Morgunblaðið - 20.04.2003, Síða 39

einstaklingunum í hópnum, sem
felst í aukinni hættu á að falla (aftur)
neðar í goggunarröð hópsins eða,
fyrir þá sem efstir eru, að missa völd
sín, ef tekið er feilspor. Þannig verða
meðlimir hópsins að viðhalda völd-
um sínum eða klifri upp á við og hóp-
urinn er fastur í neti óöryggis og
vanlíðunar. Í hópnum myndast síðan
hópbundnar hegðunarreglur (norm),
sem halda honum enn fastar í þess-
um viðjum, og að lokum er það ein-
ungis utanaðkomandi aðstoð við
stjórnunina, sem getur hjálpað
hópnum út úr þessum vítahring. All-
ir meðlimir hópsins eru fastir í net-
inu og það að gera tilraun til að
brjótast út úr því eykur hættuna á
að falla niður goggunarröðina og þá
jafnvel lenda neðst í henni og eiga
þar með á hættu að verða veikastur í
hópnum. Allir meðlimir hópsins
skynja hættuna af þeirri stöðu við
þessar aðstæður og forðast hana
eins og heitan eldinn.
Valdabarátta
Þegar þannig er komið fyrir hópi
er mikil hætta á og nánast öruggt að
einelti myndast í honum. Valdabar-
áttan og þörfin fyrir að upphefja
sjálfan sig á kostnað annarra leggur
grunninn að því. Fórnarlambið er þá
ætíð valið úr neðstu þrepum gogg-
unarraðarinnar. Fyrir kemur að
fórnarlambið ber yfirmannstitil
(kennari/leiðbeinandi), en þá er um
að ræða yfirmann (kennara/leiðbein-
anda), sem hefur í raun engin völd í
hópnum, er neðst í goggunarröðinni
og ræður ekki við yfirmannstitil
(kennara-/leiðbeinandatitil) sinn.
Hópurinn finnur eitthvað við fórn-
arlambið og notar það til að benda á
að viðkomandi eigi ekki heima í
hópnum. Það getur verið eitthvað
við útlit einstaklingsins, hegðun
hans eða aðstæður. Eina leiðin er þó
að fórnarlambið hafi ekki styrk til að
verja sig og að hægt sé að koma
fram við það með hegðun sem segir:
„Þú ert öðru vísi en við og átt því
ekki heima með okkur.“ Einelti
byggist þannig á vissan hátt á því að
styrkja hópinn innbyrðis með því að
halda þeirri skoðun á lofti að um sé
að ræða „okkur og þig“. Þrennt
græðist á þessu fyrir meirihlutann. Í
fyrsta lagi gerir það þeim sem ofar
eru í goggunarröðinni kleift að kom-
ast enn ofar með því að ýta fórn-
arlambinu niður hana og raða öðrum
hópmeðlimum á milli sín og fórn-
arlambsins. Í öðru lagi verður til
ákveðin (sjálfs)blekking um sam-
stöðu og öryggi innan hópsins, a.m.k
í efstu þrepum goggunarraðarinnar.
Í þriðja lagi styrkir slíkt athæfi
stöðu og styrk þeirra sem í efstu
þrepunum eru, þar sem þetta bendir
öðrum en fórnarlambinu á hvað bíði
þeirra, ef þeir halda sig ekki á mott-
unni.
Það er vel þekkt fyrirbæri að
kennari eða annar stjórnandi hóps
sé svo óöruggur um stöðu sína, og
þar með vanhæfur í hlutverki sínu
sem stjórnandi, að hann reyni að
styrkja sig með því að taka þátt í
eineltinu, eins og til að segja við þá,
sem völdin raunverulega hafa í
hópnum: „Sjáið bara, ég er einn af
ykkur.“ Þetta er skelfilegt, einkum
þegar börn eiga í hlut, þar sem það
er réttur barna að fá að lifa í öryggi
á þeim stöðum (leikskólum, skólum
og öðrum stöðum), þar sem foreldr-
ar þeirra eða lög skylda þau til að
vera.
