bifröst sl. fimmtudag, án þess að niðurstaða
fengist, en þeir hafa bent á að allir háskólar sem
standa undir nafni leggi áherslu á rannsóknir
enda eru þær helsta undirstaða metnaðarfulls
háskólastarfs. Það má því gera ráð fyrir að þótt
rannsóknarstarf sé enn ekki rótgróið hjá þessum
ungu stofnunum muni það eflast eftir því sem
þeim vex fiskur um hrygg.
Viðbrögð Tómasar Inga Olrich menntamála-
ráðherra voru á sömu lund og rektoranna en
hann sagði í viðtali við Morgunblaðið hinn 15.
nóvember síðastliðinn að tillögur rektors Há-
skóla Íslands virtust vera settar til höfuðs þeim
háskólastofnunum sem afla sér sértekna, „þar
sem í tillögunum felist að sértekjurnar ættu að
koma til frádráttar ríkisframlaginu. Þessi sjón-
armið ganga alveg þvert á þá stefnu sem fylgt
hefur verið af hálfu stjórnvalda, enda hafa sér-
tekjurnar meðal annars nýst til uppbyggingar
þeirra og til að standa straum af rannsókna-
starfsemi“.
Tómas Ingi sagði ennfremur í sama viðtali að
honum fyndist „það skjóta skökku við að Háskóli
Íslands skuli kvarta undan ójafnri samkeppn-
isaðstöðu í ljósi þeirrar uppbyggingar sem þar
hefur verið kostuð af ríkisvaldinu og svo þeirra
fjárveitinga til rannsókna sem skólinn hefur í
raun umfram aðrar háskólastofnanir. Mér finnst
þess vegna ekki rétt leið að Háskóli Íslands skuli
vilja takmarka svigrúm annarra háskólastofnana
til tekjuöflunar og það sjónarmið er ekki af
minni hálfu mjög skiljanlegt“.
Þótt þessar breytingatillögur rektors HÍ hafi
ekki fengið meðbyr er ekki nema eðlilegt að
skólinn leiti nýrra leiða til að styrkja stöðu sína í
samfélaginu, enda sérstaða hans í íslensku há-
skólasamfélagi töluverð. Þegar staða HÍ í sam-
tímanum er metin er nauðsynlegt að líta til þess
að saga hans er löng og merkileg og þær skyldur
sem honum hafa verið lagðar á herðar eru um
margt meiri en annarra skóla. Skólinn gegnir að
auki virðingarstöðu í huga landsmanna, enda
hefur hann verið framvörðurinn í menntastefnu
landsins um áratuga skeið, auk þess sem þar
hefur verið unnið ómetanlegt frumkvöðulsstarf á
ýmsum sviðum.
Söguleg arfleifð
og skyldur
Eins og kom fram í
orðum Páls Skúlason-
ar þegar Háskóli Ís-
lands átti 90 ára af-
mæli á síðasta ári „renndi skólinn styrkum
stoðum undir uppbyggingu hins íslenska sam-
félags sem hlaut fullveldi 1918 og stofnaði eigið
ríki, hið íslenska lýðveldi 1944“. Ekki þarf að
draga sannleiksgildi þessara orða í efa því há-
skólinn hefur haft mikil áhrif á samfélagsþróun í
landinu sem æðsta menntastofnun landsins.
Upphaflega var skólinn embættismannaskóli
með fjórar deildir; læknadeild, guðfræðideild,
lagadeild og heimspekideild, og miðaðist starf-
semi hans við að Íslendingar gætu sjálfir mennt-
að þá embættismenn er störfuðu á vegum ríkis
og sveitarfélaga. Síðan þá hefur deildum skólans
fjölgað í ellefu og nú er námsúrvalið orðið það
mikið að það getur fullnægt þörfum mikils meiri-
hluta þeirra sem ætla að leggja háskólanám fyrir
sig hér á landi.
Vegna þessa fjölbreytta námsframboðs er
staða HÍ nokkuð ólík stöðu annarra háskóla á Ís-
landi, enda kostnaður í fámennum deildum um-
talsvert meiri en í þeim fjölmennu. Þrátt fyrir
það er ljóst að fæstir myndu vilja leggja þessar
námsbrautir niður; þær eru mikilvægur þáttur í
þeim sígilda grunni sem er kjölfestan í starfi
góðra alhliða háskóla um heim allan. Af því leiðir
að ef HÍ byði einungis upp á nám í þeim greinum
þar sem tilkostnaður er minnstur eða mest von á
utanaðkomandi fjármagni, yrði starfsemi hans
ekki nema svipur hjá sjón. Til þessara stað-
1. DESEMBER
Í Morgunblaðinu í gær birtistbréf til blaðsins frá ÞorbjörguGísladóttur. Í upphafi bréfs-
ins segir bréfritari:
„Nú þegar 1. desember nálgast
langar mig til að minnast með
nokkrum orðum þess, sem gerðist
hér varðandi sjálfstæði íslenzku
þjóðarinnar þennan mánaðardag
árið 1918.“
Þorbjörg Gísladóttir rekur í
bréfi sínu atburði þessa dags og
segir síðan: „Hátíðlegasta stund
dagsins mun hafa verið, þegar ís-
lenzki fáninn var dreginn að húni á
stjórnarráðshúsinu. Ekki er þó
talið að samkomugestir hafi tekið
þessum atburðum með háværum
fagnaðarlátum en mönnum hafi
frekar þótt stundin alvöruþrungin.
