Morgunblaðið - 31.01.2003, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 FÖSTUDAGUR 31. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGINN 23. janúar
var til fyrstu umræðu á Alþingi
frumvarp til laga um breytingu á
lyfjalögum og læknalögum vegna
uppsetningar á lyfjagagnagrunn-
um. Ætlunin er að setja upp tvo
lyfjagagnagrunna á vegum Trygg-
ingastofnunar til afnota fyrir stofn-
unina, landlækni og Lyfjastofnun.
Annar gagnagrunnurinn verður
með ópersónugreinanlegum upp-
lýsingum. Hinn verður með per-
sónugreinanlegum upplýsingum og
hafa Tryggingastofnun, landlæknir
og Lyfjastofnun aðgang að honum
til eftirlits með misnotkun ávana-
og fíknilyfja. Allar upplýsingar af
sérhverjum lyfseðli verða færðar
inn í gagnagrunnana beint úr
tölvukerfum lyfjaverslananna. Eft-
ir atvikum kemur fram á lyfseðli
notkun ávana- og fíknilyfja en
einnig upplýsingar um lyfjanotkun
er varða til dæmis kynlífsvanda,
áfengissýki, getnaðarvarnir, kyn-
sjúkdóma og geðsjúkdóma. Ljóst
er að einstaklingur getur orðið fyr-
ir óbætanlegu tjóni ef viðkvæmar
persónubundnar upplýsingar um
lyfjanotkun hans „leka“ út úr lyfja-
gagnagrunni. Í umræðunni fram til
þessa hefur ekki verið fjallað um
að gögn úr lyfjagagnagrunni verði
flutt í hinn miðlæga gagnagrunn á
heilbrigðissviði, sem fyrirtækið Ís-
lensk erfðagreining hefur fengið
leyfi til að reka. Ég tel fullvíst að
þessi flutningur muni eiga sér stað.
Lögin um miðlæga grunninn heim-
ila það (að fráskildum upplýsingum
um einstaklinga sem hafa sagt sig
úr miðlægum gagnagrunni).
Nú verða rakin nokkur dæmi um
misnotkun. 31. maí 2002 kom frétt
um það í RÚV að lyfjasölufyrirtæki
gættu ekki trúnaðar við meðferð
persónuupplýsinga eins og þeim
ber. Fréttastofan komst yfir lista
yfir á annað hundrað lyfjaávísanir
til einstaklinga. Meðal upplýsing-
anna, sem fram koma á listanum,
eru nöfn þeirra sjúklinga sem fá
lyfin, kennitölur þeirra og heim-
ilisföng. Listinn er yfir ávísanir frá
einum lækni á fimm mánaða tíma-
bili. Þessi leki mun hafa stafað af
því að skakkt faxnúmer var notað
þegar senda átti upplýsingar til
Tryggingastofnunar. Í Kaliforníu
urðu blaðaskrif út af því að kona
sem stóð í skilnaðarmálum fór þess
á leit að lyfjaverslunin, sem hún
hafði átt viðskipti við, léti fyrrver-
andi eiginmann hennar ekki fá
upplýsingar úr sölukerfinu. Engu
að síður gat maðurinn fengið upp-
lýsingar um hvaða lyf konan hafði
fengið og nýtti sér upplýsingarnar
til að sverta mannorð hennar. Árið
1999 urðu blaðaskrif í New York
Times um að borgarstjórinn í New
York hefði uppi áform um að fá að-
gang að gögnun um endurgreiðslu
lyfja. Tilgangurinn var að finna
áfengis- og eiturlyfjafíkla til þess
að þvinga viðkomandi til meðferð-
ar. Blaðaskrifin urðu til þess að
ekki varð úr þessum áformum. Rit-
að hefur verið um að yfirlæknir á
geðsviði Landspítalans hafi flutt
gögn um sjúklinga frá spítalanum í
einkafyrirtæki sitt og síðan selt
þau Íslenskri erfðagreiningu. Mörg
dæmi eru um að viðkvæmar upp-
lýsingar hafa fundist á tölvudisk-
um, sem teknir hafa verið úr notk-
un. Tölvuþrjótar hafa brotist inn í
kerfi með ýtrustu öryggisráðstöf-
unum. Margoft hafa heilsufarsupp-
lýsingar verið notaðar í auðgunar-
skini eða til fjárþvingunar. Í
Bandaríkjunum hefur verið ritað
um að upplýsingar varðandi geð-
heilsu frambjóðenda hafa lekið út
og orðið til að eyðileggja pólitískan
frama viðkomandi.
