Morgunblaðið - 25.02.2003, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 25. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ALÞJÓÐLEGA Prepar-ed-verkefnið um Suður-landsskjálftana er form-lega sett af stað með
ráðstefnu á Hótel Loftleiðum í dag
en vinnufundir fóru fram í gær og
verður fram haldið á morgun.
Megintilgangur verkefnisins er að
hagnýta reynsluna af Suðurlands-
skjálftunum 17. og 21. júní árið
2000 til að geta dregið úr hættu af
jarðskjálftum og þróað aðferðir til
að spá betur fyrir um slíkar nátt-
úruhamfarir. Evrópusambandið
styrkir verkefnið um rúmar 90
milljónir króna og næstu tvö árin
munu 14 rannsóknarstofnanir í
Evrópu taka þátt í því. Þar af eru
fjórar hér á landi, þ.e. Veðurstof-
an, sem sér um heildarskipulag og
yfirstjórn verkefnisins, Norræna
eldfjallastöðin, Raunvísindastofn-
un Háskóla Íslands og Verkfræði-
stofnun Háskóla Íslands. Aðrir
þátttakendur eru frá Svíþjóð,
Skotlandi, Þýskalandi, Frakk-
landi, Ítalíu og Sviss. Er þetta með
stærstu rannsóknarverkefnum á
sviði jarðeðlisvísinda sem Íslend-
ingar hafa stjórnað. Um 30 vís-
indamenn, innlendir og erlendir,
taka þátt í Prepared og koma sam-
an í Reykjavík þessa dagana.
Smáskjálftarnir mikilvægir
Ragnar Stefánsson, forstöðu-
maður jarðeðlissviðs Veðurstofu
Íslands, er yfirverkefnisstjóri.
Hann segir í viðtali við Morgun-
blaðið að aðdraganda þessa verk-
efnis megi í raun rekja aftur til
ársins 1988 þegar styrkur fékkst
frá Norðurlöndunum til að byggja
upp mælingakerfi hér á landi og
fara í rannsóknir í tengslum við
það. Markmið norræna verkefnis-
ins var einnig að skapa grundvöll
til að geta sagt fyrir um jarð-
skjálfta.
„Á grundvelli þessa verkefnis
byggðum við upp jarðskjálftamæl-
ingakerfið sem við notum með afar
góðum árangri í dag. Við nýtum
þetta kerfi líka til að vinna úr mæl-
ingunum. Út frá öllum þessum
litlu skjálftum reynum við að
greina hvar spennur séu að hlað-
ast upp og hvar sprungur séu að
myndast eða stækka,“ segir Ragn-
ar en þúsundir smáskjálfta mælast
á ári hverju hér á landi. Þeir rata
sjaldnast í fjölmiðlana en bera með
sér upplýsingar sem eru jafnmik-
ilvægar vísindamönnum og stærri
skjálftar, og raunar ennþá mikil-
vægari þegar að því kemur að
reyna að segja fyrir um stóra
skjálfta. „Þetta er okkar megin-
grunnur fyrir jarðskjálftaspárann-
sóknir,“ segir Ragnar.
Frá árinu 1996 til 2000 var starf-
andi evrópskur rannsóknahópur
sem kannaði með styrk frá ESB
breytingar sem verða á undan
jarðskjálftum, bæði til að greina
líkleg áhrif stórra skjálfta, hvar
þeir verða og hvenær.
„Þetta var nokkurs konar
grunnrannsókn fyrir verkefni okk-
ar nú. Reynt var að grafast fyrir
um rætur breytinga sem verða á
undan jarðskjálftum. Verkefnið
núna byggist á þessu og þeim
mælingum sem þróaðar hafa verið
hér á landi. Við stefnum að því að
geta gefið út viðvaranir með stutt-
um fyrirvara um að jarðskjálftar
séu að brjótast út. Slíkar viðvar-
anir yrðu nýttar til fyrirbyggjandi
aðgerða. Við viljum fá hagnýtar
niðurstöður sem geta leitt til þess
að við getum dregið úr hættum
sem stafar af jarðskjálftum,“ segir
Ragnar en fyrra verkefni lauk í
raun um það leyti sem Suðurlands-
skjálftarnir dundu svo hressilega
yfir, báðir í kringum 6,5 stig á
Richter.
