Morgunblaðið - 01.05.2003, Blaðsíða 34

LISTIR
34 FIMMTUDAGUR 1. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ALLIR kaflar í Skipafréttum
hefjast á tilvitnun sem tengist efni
kaflans ljóst eða leynt. Fyrsti kafl-
inn ber t.d. nafn aðalpersónu sög-
unnar, Qouyle (merkir kaðalhönk)
og honum fylgir tilvitnun úr Hnúta-
bók sem lýsir Flæmskri flögu:
„ …hönk úr aðeins einu lagi. Hún
er notuð á dekki og höfð flöt svo
unnt sé að ganga á henni ef nauð-
syn krefur“ (7). Qouyle er vanur yf-
irgangi og átroðningi, hann hefur
þolað sífellda gagnrýni og háðs-
glósur föður síns og bróður alla ævi
og tekið því með undirgefinni þol-
inmæði. Er hann kvænist tekur
konan við að kvelja hann og nið-
urlægja. Hann er stór, klunnalegur
og ófríður og sjálfsmynd hans er í
molum, það sem hann þráir gerist
aldrei (50). Þegar eiginkonan ferst í
bílslysi stendur Qouyle uppi með
tvær ungar dætur. Ókunnug
frænka hans skýtur þá upp koll-
inum og saman halda þau á slóðir
forfeðranna í Killick-Claw á Ný-
fundnalandi til að hefja annað líf.
Í Killick-Claw hefur lífið gengið
sinn vanagang öldum saman en
breytingar eru í aðsigi. „Það er
tvenns konar líf hérna núna. Það er
þetta gamla, sjá fjölskyldunni far-
borða, deyja þar sem maður fædd-
ist, vera á sjónum, höggva eldivið,
rækta garðholu, una við það sem
maður hefur. Og svo er það nýja
línan. Stunda líkamsrækt, vera í
vinnu, einhver sem segir manni
fyrir verkum, keyra til og frá
vinnu, eiga bróður í Suður-Afríku
og mömmu í Regina, kaupa hvert
einasta djöfuls snitti af japönsku
drasli sem til er. Flytja burt. Fara
til að leita að vinnu. Og sumir lenda
í heilmiklu basli með það“ segir
Jack Buggit (319), eigandi Gjamm-
fuglsins, afar heimilislegs staðar-
blaðs sem bregst við tíðindaleysi
með því að búa til fréttir, auglýs-
ingar og slúður. Qouyle hefur þann
starfa að skrifa skipafréttir á
blaðinu og um bílslys en aðrir
starfsmenn eru stórskemmtilegar
manngerðir. Þegar Qouyle lagði
land undir fót var hann þess full-
viss að einsemd og niðurlæging
yrðu ávallt hlutskipti hans, að hann
verðskuldaði ekki neitt og að ást og
eymd færu alltaf saman. Brátt lær-
ir hann að fóta sig í hrjóstrugri til-
veru og aðstæðurnar neyða hann til
að takast á við lífið í stað þess að
sitja hjá. Hann stígur út úr hlut-
verki hins þögla þolanda og verður
gerandi; í fámenninu öðlast hann
viðurkenningu og fær að vera hann
sjálfur.
Í sögunni mætast miklar and-
stæður; skyndibitamenning og
stórborgarfirring andspænis þjóð-
legum hefðum, hjátrú og óblíðri
náttúru. Skipafréttir er öðrum
þræði þroskasaga Qouyles og um
leið hefur hún þann boðskap fram
að færa að hver og einn verði að
bera ábyrgð á að skapa sína ham-
ingju sjálfur. Sagan er líka óður til
fortíðar; sjávarplássa og sveita-
bæja, nábýlis við náttúruöflin, sak-
lausrar sérvisku og frumbýlings-
hátta. „Einu sinni var heimurinn
ekkert nema hnútar og vafningar –
sem svignuðu og sveigðust, þannig
var það fyrir daga óbilgjarns of-
beldisins í nöglum og skrúfum“
(89). Nútímasamfélag er ofbeldis-
fullt, spillt og hávaðasamt; út við
ysta haf er loksins hægt að heyra í
sjálfum sér gegnum öldunið og
fuglakvak. Í litlu samfélagi er hver
einstaklingur mikilvægari en í stór-
borginni þar sem auðvelt er að
hverfa í iðandi manngrúann. Sökn-
uður eftir horfnum heimi liðinnar
aldar leitar á nútímahöfunda og hið
gamalkunna þema sveit~borg virð-
ist vera að ganga í endurnýjun líf-
daga.