Tölvukerfi er tölvubúnaður, hug-
búnaður og tölvutæk gögn ásamt
fólkinu sem vinnur við kerfið.
Ýmsir koma þar að verki og má
nefna skipuleggjendur, kerfishönn-
uði, forritara, prófunaraðila,
rekstraraðila, viðgerðarmenn,
margs konar birgja auk starfs-
fólksins sem sér um daglegar
vinnslur. Misferli og mistök eiga
sér stað og eru í sumum tilvikum
vegna vanþróaðra eða gallaðra
kerfa en í flestum tilvikum vegna
meðvitaðra aðgerða einhvers ein-
staklings sem kemur að kerfinu.
Í lyfjaverslunum eru lyfseðla-
upplýsingarnar hluti af tölvukerfi
fyrirtækjanna, sem notað er í dag-
legum rekstri. Margir starfsmenn
nota slík kerfi og í mismunandi til-
gangi svo sem til þess að fylgjast
með hvernig lyf seljast. Telja verð-
ur frekar líklegt að persónubundn-
ar upplýsingar um lyfjanotkun geti
lekið út úr kerfum þessum (eins og
dæmið um faxið sem lenti hjá
RÚV sýnir). Fyrirhugaðir lyfja-
gagnagrunnar hjá Tryggingastofn-
un eru nokkuð umfangsmiklir og
munu margir starfsmenn og not-
endur koma þar til sögu. Í fram-
lögðum gögnum hefur ekki verið
rætt um að gerðar verði sérstakar
öryggisráðstafanir varðandi þessa
gagnagrunna. Því verður að telja
líklegt að gögn geti lekið út úr
grunnunum. Hjá Íslenski erfða-
greiningu eru lögum samkvæmt
gerðar strangar öryggiskröfur um
starfrækslu miðlægs gagnagrunns.
Engu að síður eru þar áhættu-
samir vinnsluþættir svo sem við
inntöku gagna í gagnagrunninn.
Með tíð og tíma verður miðlægur
gagnagrunnur mjög verðmætur og
eykur það líkur á að til misnotk-
unar komi.
Af því sem hér hefur verið sagt
má í fyrsta lagi ætla að þó nokkrar
líkur séu á því að persónuupplýs-
ingar leki út úr fyrirhuguðum
lyfjagagnagrunnum og í öðru lagi
þá muni viðkomandi einstaklingar
bera skaða af, jafnvel óbætanlegan
skaða.
Lyfjagagnagrunnur
er áhættusamur
Eftir Odd
Benediktsson
„Í fram-
lögðum
gögnum hef-
ur ekki verið
rætt um að
gerðar verði sérstakar
öryggisráðstafanir varð-
andi þessa gagna-
grunna.“
Höfundur er prófessor í tölvunar-
fræði við Háskóla Íslands.
ALLT frá því haustið 2001 hefur
Starfsgreinasamband Íslands og
síðan önnur landssambönd innan
ASÍ varað við því að búast mætti við
atvinnuleysi færi að aukast. Séð
væri fyrir endann á ýmsum stórum
verkefnum, samdráttur væri á sviði
ákveðinna þjónustugreina t.d. í
tölvugeiranum og margar fleiri
blikur töldu menn sig sjá sem gæfu
tilefni til að hafa varann á. Stjórn-
völd á Íslandi eru ekkert sérlega
ginnkeypt fyrir aðvörunarorðum
verkalýðshreyfingarinnar og létu
þau sem lítinn vind um eyru þjóta.