Hann segir rannsóknirnar ekki
aðeins byggjast á smáskjálftamæl-
ingum. Einnig verði byggt á kerfi
Veðurstofunnar, sem fylgist með
landbreytingum með GPS-stað-
setningartækni, og svonefndum
SAR-mælingum sem Norræna
eldfjallastöðin kann að túlka, en
byggjast á ljósmyndum úr gervi-
tunglum af landbreytingum. Til
viðbótar verður byggt á þenslu-
mælingum Veðurstofunnar í bor-
holum á Suðurlandi og afar fjöl-
breytilegum jarðfræðirannsókn-
um. Á grundvelli allra þessara
mælinga verða svo gerð fræðileg
líkön til að byggja á í framtíðinni.
Ragnar segir ólíkar fræðigrein-
ar sameina krafta sína í verkefn-
inu, eins og jarðskjálftafræði, jarð-
eðlisfræði, jarðfræði, stærðfræði,
eðlisfræði og verkfræði. Hann er
bjartsýnn á að verkefnið skili góð-
um árangri. Með mismunandi for-
sendum og aðferðum verði reynt
að finna forboða jarðskjálfta. Góð-
ar vonir séu um að það takist.
En með hve mikilli nákvæmni og
góðum fyrirvara verður hægt að
spá fyrir um jarðskjálfta? Ragnar
svarar því til að ætíð sé erfitt að
spá með mikilli nákvæmni. Mik-
ilvægast sé að geta sagt fyrir um
auknar líkur á jarðskjálfta.
„Við stefnum að því að geta var-
að við jarðskjálftum með gagnleg-
um fyrirvara, til dæmis einum eða
tveimur sólarhringum áður. Það
nýtist engum að segja fyrir um
jarðskjálfta sem gæti orðið eftir
eitt eða tvö ár. Við erum að reyna
að nálgast það markmið að geta
gert eitthvert gagn með viðvörun-
um. Eftir fyrri skjálftan
2000 gáfum við Alman
nefndinni á Árborgarsvæ
Almannavörnum ríkisins
um að líklegt væri að s
skjálfti væri að bresta á
Hestfjalli. Viðvörunin var
25 klukkustundum fyri
stóra skjálftann. Teikn
send af svæðinu þar sem
við mestum umbrotum
reyndist vera mjög góð
því sem svo gerðist í raun
Við sögðum að við gæt
sagt til um hvenær þett
gerast, en hvöttum alman
til að undirbúa sig undir
gæti orðið hvenær sem
skamms. Við töldum þe
vegar ekki það örugga sp
væri að senda út viðvöru
mennings, það hefði skapa
hræðslu og ótta, fanns
Verkefnið okkar núna er
að gera svona spár nákvæ
reyna að meta rétt við
samvinnu við Almannava
viðeigandi stjórnvöld,“
Ragnar.
Hugsanlega mátti spá
um fyrri skjálftan
Spurður um fyrri Suð
skjálftann, sem varð um
dag 17. júní 2000, segir R
Góðar vonir u
kvæmari jarðs
Hvar og hvenær verður
næsti stóri jarðskjálfti
hér á landi? Þessum
spurningum ætla
nokkrir evrópskir vís-
indamenn að gera sér
auðveldar með að svara
í verkefni sem Ragnar
Stefánsson jarð-
skjálftafræðingur
stýrir. Björn Jóhann
Björnsson ræddi við
Ragnar og fræddist
um verkefnið.