Bygging Skipafrétta er á yfir-
borðinu einföld raunsæisfrásögn
um alþýðufólk sem er brotin upp
með litlum ævisögum kostulegra
persóna. En margt er táknrænt og
djúpt í sögunni, s.s. þegar gamla
ættaróðalið slitnar upp með rótum í
óveðri en þá fyrst er Quoyle laus
undan fargi fortíðar og tilbúinn að
takast á við framtíðina. Upphugs-
aðar fyrirsagnir blaðamannsins
Quoyles birtast hér og hvar, ásamt
fyrirboðum og draumum, auk aug-
ljósra tenginga við fyrrgreindar til-
vitnanir en „án innblástursins úr
frábæru verki Cliffords W. Ashley
frá 1944, Hnútabók Ashleys, sem
ég var svo heppin að finna á bíl-
skúrssölu verðlagða á 25 cent hefði
þessi bók haldið áfram að vera að-
eins hugmynd á bláþræði“ segir
höfundurinn í bókarlok. Sveinbirni
I. Baldvinssyni tekst að færa sér-
stakan andblæ sögunnar yfir á
góða íslensku; myndrænar náttúru-
lýsingar, fyndin samtöl, upptaln-
ingar og mjög frumlegar líkingar
skila sér vel í þýðingunni. Skipa-
fréttir er gamaldags og notaleg
saga um hamingjuna, ástina og lífið
á landsbyggðinni þar sem bjartar
vonir vakna við sögulok fyrir sjó-
hunda jafnt sem værukæra land-
krabba og streitt borgarbörn.
Sveit og borg
BÆKUR
Skáldsaga
eftir Annie Proulx. Bókin hlaut National
Book Award 1993 og Pulitzer-verðlaunin
1994. Sveinbjörn I. Baldvinsson þýddi
(The Shipping News á frummálinu). 377
bls. Mál og menning 2003.
SKIPAFRÉTTIR
Steinunn Inga Óttarsdóttir
OFT getur verið gaman að lesa
góðar unglingabækur því í þeim er
tekist á við efni sem við flestöll
þekkjum, þ.e. vanda þess að kom-
ast til manns og læra að verða
sjálfstæður einstaklingur sem tek-
ur eigin ákvarðanir varðandi fram-
tíðina og ber ábyrgð á sjálfum sér.
Í unglingabókum er því lýst
hvernig unglingarnir fást við mikl-
ar og róttækar breytingar á
skömmum tíma, enda unglingsárin
ekki ýkja langt tímabil. Oft eru
samskiptin við foreldrana í for-
grunni enda þarf unglingurinn að
læra að taka sjálfstæðar ákvarð-
anir á sama tíma og foreldrarnir
þurfa að veita „barninu“ síaukið
frelsi.
Í skáldsögunni Júlíu setur höf-
undur sig í spor hinnar átján ára
Júlíu sem sest niður og skrifar
endurminningar sínar til þess að
sjá ævi sína í skýrara ljósi. Af
þessu leiðir að sagan er öll skrifuð
í þátíð að lokakaflanum undan-
skildum, sem er skrifaður í nútíð,
þar sem við erum farin að nálgast
ritunartímann. Bókin á það sam-
merkt með mörgum öðrum ung-
lingabókum að vera skrifuð í
fyrstu persónu, enda getur það
verið árangursrík leið til þess að
gera söguna persónulegri og fanga
lesendur. En ólíkt flestum ung-
lingabókum einblínir sagan ekki
bara á unglingsárin heldur spann-
ar hún allt líf söguhetjunnar í end-
urminningunum. Þar sem bókin er
ekki nema 93 blaðsíður er oft
hlaupið hratt yfir sögu sem gerir
það að verkum að hin persónulega
nálgunarleið sem felst í notkuninni
á fyrstu persónu frásögninni tap-
ast þar sem við
fáum nánast aldrei
nein dæmi um
samskipti eða sam-
töl. Höfundur seg-
ir okkur stöðugt
hvernig hlutirnir
eru en sýnir okkur
það því miður allt
of sjaldan. Fyrir
vikið verða persón-
ur bókarinnar
fremur flatar og
skortir talsvert á
einhvers konar
dýpt.
