Morgunblaðið - 26.04.2003, Blaðsíða 33

Morgunblaðið - 26.04.2003, Blaðsíða 33
LISTIR MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. APRÍL 2003 33 ÞÓTT helgimyndir séu oft brot- gjarnar þegar á reynir eru þær samt ótrúlega lífseigar og hanga oft í lausu lofti lengi eftir að stöpullinn undan þeim hefur verið fjarlægður. Þannig er með þjóðskáldin, Jónas Hallgríms- son og Einar Benediktsson. Áhugi manna á lífi þeirra og örlögum kemur mér stöðugt á óvart, ekki síst í ljósi þess að verulegur hluti ljóða þeirra á ekki lengur brýnt erindi til okkar. Sá stígur veruleikans sem þeir ferðuðust um er löngu horfinn í sinu fortíðar- innar. En auðvitað voru þeir snjallir höfundar og margt í ljóðum þeirra hefur staðist ágjöf tímans. En svo er um fleiri sem ekki hafa notið náðar ódauðleikans. Eitt súrrealískasta deilumál 20. aldarinnar fjallaði um bein Jónasar Hallgrímssonar, uppgröft þeirra og flutning hingað til lands frá Dan- mörku. Það var svo súrrealískt að það byrjaði í anda þeirrar stefnu á dul- mögnun og því að rödd Jónasar barst í gegnum aðra rödd og bað um að fá að hvíla á æskuslóðum sínum: ,,Þar sem var mín vagga / vil ég hljóta gröf.“ Flestir Íslendingar þekkja þetta mál og henda gaman að því, ekki síst af því að á þessum tíma, um miðja 20. öldina, vildu menn baða sig í ljósi þjóðskáldsins og ef marka má nýtt rit Jóns Karls Helgasonar sem hann nefnir Ferðalok, laugast af ódauð- leika þess með því að flytja jarðnesk- ar leifar Jónasar til Íslands. Vissu- lega hlutu þátttakendurnir í leiknum brot eilífðarinnar í sinn hlut en þó lík- lega ekki þau brot sem þeir hefðu kosið því að allt varð málið með ólík- indum hlægilegt. Átök stóðu um brot- in bein skáldsins, eignarréttinn á leif- um þess og kannski líka anda þess og upp komu efasemdir um að líkams- leifarnar væru af skáldinu. Kunn er umfjöllun Halldórs Laxness um allt þetta beinamál í Atómstöð- inni og nýlega hefur Milan Kundera tekið þetta efni til umfjöll- unar í bók sinni Fá- fræðinni. Ritverk Jóns Karls, Ferðalok, fjallar um þessi ferðalok Jónas- ar. Þótt ritið sé í eðli sínu fræðirit velur hann því eins konar skáldsöguform. Bygg- ing þess er tvíþætt. Annars vegar er tveggja síðna bréf úr náinni framtíð til dönsku vísindaaka- demíunnar sem tengist beiðni ís- lenskra stjórnvalda um athugun aka- demíunnar á beinum skáldsins með það að markmiði að kanna hvort þau séu í raun líkamsleifar Jónasar og hins vegar löng og ítarlega greinar- gerð eða skýrsla til þessarar akadem- íu um málið og þá sem tjáð sig hafa um það. Það er ýmislegt fleira sem minnir á skáldskap í þessu verki. Greinargerð- in hefur að vísu yfir sér fræðilegt yf- irbragð og einkennist oft af rök- leiðslu. En á bak við hana er þó engin eiginleg frumrannsókn. Hún byggir í öllum meginatriðum á því sem aðrir hafa sagt og skrifað um málið. Skýrsluhöfundur fer eigin leiðir, velt- ir vöngum, ber atburði og verk saman við önnur verk og jafnvel lítt skyld og langsótt, leikur sér að þversögnum og gamanmálum, daðrar við heim- spekina og hegðar sér á margan hátt fremur sem skáldsagnapersóna en al- varlegur fræðimaður. Stíllinn minnir jafnvel stundum á stíl rit- höfunda á borð við Kund- era með ótal smáfrásögum sem fléttast saman um hugmyndalegan kjarna. Og þá ekki síður leikur höfundar með hugtök á borð við ódauðleika, lítinn, stóran og jafnvel hlálegan. Eigi að síður er rétt að líta á verkið sem fræðilegt rit öðrum þræðinum. Það er hugsað sem umræðurit þótt höfundur hafi kannski minni áhuga á beinunum sjálfum og örlögum þeirra en því hvaða hlutverk þau leika í klukkuverki sam- félagsins. Skýrsluhöfundur orðar þetta svo: ,,Persónulega skiptir mig engu máli hvar bein Jónasar eru nið- ur komin – einu leifar skáldsins sem mig varðar um eru á vísum stað í bókaskápnum mínum inni í stofu. Aftur á móti þykir mér beinamálið vera afar forvitnilegt viðfangsefni. Líkt og fram hefur komið afhjúpar það vissa grundvallarþætti íslenska þjóðríkisins þar sem það snýst meðal annars um pólitísk ítök, eignarrétt á menningarfyrirbærum og táknrænt og menningarlegt auðmagn, auk þess að hafa sínar spíritísku skírskotanir.