„Augu umheimsins munu
urstöður liggja fyrir. Við
góðan tíma,“ segir Ragna
Ragnar Stefánsson ásamt nokkrum af þeim vísindamönnum sem
Auk Íslendinga taka Svíar, Skotar, Frakkar, Þjóðverjar, Ítalir o
ÁKVÆÐI Í STJÓRNARSKRÁ
UM FISKISTOFNANA
Ein merkasta samþykkt flokks-þings Framsóknarflokksins,sem lauk sl. sunnudag, fjallar
um fiskistofnana við Íslandsstrendur.
Þar kemur fram, að Framsóknarflokk-
urinn leggi áherzlu á að ákvæði verði
sett í stjórnarskrá Íslands um að fiski-
stofnarnir séu sameiginleg auðlind
allrar þjóðarinnar og sameign hennar.
Morgunblaðið telur það sérstakt
fagnaðarefni, að flokksþing Framsókn-
arflokksins hefur tekið þetta mál upp
nú. Það er tímabært að hreyfing komist
á það. Fyrir nokkrum misserum sam-
þykkti Alþingi löggjöf, sem gerir ráð
fyrir, að sjávarútvegurinn hefji
greiðslu auðlindagjalds á næsta ári.
Það kostaði mikil átök að fá þá löggjöf
samþykkta á Alþingi. Nú er tímabært
að stíga næsta skref og huga að þeim
breytingum á stjórnarskrá, sem
flokksþing Framsóknarflokksins legg-
ur nú til.
Ástæða er til að rifja upp, að það var
ein af lykiltillögum hinnar svonefndu
Auðlindanefndar, sem skilaði álitsgerð
í septemberlok árið 2000, að slíkt
ákvæði yrði tekið upp í stjórnarskrá Ís-
lands. Auðlindanefnd lagði til að
ákvæðið yrði tekið upp í VII. kafla
stjórnarskrárinnar og yrði svohljóð-
andi:
„Náttúruauðlindir og landsréttindi,
sem ekki eru háðar einkaeignarrétti,
eru þjóðareign, eftir því, sem nánar er
ákveðið í lögum. Handhafar löggjafar-
og framkvæmdarvalds fara með forsjá,
vörzlu og ráðstöfunarrétt þessara auð-
linda og réttinda í umboði þjóðarinnar.
Náttúruauðlindir og landsréttindi í
þjóðareign má ekki selja eða láta var-
anlega af hendi til einstaklinga eða lög-
aðila. Þó má veita þeim heimild til af-
nota eða hagnýtingar á þessum
auðlindum og réttindum gegn gjaldi, að
því tilskildu, að hún sé tímabundin eða
henni megi breyta með hæfilegum fyr-
irvara eftir því, sem nánar er ákveðið í
lögum. Slík heimild nýtur verndar sem
óbein eignarréttindi.
Náttúruauðlindir og landsréttindi í
þjóðareign ber að nýta á sem hag-
kvæmastan hátt og á grundvelli sjálf-
bærrar þróunar og skal arði af þeim
varið til þess að vernda auðlindirnar,
rannsaka þær og viðhalda þeim svo og
til hagsældar fyrir þjóðina að öðru
leyti.“
Nú er ekki langt í að auðlindagjaldið
sjálft komi til framkvæmda. Og þar
með er tímabært að hefja umræður um
þessa tillögu á ný og hefja undirbúning
að því að hún komist til framkvæmda.
Ekki er óeðlilegt að ríkisstjórn og Al-
þingi beiti sér fyrir því að slíkur und-
irbúningur að stjórnarskrárbreytingu
hefjist hið fyrsta enda má gera ráð fyr-
ir að um þessa tillögu verði víðtæk
samstaða.
Það er einnig kominn tími til að um-
ræður hefjist um aðra þætti í álitsgerð
Auðlindanefndar. Grundvallaratriði í
tillögum nefndarinnar var að auðlinda-
gjald ætti ekki aðeins við í sjávarútvegi
heldur einnig þegar um væri að ræða
nýtingu annarra auðlinda í þjóðareign.