Þegar einstakir forystumenn
stjórnarandstöðunnar tóku undir
orð hreyfingarinnar, fengu þeir
jafnvel háðsglósur frá æðstu leið-
togunum. Þeir kynnu ekki að klæða
sig eftir veðri.
Því miður hefur komið á daginn
að þessar aðvaranir veðurspámanna
verkalýðshreyfingarinnar voru ekki
byggðar á svartsýninni einni sam-
an. Þær voru byggðar á næmi fólks
sem er í tengslum við veruleikann á
vinnumarkaðnum.
Fólks sem les allt umhverfið en
ekki bara valda góðviðriskafla.
Á vef vinnumálastofnunar má
finna tölur um atvinnuleysi. Í lok
nóvember 2002 voru það 4.582, í lok
desember 5.071, og 27. janúar 2003
var talan komin í 5.777.
Raunverulegt fólk
Atvinnulausir eru ekki bara tölur
á blaði. Þeir eru fólk af holdi og
blóði.
Það að missa vinnu er mikið áfall
fyrir þann sem fyrir því verður,
einnig fyrir fjölskyldu hans og hans
nánasta fólk. Þegar einstaklingur-
inn, sem hefur misst vinnuna upp-
götvar að það er litla sem enga
vinnu að hafa og jafnvel þúsundir
eru í sömu stöðu, þá getur verið erf-
itt að vera bjartsýnn, hversu mikið
sem maður trúir á leiðtogana.
Næsta áfall kemur svo þegar at-
vinnuleysisbæturnar eru greiddar
út og í ljós kemur að sá sem var í
fullu starfi fyrir atvinnumissinn
þarf að lifa á 77.452 kr. á mánuði.
Þegar búið er að draga frá skatt, líf-
eyrissjóð og félagsgjald þá geta
staðið eftir 71.741 kr. Greiðslurnar
lækka svo hlutfallslega ef viðkom-
andi hefur ekki náð fullum bóta-
rétti.
Í Vinnunni.is, vefriti ASÍ sem
kom út 29. janúar sl. er grein, sem
segir frá því hvað kjör atvinnu-
lausra hafa rýrnað frá því árið 1995.
Þar er dregin upp ófögur, en engu
að síður raunsönn mynd. Hér með
er skorað á stjórnvöld að hækka at-
vinnuleysisbætur.
Í áðurnefndu vefriti ASÍ, er að
finna tillögur um aðgerðir í efna-
hagsmálum. Hér með er skorað á
stjórnvöld að taka þær tillögur til
alvarlegrar athugunar. Til að brjót-
ast úr þessum vítahring er jafn-
framt mikilvægt að auknu fé verði
varið í námskeiðahald, sem og
náms- og starfsráðgjöf fyrir at-
vinnulausa. Vert væri líka að huga
að því hvort hægt sé að gera sér-
stakt átak, t.d. í starfsmenntun
þeirra sem standa höllum fæti á
vinnumarkaði. Skorað er á ríki og
sveitarfélög að leggja allt kapp á að
flýta framkvæmdum, sem áætlaðar
eru á næstu 12–24 mánuðum, þann-
ig að þeim gæti verið lokið áður en
áhrifa af virkjunar- og stóriðju-
framkvæmdum á Austurlandi, fer
að gæta.
Svæðabundið atvinnuleysi
Rétt er að benda á að huga þarf
að því að atvinnuleysi er mjög svæð-
isbundið. Sem dæmi má nefna að
haustið 2001 var mesta atvinnuleysi
á landinu á Norðurlandi vestra, nú
er það minnst þar, þó vandinn sé
vissulega til staðar. Nú er mesta at-
vinnuleysið á Suðurnesjum og fer
hratt vaxandi á höfuðborgarsvæð-
inu. Einnig er ástandið mjög slæmt
á fleiri stöðum t.d. Vestmannaeyj-
um og á Höfn í Hornafirði.