“ Hér er því á ferðinni skáldfræðirit af bestu gerð. Með því að velja þetta form á umfjöllun sína kemur höfund- ur sér fyrir í írónískri fjarlægð og jafnvel yfirborðshlutleysi. Eigi að síð- ur kemur hann lymskulega að þeim viðhorfum að í reynd snúist beinamál Jónasar meira um þátttakendurna og þörf þeirra til að baða sig í ljósi skáldsins, líkt og Halldór Laxness og Milan Kundera ýja að í verkum sín- um, og hlutverki skáldsins í því ljósi. Það hlutverk hefur nefnilega breyst frá því á dögum þjóðskáld- anna. Því hafa grafir þeirra í hinu ís- lenska Panþeon öðru hlutverki að gegna en þau gerðu um miðja síðustu öld. Nytsemisgildi skáldanna hefur vikið fyrir markaðsgildinu. Mér finnst ég geta lesið það út úr bók Jóns að þeir séu helgimyndir, þjóðardýr- lingar, notaðir sem hugmyndalegur gjaldmiðill. Að því er jafnvel ýjað í lok bókar að þjóðargrafreiturinn bíði þriðja skáldsins, kannski eftir 25 ár til að fullkomna þrenninguna. Benda má á talan þrír er heilög tala. Við ræðum um þríeinan guð, Jónas var jarðaður þrisvar sinnum en hver er hinn þriðji sem gengur þar í átt til þessa grafreits? Er það kannski Hall- dór Laxness, helgimyndabrjóturinn snjalli. Það væri svo sem eftir hinum gráglettnu örlögum að taka þannig í taumana. Á þennan möguleika bendir höfundur a.m.k. á glottandi í lok bók- ar. Mér sýnist Jón Karl Helgason ná fram sínu markmiði með þessu riti. Því er bersýnilega ætlað að vera um- ræðurit, ekki endilega um beinamálin sem slík sem bókin snýst þó um held- ur kannski ekki síður um hlutverk helgimynda samtímans, hlutverk skáldsins og um hið táknlega og menningarlega auðmagn sem það skapar. En verk hans er einnig fram- lag í umræðuna um hvað er skáld- skapur og hvað fræði. Er t.a.m. fræðirit sem þykist vera skáldrit ekki alveg jafnmerkilegt framlag til fræði- legrar og hugmyndalegrar umræðu og svokölluð hlutlæg fræði? Mér virð- ist raunar flest öll fræði vera huglæg- ari en menn vilja vera láta. Í skáld- fræðiriti er engin tilraun gerð til raunverulegrar hlutlægni. Sú gervi- hlutlægni sem ritið hefur fram að færa er augljóslega lituð af skoðun- um sögumanns og höfundar og því í reynd huglægni. Er hugsanlegt að sú huglægni sé þegar upp er staðið heið- arlegri en svokölluð hlutlægni? Helgimyndir í lausu lofti BÆKUR Skáldfræðirit eftir Jón Karl Helgason. Bjartur 2003 – 144 bls. FERÐALOK Skafti Þ. Halldórsson Jón Karl Helgason FYRIR rétt tæpum fjögur hundr- uð árum samdi ítalska tónskáldið Claudio Monteverdi óperuna Orfeo. Hún er jafnan talin fyrsta fullgilda ópera tónlistarsögunnar og sögð marka upphaf barokktímans í tónlist. Nemendur við Tónlistarskóla Kópa- vogs urðu í gærkvöldi fyrstir til þess að setja óperuna á svið hér á landi. En í hverju felst gildi verksins og hvers vegna er það jafnbyltingarkennt og margir vilja vera láta? Claudio Monteverdi réðst ungur við hirð hertogans af Montova sem hljóðfæraleikari og tónskáld. Hertog- inn og synir hans tveir voru líkt og margir aðrir menntamenn á Ítalíu um aldamótin 1600 miklir áhugamenn um endurreisn gríska harmleiksins. Þeir höfðu orðið vitni að músíktilraunum aðalsmanna í Flórens þar sem grískir harmleikir voru settir á svið með nýrri tegund tónlistar, svokölluðu sönglesi með einföldum sembal-, lútu- eða orgelundirleik. Þeir fólu Monte- verdi að semja verk í þessum anda og Antonio Striggio var fenginn til þess að semja