Kona, sem er fædd og upp alin í
Reykjavík, hefur sagt mér að hún
hafi fengið að fara með föður sín-
um á hátíðina, en hún var þá tólf
ára gömul og man vel eftir því, sem
gerðist þar. Hún sagði að með
þeim hefði verið roskinn maður,
sterklegur, og hefði hún séð, að
honum vöknaði um augu og telur
konan að mörgum viðstöddum
muni hafa verið svipað innan-
brjósts.
Ég hef rifjað upp þessi atriði til
að minna okkur öll, og ekki sízt
ungu kynslóðina, á að á þessu
tímaskeiði hafi lokið deilu og verið
gerðir samningar um úrslitaatriði í
réttarstöðu Íslands gagnvart Dan-
mörku. Deilu, sem staðið hafði
nánast heila öld, þar sem ýmsir af
beztu og merkustu sonum þjóðar-
innar höfðu háð ævilanga baráttu
án þess að tilsettu marki væri náð.
Fyrr en við endanlega staðfest-
ingu 17. júní 1944.
Það er skoðun mín að núverandi
Íslendingum, ungum sem gömlum,
væri sæmd að því að halda minn-
inguna um þessa atburði meira í
heiðri en nú er gert.“
Þetta eru orð að sönnu og
ástæða til að taka undir þessa
ábendingu Þorbjargar Gísladótt-
ur. Smátt og smátt hefur dofnað
yfir hátíðahöldum 1. desember en
það er full ástæða til að undir-
strika ár hvert þýðingu þessa dags
í sögu þjóðarinnar og þau þátta-
skil, sem þá urðu í sjálfstæðisbar-
áttu Íslendinga. Það verkefni hef-
ur áratugum saman verið í höndum
háskólastúdenta og ekki úr vegi að
þeir endurskoði með hvaða hætti
það hefur verið gert hin seinni ár.
En jafnframt er með bréfi Þor-
bjargar Gísladóttur gefið tilefni til
að minna á, að eftir rúmt ár eru 100
ár liðin frá því að við Íslendingar
fengum heimastjórn og Hannes
Hafstein, fyrsti ráðherra Íslands,
tók við embætti hinn 1. febrúar ár-
ið 1904.
Þeirra tímamóta verður að
minnast með viðeigandi hætti og
skal ekki dregið í efa að stjórnvöld
hafi þegar hafið undirbúning að
því. Jafnframt væri mjög við hæfi,
að ljóð og önnur ritverk Hannesar
Hafstein yrðu gefin út á ný af
þessu tilefni til þess að yngri kyn-
slóðir fái betra tækifæri til að
kynnast þessum glæsta leiðtoga
Íslendinga í upphafi síðustu aldar.
Töluvert hefur verið ritað um
aldamótapólitíkina og ævisögur
nokkurra þeirra manna, sem þá
komu mest við sögu hafa komið út.
Þegar ævisaga Hannesar Hafstein
eftir Kristján Albertsson kom út
fyrir um fjórum áratugum kvikn-
uðu á ný lifandi og skemmtilegar
umræður og deilur um aldamóta-
pólitíkina og væri ekki úr vegi að
vettvangur yrði skapaður að ári til
þess að fræðimenn okkar samtíma
gætu fjallað um sína sýn á þau
stjórnmálaátök og þá einstaklinga,
sem settu svip sinn á íslenzkt þjóð-
líf á fyrstu árum 20. aldarinnar.
Þá má ekki gleyma því, að ekki
er nema einn og hálfur áratugur
þar til þess verður minnzt að 100
ár verða liðin frá því að Ísland fékk
fullveldi hinn 1. desember árið
1918. Það er tímabært að hugað
verði að því á hvern hátt þjóðin
minnist þess þegar þar að kemur.
Þótt margt hafi verið ritað um að-
draganda sambandslagasamning-
anna 1918 er þær heimildir að
finna hér og þar. Tímabært er að
undirbúa að heildarsaga þeirra
verði rituð og gefin út hinn 1. des-
ember 2018.