Í bókinni fylgj-
umst við með upp-
vexti Júlíu hjá einstæðri móður.
Við heyrum um fermingu hennar,
en orð prestsins á fermingardag-
inn marka djúp spor í huga henn-
ar, fylgjumst með fyrirsætulífi
Júlíu sem og menntaskólaárunum.
Í stað þess að einbeita sér að Júlíu
eyðir höfundur miklu plássi í að
gera ástarlífi móðurinnar nákvæm
skil, enda á það að hafa mótandi
áhrif á Júlíu. Upp úr miðri bók
kynnist móðirin loksins „góðum“
manni sem er tilbúinn að bera þær
mæðgur á höndum sér og ekki
spillir fyrir að hann er forríkur.
Lýsingar Júlíu á þessum manni
eru afar jákvæðar en það er samt
eitthvað vemmilegt við þær eins
og sjá má í lýsingu hennar á því
þegar hann kaupir föt á þær
mæðgur „Hann hafði mikla þörf
fyrir að taka okkur út í fötunum
sem við mátuðum og var ófeiminn
við að snerta okkur. Já, mig líka,
strjúka mér og fara um mig föð-
urlegum höndum. Það var jú hann
sem borgaði og varð því að taka
þátt í valinu á fötunum og gefa
samþykki sitt. Ekkert athugavert
við það.“ (bls. 47) og í orðum henn-
ar stuttu síðar „Okkur [mömmu]
leið bara hreinlega báðum mun
betur en áður, og þótt hann þyrfti
svolítið að klappa mér,
strjúka mér og faðma,
blessaður, þá fannst mér
það bara tilheyra, mér
fannst bara ekkert óeðli-
legt eða athugunarvert
við það.“ (bls. 48). Dag
einn kemur svo að því að
hann fer enn lengra og
nauðgar stjúpdóttur
sinni. Í kjölfarið þarf Júl-
ía að kljást við þunglyndi
og sjálfsmorðshugsanir
þar til hún fyrir tilviljun
hittir gamla fermingar-
prestinn sinn aftur sem
hjálpar henni í raunum
hennar.
Hinn kristni boðskapur sögunn-
ar um mikilvægi þess að finna
elskandi Guð því hann vilji „fyr-
irgefa okkur hvert fall okkar,
hverja misgjörð, hverja synd“ (bls.
80) svo við getum lært að fyrirgefa
sjálfum okkur og öðlast sjálfsvirð-
ingu er góð og gild. Þannig predik-
ar bókin að mikilvægast sé fyrir
ungar stúlkur, sem lendi í mis-
notkun eða er nauðgað, að þær
læri að fyrirgefa sjálfum sér. Allt
gott og blessað með það. En á
sama tíma felast í bókinni skýr
skilaboð um að þessar sömu stúlk-
ur eigi ekki að kjafta frá. Þær geti
vissulega rætt vanda sinn við
prest en megi undir engum kring-
umstæðum spilla hamingju fjöl-
skyldunnar. Þannig einsetur Júlía
sér undir lok bókarinnar að segja
mömmu sinni ekki frá nauðgun
stjúpans heldur fara glöð í brúð-
kaup þeirra og láta eins og ekkert
sé. Og að þessu leyti finnst mér
bókin afar varhugaverð. Á sama
tíma og umræðan um misnotkun
er orðin opnari í samfélaginu þá er
hér í raun verið að senda þolend-
um kynferðisofbeldis skilaboð um
að þeir eigi ekki að tala.
Að vera misboðið
Silja Björk Huldudóttir
BÆKUR
Skáldsaga
eftir Sigurbjörn Þorkelsson. Höfundur
gefur bókina sjálfur út 2003, 93 bls.
JÚLÍA
Sigurbjörn Þorkelsson
GUÐRÚN Helga-
dóttir hlýtur að
þessu sinni Lóð á
vogarskál íslenskra
bókmennta, við-
urkenningu Félags
starfsfólks bóka-
verslana. Við-
urkenningin er nú
veitt í þriðja sinn.
„Fyrsta bók Guð-
rúnar, Jón Oddur og
Jón Bjarni, kom út
árið 1974, og því fer
að styttast í að Guð-
rún geti haldið upp á
30 ára útgáfuafmæli
sitt. Hún er án efa
einn ástsælasti barnabókahöfundur
þjóðarinnar, og hefur hlotið marg-
ar viðurkenningar fyrir bækur sín-
ar, jafnt hérlendis sem erlendis.