textann. Monteverdi og Striggio byggja Orfeo að stórum hluta á sönglesi en nýta einnig mörg annars konar form sem lífga upp á verkið og gera það fjölbreytilegra fyrir vikið. Þar er ekki aðeins einradda söngles heldur einnig tví- og þríradda, jafnvel fimmradda madrígalar hljóma og inn á milli er skotið dönsum og millispili. Í stað þess að atburðarásin hefjist strax stígur tónlistargyðjan á svið og býður gesti velkomna; hún kveðst munu segja gestum söguna af Orfeusi, slyngum líruleikara sem fékk steina til að vikna og gerði óargadýr þæg sem lömb með líruleik sínum. Í fyrsta þætti kynnumst við Orfeusi og vinum hans. Hirðar og dísir syngja og leika á grösugum völlum og Orfeus hyllir konu sína Evridísi. Hirðarnir taka undir, ýmist einir sér eða í fimm- radda madrígölum og hljóðfærin skeyta saman söng þeirra með stutt- um „sinfóníum“. Umbreytist í einu vetfangi Í öðrum þætti birtist sendikona og færir Orfeusi þau harmatíðindi, að Evridís hafi fallið fyrir eiturnöðru. Monteverdi beitir tvennskonar með- ulum til þess að marka þessi straum- hvörf í tónlistinni. Í fyrsta lagi verður hún sífellt fjörugri þar til sendikonan birtist en umbreytist þá í einu vet- fangi og verður hæg og drungaleg. Í öðru lagi er upphafsstef sendikon- unnar með mörgum ómstríðum tón- um sem koma engan veginn heim og saman við þær hljómfræðireglur sem giltu í tónlist þess tíma. Upphafsstef sendikonunnar er endurtekið hvað eftir annað í þættinum, ýmist sem einsöngur eða fimm radda madrígali. Til að magna spennuna milli Orfeusar og sendikonunnar mynda hljómarnir við laglínur hvors um sig sterkar and- stæður, líkt og persónurnar séu hvor af sínum heimi. Í lok þáttarins tekur hetjan þá afdrifaríku ákvörðun að kveðja himin, jörð og sól og halda til undirheima að endurheimta Evridísi. Þriðji og fjórði þáttur gerast í Had- esarheimi. Á meðal hirða og dísa í fyrsta og öðrum þætti léku sætlegar fiðlur og flautur en í undirheimum drynja málmblásturshljóðfæri og ómstrítt orgel, svokallað regal, en það þótti ómissandi í óperum 17. aldar þegar leikurinn barst til undirheima. Orfeus kemur að ánni Akkeron sem skilur að lifendur og dauða. Þar bíður hans ferjumaðurinn Karon. Sá undrast að lifandi maður skuli voga sér á þessar slóðir. Monteverdi lætur Orfeus svæfa ferjumanninn með flúr- aðri aríu. Arían á sér tæpast sína líka í óperusögunni. Hún krefst fullkomins valds á söngtækni 17. aldar, mikið ber á hröðum hlaupum, geitatrillum og öðru því sem þá þótti prýða góðan söng. Að lokum kemst Orfeus yfir fljótið. Honum til happs talar Próserpína, drottning undirheima, máli hans frammi fyrir konunginum Plútón. Sá er allt annað en mjúkur á manninn en verður að endingu við bón konu sinn- ar. Ræða hans hljómar kaldranaleg við hráan undirleik regalsins og and- arnir skelfa ástvinina sem mest þeir mega meðan þau feta úr myrku djúp- inu. Orfeus brýtur bann Plútóns, lítur Evridísi augum og sér á eftir henni um leið niður í skuggaríkið. Hann þráir að fylgja henni niður í myrkrið en er hrakinn upp í ljósið við ofsa- kennda hljómsetningu Monteverdis. Hvað eftir annað sýnir tónskáldið að túlka megi hugarástand persónanna með hljómsetningu laglínunnar einni saman. Rífa söngvarann á hol Í fimmta og síðasta þætti reikar Orfeus um lendur Þrakíu. Í goðsög- unni leggur hann upp frá þessu fæð á konur og þær launa honum með því að rífa söngvarann á hol. Slíkur endir var óhugsandi í verki Monteverdis og Striggios. Hertoginn af Montova sá sjálfan sig í persónu Orfeusar og lít- ilmótlegur dauðdagi var honum ekki sæmandi. Í stað þess stígur Apollon, faðir Orfeusar og æðstur grískra guða af himnum ofan. Hann hvetur drenginn til þess að halda með sér til himna, þar bíði hans gleði og friður. Þeir feðgar stíga saman til himna, svífandi