Á árunum 1992 og fram á árið
1996 var mikið atvinnuleysi í land-
inu. Næstu ár þar á eftir var ráðist í
mjög miklar framkvæmdir, virkjan-
ir, stóriðjur stækkaðar, vegafram-
kvæmdir voru miklar og byggingar
reistar í stórum stíl. Ef litið er á töl-
ur um atvinnuleysi frá því fyrir
þensluárin, þá kemur í ljós að
stærsti einstaki hópur atvinnu-
lausra samanstóð af konum úr
verslunarstétt, sem ekki er líklegt
að hafi farið í vinnu við bygginga- og
vegagerð. Því er vert að gefa því
gaum nú, hvaða hópar það eru sem
hafa verið að missa vinnuna og miða
úrræði og aðgerðir út frá því. Skoða
þarf hvort gera mætti átak varðandi
umönnun aldraðra og auka við þau
úrræði sem nú eru í boði varðandi
búsetu bæði aldraðra og fatlaðra,
með því að bæta við fólki í fé-
lagsþjónustu og liðveislu. Á þessu
sviði eru mörg verkefni að vinna
bæði til skamms og langs tíma.
Ekki einkamál atvinnulausra
Hér er einungis tæpt á nokkrum
atriðum varðandi bráðavanda
þeirra sem verða fyrir þeirri ógæfu
að missa vinnuna. Það er nauðsyn-
legt að gera sér grein fyrir því að sá
vandi er ekki einkamál þeirra sem
fyrir því verða, heldur samfélagsins
alls. Enn og aftur er skorað á alla þá
sem geta með einhverju móti lagt
þessum málum lið að taka nú á.
Atvinnuleysi
er áfall
Eftir Signýju
Jóhannesdóttur
Höfundur er formaður Verka-
lýðsfélagsins Vöku á Siglufirði og
gegnir nú formennsku í atvinnu-
málanefnd ASÍ.
„Nú er
mesta at-
vinnuleysið
á Suður-
nesjum og
fer hratt vaxandi á höf-
uðborgarsvæðinu.“
MÖNNUM verður æ betur ljóst
að stefnumótun getur verið for-
senda árangurs og betri nýtingar
þeirra fjármuna sem fyrir hendi
eru. Hertar refsingar hafa verið
ráðandi þáttur í stefnu stjórnvalda
hérlendis gagnvart fíkniefnabrot-
um. Margt bendir til þess að sú
stefna skili hvorki betri árangri í
baráttunni gegn fíkniefnaneyslu og
fíkniefnabrotum né leiði til hag-
kvæmrar nýtingar fjármuna. Hert-
ar refsingar eiga svo sannarlega
við þegar um er að ræða einstak-
linga sem láta mörgum mönnum í
té ávana- og fíkniefni eða afhenda
þau gegn verulegu gjaldi eða á
annan sérstaklega saknæman hátt.
Að mínu mati er hins vegar tíma-
bært að skoða aðrar leiðir þegar
um vægari brot er að ræða. Við-
brögð samfélagsins þurfa að vera í
samhengi við eðli brotsins og þann-
ig að líklegt sé að viðunandi árang-
ur náist.
Þegar litið er á dóma í fíkniefna-
málum á undanförnum árum vakna
ýmsar spurningar. Undirritaður
hefur farið yfir dóma Héraðsdóms
Reykjavíkur vegna fíkniefnabrota
á árunum 1998–2001, það er dóma
sem hljóða upp á 12 mánuði óskil-
orðsbundið eða minna. Heildar-
kostnaður við fullnustu refsidóma
vegna fíkniefnabrota var ríflega 74
milljónir króna árið 2001 á verðlagi
þess árs þegar horft er framhjá
hugsanlegum sparnaði vegna
reynslulausnar og hafði hækkað
um 173 prósent eða 47 milljónir
króna frá árinu 1998. Á tímabilinu
fjölgaði einstaklingum í þessum
brotaflokki um rúmlega 68 prósent
eða úr 19 árið 1998 í 32 árið 2001.