Stjórnunarstíll stjórnandans
ræður úrslitum
Af framanskráðu sést að einelti er
félagslegt fyrirbæri, sem stjórnast
af því að um vanlíðan er að ræða í
hópnum. Það orsakast ekki af því að
einstaklingarnir séu vondir, illa inn-
rættir, illa uppaldir eða veikir. Það
orsakast af því að hópnum er illa eða
ekki stjórnað. Kennarinn (stjórn-
andinn /leiðbeinandinn) veldur ekki
stjórnunarhlutverki sínu. Eina leiðin
til að bregðast við einelti er því að
kennarinn (stjórnandinn /leiðbein-
andinn) takist á við það hlutverk sitt
að stjórna hópnum. Það er eitt meg-
inhlutverk stjórnanda að stjórna
þannig að í hópnum ríki vellíðan.
Þannig skapar hann mest öryggi og
ánægju í hópnum og nær hámarks-
afköstum hjá einstaklingunum í hon-
um. Ef einelti kemur upp í hópi, og
einungis er tekið á málinu út frá ein-
staklingunum, geranda og/eða fórn-
arlambi, leiðir það ekki til breytinga
á stjórnun hópsins, menningunni í
hópnum eða hópgerðinni og hættan
á að aðrir fari inn í hlutverk þessara
einstaklinga og sagan endurtaki sig
er ákaflega mikil. Þó er ekki hægt að
útiloka að hópgerðin breytist óvart
við slíkar aðgerðir. Þá er það og
augljóst að sé fórnarlambið tekið út
úr hópnum og flutt í annan hóp fer
það eftir því hvort í nýja hópnum
ríkir vellíðan eða vanlíðan hvernig
fórnarlambinu reiðir þar af. Nýliði
er alltaf veikasti einstaklingurinn í
hópnum (nýliði, sem auk þess hefur
lengi verið lagður í einelti er auðvit-
að enn veikari) og getur því auðveld-
lega aftur lent í fórnarlambshlut-
verkinu í nýja hópnum, sé þörf fyrir
einelti í þeim hópi.
Það er undir kennaranum, stjórn-
anda hóps, eða leiðtoga hans komið
hvort í hópnum ríkir vellíðan eða
vanlíðan. Það er kennarans/stjórn-
andans að stjórna með þeim hætti að
vellíðan ríki og það er hans að
bregðast þannig við, ef upp kemur
vanlíðan, t.d. vegna utanaðkomandi
áhrifa, að hópurinn nái aftur jafn-
vægi og vellíðan. Kennara eða
stjórnanda ber að stjórna hópi þann-
ig að ekki myndist í honum þörf fyr-
ir einelti. Það er ekki nóg fyrir hann
að velta fyrir sér viðbrögðunum við
einelti þegar það er komið í fullan
gang.
Höfundur er sálfræðingur.
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. APRÍL 2003 39
Meistaranám í Heilsuhagfræði í Háskóla Íslands
Viðskipta- og hagfræðideild
Háskóli Íslands
www.vidskipti.hi.is
Háskóla Íslands, Odda, stofu 101. Umsóknafrestur er til 31. maí 2003
Kynningafundur
Miðvikudaginn 23. apríl kl. 17.00
Skógarhlíð 18, sími 595 1000. www.heimsferdir.is
Verð kr. 39.962
M.v. hjón með 2 börn, vikuferð, flug,
gisting, skattar.
Verð kr. 49.950
M.v. 2 í íbúð, vikuferð, 14. maí, flug,
gisting, skattar.
Ferðir til og frá flugvelli, kr. 1.800.
Heimsferðir bjóða nú síðustu sætin til Benidorm þann 14. maí á
einstökum kjörum. Þú bókar núna flug og gistingu, í eina eða
tvær vikur og 3 dögum fyrir brottför segjum við þér hvar þú
gistir. Benidorm er einn vinsælasti áfangastaður Íslendinga á
Spáni og hér nýtur þú sumarsins til hins ítrasta við frábæran
aðbúnað í sólinni.
Munið Mastercard
ferðaávísunina
Stökktu til
Benidorm
14. maí
frá kr. 39.962