á skýi, en hirðar og dísir syngja hetjunni Orfeusi lof á jörðu niðri. Á endurreisnartímanum í tónlist var söngvarinn ávallt hluti af kórnum. Í Orfeo stígur hann fram og gerist sjálfstæður túlkandi tónlistar. Hljóðfæraleikararnir standa vissu- lega í skugga söngvaranna í Orfeo en þeir leika engu að síður nokkrum sinnum einleik. Bylting verður í hljóð- færasmíði á 17. öld og hljóðfærin sem Monteverdi notar í upphafi aldarinn- ar eru í lok barokktímans flest horfin af sjónarsviðinu. Á 18. öld víkur söng- listin úr hásæti fyrir hljóðfæratónlist- inni. Þannig markar Orfeo upphafið að miklu umbrotaskeiði í sögu vest- rænnar tónlistar auk þess að vera enn þann dag í dag tónskáldum sígild fyr- irmynd í óperusmíði. Orfeo: Fyrsta ópera sögunnar Höfundur stjórnar flutningi á Orfeo eftir Monteverdi. Eftir Gunnstein Ólafsson Morgunblaðið/Árni Sæberg Orfeo æfður í Salnum. Flutningurinn verður endurtekinn í dag kl. 16. Cantica – Lof- söngvar Biblíunn- ar í samantekt Jakobs Ágústs Hjálmarssonar dómkirkjuprests. Í bókinni er að finna lofsöngva úr Biblíunni, bæði úr Gamla og Nýja testamentinu en einng þrjá forna kirkjulega lofsöngva annars staðar frá. „Þessir lofsöngvar styrkja bænalíf þeirra er hafa þá um hönd, opna nýja sýn og svala leitandi bænahuga nú- tímamannsins,“ segir í fréttatilkynn- ingu. Útgefandi er Skálholtsútgáfan – út- gáfufélag þjóðkirkjunnar. Bókin er 70 bls. Verð: 1.390 kr. Lofsöngvar GRIPLA, 13. árs- rit Árnastofnunar er komið út. Meðal efnis er grein eftir Gunnar Karlsson um að- greiningu löggjaf- arvalds og dóms- valds í íslenska þjóðveldinu þar sem dregið er í efa að sú aðgrein- ing sé til marks um að stjórnskipun Íslendinga á þjóðveldisöld hafi ver- ið þroskaðri en annarra þjóða. Í grein sinni „On Translating Sagas“ fjallar Robert Cook um þýðingar fornsagna með dæmi af Njáluþýð- ingum og Njáls saga er einnig við- fangsefni Kristjáns Jóhanns Jóns- sonar í grein sem nefnist „Abraham, Njáll og Byron“. Þá skrif- ar Sigríður Baldursdóttir um hug- myndaheim Vopnfirðinga sögu og fleiri austfirskra sagna. Kristján Árnason fjallar um hrynjandi í forn- yrðislagi og ljóðahætti en í grein Katrínar Axelsdóttur er farið í saum- ana á neitunum í fornum vísum. „Skrifandi bændur og íslensk máls- aga“ nefnist grein eftir Harald Bern- harðsson um íslenska málþróun og málheimildir. Þá eru í ritinu greinar um texta- og handritafræði eftir Sverri Tómasson og Má Jónsson; einnig eru birtar andmælaræður Jürgs Glauser og Svanhildar Ósk- arsdóttur sem fluttar voru við dokt- orsvörn Aðalheiðar Guðmunds- dóttur í júní síðastliðnum ásamt svörum hennar. Útgefandi er Stofnun Árna Magn- ússonar á Íslandi en Háskólatúgáfa sér um dreifingu. Ritið er 323 bls. Verð: 3.800 kr. Ársrit Skáld um skáld er gefin út í tilefni af Viku bók- arinnar. Hún geymir tuttugu greinar eftir jafn mörg skáld og fræðimenn um ís- lenska rithöfunda og verk þeirra. Hugmyndin með útgáfunni er að birta margbreytilegar og persónu- legar svipmyndir af íslenskum skáld- skap á tuttugustu öld, skrifaðar af fóki sem lifir og hrærist í heimi bók- mennta. Ritstjórar eru Eiríkur Guð- mundsson og Jón Kalman Stef- ánsson. Höfundar efnis eru Andri Snær Magnason, Ástráður Eysteinsson, Bragi Ólafsson, Einar Bragi, Geir- laugur Magnússon, Guðrún Eva Mín- ervudóttir, Guðrún Helgadóttir, Hall- grímur Helgason, Jóhann Hjálmarsson, Jón Kalman Stef- ánsson, Jón Karl Helgason, Kristján B. Jónasson, Matthías Viðar Sæ- mundsosn, Matthías Johannessen, Óskar Árni Óskarsson, Páll Valsson, Sigurbjörg Þrastardóttir, Sigurður Pálsson, Stefán Máni og Þröstur Helgason. Útgefandi er Félag íslenskra útgef- enda. Bókin er 120 bls., prentuð í Odda. Íslenskur skáldskapur
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.