Það er ánægjulegt að Framsóknar-
flokkurinn hefur tekið frumkvæði að
því að þetta mál verði tekið á dagskrá
þjóðfélagsumræðna á nýjan leik. Þegar
hér er komið sögu er ekki ástæða til að
ætla að um það verði miklar deilur.
HAGNAÐUR BANKANNA
Afkoma bankastofnana var mjög góðá síðasta ári. Samanlagður hagn-
aður Íslandsbanka, Landsbanka, Bún-
aðarbanka og Kaupþings banka nam
alls tæpum 11 milljörðum króna. Þar af
var hagnaður Íslandsbanka um 3,4
milljarðar, Kaupþings banka 3,07 millj-
arðar, Búnaðarbanka 2,3 milljarðar og
Landsbankans 2,03 milljarðar króna.
Þetta er mun betri afkoma en á árinu
2001. Þá nam sameiginlegur hagnaður
þessara fjögurra bankastofnana um 6,8
milljörðum og hefur því aukist um 59%
milli ára. Munar þar mest um aukningu
hjá Kaupþingi og Búnaðarbanka.
Sterk staða viðskiptabankanna er
fagnaðarefni. Það er mikilvægt að hér
á Íslandi séu starfræktar traustar og
vel reknar peningastofnanir. Þegar
horft er á hagnað bankanna verður
einnig að hafa hugfast að hér er um
stór fyrirtæki að ræða og mikið hlutafé
á bak við þau.
Að sama skapi hljóta þessar afkomu-
tölur að vekja einhverjar spurningar.
Síðustu tvö ár hafa verið erfið ár í þjóð-
arbúskapnum. Dregið hefur úr hag-
vexti, atvinnuleysi hefur aukist og ein-
staklingar jafnt sem fyrirtæki hafa
minna fé á milli handanna en áður.
Þetta endurspeglast í afkomutölum
flestra fyrirtækja og heimila líkt og
eðlilegt er, þegar harðnar á dalnum í
þjóðarbúskapnum.
Þegar þessi fyrirtæki og einstakling-
ar horfa á afkomutölur bankanna og sjá
hagnað þeirra aukast stórlega á milli
ára á sama tíma og atvinnulífið er í
lægð er eðlilegt að menn velti fyrir sér
hvort hugsanlega séu bankarnir að
ganga of langt í gjaldtöku á einhverjum
sviðum. Er vaxtamunur hugsanlega of
mikill? Er eðlilegt að þjónustu- og
þóknunartekjur bankanna aukist um
milljarða í sumum tilvikum á milli ára?
Þessar tekjur jukust um 29% hjá Bún-
aðarbankanum og 13% hjá Landsbank-
anum en drógust lítillega saman á milli
ára hjá Íslandsbanka og um 16% hjá
Kaupþingi banka.
Í síðustu viku var kynnt ný skýrsla
Samtaka banka og verðbréfafyrirtækja
um að færa húsnæðislánakerfið yfir til
fjármálafyrirtækjanna. Er það niður-
staða skýrslunnar að með því yrðu ís-
lensk fjármálafyrirtæki samkeppnis-
hæfari og gætu bætt arðsemi og
lækkað kostnaðarhlutfall enn frekar.
Frá sjónarhóli almennings er hins
vegar ekki víst að þessar tillögur
hljómi jafnvel. Markmið núverandi
húsnæðislánakerfis er að gera almenn-
ingi kleift að eignast eigið húsnæði. Í
því skyni eru boðin ríkistryggð húsbréf
á góðum kjörum. Ef ríkið færi út af
húsnæðislánamarkaðnum er ljóst að
vextir á fasteignalánum mundu hækka.
Það gerist ekki ef ríkisábyrgðinni er
viðhaldið en vissulega er álitamál,
hvort það sé skynsamlegt. Þá má líka
velta því fyrir sér hvers vegna ætti að
færa kerfið yfir til viðskiptabanka.
Hversu langt á að ganga í að auka arð-
semi bankanna? Allt er þetta spurning
um jafnvægi í samfélagi okkar og
spurning hvort það er að raskast um of.