Fjölgunin nemur um 14 af hundr-
aði á ári að meðaltali. Meðalaldur
brotamanna hefur einnig lækkað
um tvö ár eða úr 27 árum í 25.
Greinilegt er því að harðar refs-
ingar draga ekki úr afbrotum sem
tengjast fíkniefnum þótt markmið
allrar refsivörslu sé að bæta hinn
brotlega einstakling með því að
hafa jákvæð áhrif á atferli hans.
Þannig er refsingu annars vegar
ætlað að hafa bætandi áhrif á ein-
staklinginn og hins vegar forvarna-
áhrif gagnvart honum sjálfum og
öðrum þjóðfélagsþegnum í því
skyni að stemma stigu við frekari
brotum, svokölluð almenn og sér-
stök varnaðaráhrif.
Yfirvöld leggja áherslu á að með-
ferðarstefna grundvalli refsingu
fyrir unga afbrotamenn. Afbrota-
menn teljast vera ungir þegar þeir
eru yngri en 18 ára. Fram til ársins
2002 veitti Fangelsismálastofnun
föngum kost á meðferð hjá SÁÁ en
þó einungis síðustu 42 daga afplán-
unar. Þetta var gert samkvæmt
heimild í lögum nr. 48/1988 um
fangelsi og fangavist. Þar er kveðið
á um að heimilt sé að vista dóm-
felldan mann á sjúkrahúsi eða ann-
arri stofnun til meðferðar. Þessi
valkostur er ekki lengur í boði af
hálfu Fangelsismálastofnunar.
Mikilvægt er að leita allra leiða
til að stemma stigu við fíkniefna-
bölinu og minnka neyslu fíkniefna
sem fer sívaxandi og er af mörgum
álitin eitt alvarlegasta vandamálið
sem herjar á nútímasamfélag.
Samkvæmt rannsóknum fræði-
manna eru það fyrst og fremst jað-
arhópar hins íslenska samfélags
sem lenda í útistöðum við yfirvöld
vegna fíkniefna og má því skil-
greina vandann fyrst og fremst
sem félags- og heilbrigðisvanda.
Vandinn er fyrir hendi og við verð-
um að vinna á honum með öllum
tiltækum aðferðum en ekki ein-
blína á dómhörku og refsigleði.
Meðalkostnaður vegna meðferðar-
úrræða var um 15.300 krónur fyrir
hvern vistunardag árið 2001 á
verðlagi þess árs. Kostnaður við
fullnustu refsidóma er aftur á móti
um 14.850 krónur á sama verðlagi
samkvæmt ársskýrslum Fangelsis-
málastofnunar. Ýmsir fræðimenn
halda því fram að meðferð virki ef
hún stendur í að minnsta kosti 60
daga. Eftir 60 daga meðferð þarf
að fylgjast með sjúklingnum dag-
lega með lyfjaprófum í allt að 12
vikur. Eftirfylgnin yrði mun ódýr-
ari en vistun og viðkomandi ein-
staklingur jafnvel að einhverju
leyti orðinn virkur samfélagsþegn.
Í stað 163 sólarhringa fangelsis er
viðkomandi settur í 60 daga með-
ferð. Hagræðingin er augljós eða
um 20 til 25 milljónir árlega. Það
munar um minna og árangurinn
yrði örugglega ekki lakari.
Er fangelsi lausnin gagn-
vart fíkniefnabrotum?
Eftir Jón Viðar
Matthíasson
„Mikilvægt
er að leita
allra leiða til
að stemma
stigu við
fíkniefnabölinu og
minnka neyslu fíkniefna
sem fer sívaxandi …“
Höfundur er verkfræðingur og
nemandi í MBA-námi við Háskóla
Íslands.