Það er óhætt að segja að bækurnar
um Jón Odd og Jón Bjarna hafi
staðist tímans tönn, sem
er meira en hægt er að
segja um margar barna-
bækur sem út komu á
áttunda áratugnum, þar
sem rík áhersla var iðu-
lega lögð á pólitíska
meðvitund, en lítil
áhersla lögð á nauðsyn-
legan léttleika og kímni.
Síðan hefur Guðrún
skrifað bækur fyrir börn
á öllum aldri og bæk-
urnar um Jón Odd og
Jón Bjarna hafa margoft
verið endurprentaðar.
Guðrún treystir börnum
til að takast á við erfið
umfjöllunarefni og ber virðingu
fyrir greind þeirra og kímnigáfu.
Fyrir það vill Félag starfsfólks
bókaverslana veita henni við-
urkenningu sína,“ segir í grein-
argerð félagsins.
Guðrún Helga-
dóttir heiðruð
Guðrún Helgadóttir
Norræna húsið
Sýningunni Hraun-Ís-Skógur
lýkur á sunnudag. Þar má sjá verk
barna og unglinga sem tóku þátt í
listmenntunarverkefni á Íslandi,
Grænlandi og Lapplandi og eru
verkin unnin í samvinnu við lista-
menn og myndmenntakennara frá
hverjum stað.
Ljósmyndasafn
Reykjavíkur
Sýningunni Ljós-hraði lýkur á
sunnudag. fjórir íslenskir sam-
tímaljósmyndarar sýna, Katrín
Elvarsdóttir, Kristín Hauksdóttir,
Orri og Sigríður Kristín Birnu-
dóttir.
Opnunartími sýninga 12–19
virka daga, 13–17 um helgar.
Gerðuberg
Sýningunni Þetta vil ég sjá! lýk-
ur á sunnudag. Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir valdi verkin.
Hafnarborg
Sýningu á verkum Auðar Vé-
steinsdóttur, Sigríðar Ágústsdótt-
ur og Bjargar Þorsteinsdóttur lýk-
ur á sunnudag.
Sýningum lýkur
JÖRN Lund, forstjóri DSL (Det
Danske Sprog og Litteratursel-
skab), heldur fyrirlestur um mál-
stefnu Dana í Háskóla Íslands,
Odda, stofu 101 á föstudag kl. 15.00.
Hvers vegna skiptir máli að tala
dönsku í Danmörku og íslensku á Ís-
landi? Þessi spurning heyrist oft og
því er mikilvægt að geta svarað
henni. Það ætti heldur ekki að vefj-
ast fyrir neinum, en margir hafa vél-
ræna sýn á tungumál og líta á þau
eins og táknkerfi sem eiga í innbyrð-
is samkeppni. Í fyrirlestrinum verð-
ur fjallað um tengsl máls, tjáning-
arþarfar og menningar.
Þá verður leitast við að varpa ljósi
á, hvað Danir geta lært um tungumál
og menningu af Íslendingum. Loks
verður fjallað um norræna málasam-
vinnu og norrænan málskilning.
Fyrirlesturinn, sem hefst með Gunn-
laugi Ormstungu og lýkur á Írlandi,
fjallar um tungumál og tungumála-
stefnu.
Jörn Lund er mikill áhrifamaður í
dönsku menningarlífi. Hann er for-
stjóri DSL (Det Danske Sprog og
Litteraturselskab), en áður var hann
einn af þremur forstjórum Gyld-
endals. Hann var aðalritstjóri
Dönsku alfræðiorðabókarinnar, sem
út kom hjá Gyldendal fyrir fáum ár-
um og þykir mikið stórvirki. Hann á
sæti í Det Danske Akademi og í
Dansk Sprognævn. Honum var ný-
verið falin formennska í nefnd, sem á
að koma með tillögu að danskri mál-
stefnu nú snemma sumars.
Fyrirlesturinn verður haldinn á
dönsku.
Fyrirlestur
um tungumál
SÖNGNEMENDUR Nýja söng-
skólans Hjartansmál sýna gam-
anóperettuna Að vera eða vera ekki!
í tónlistarhúsinu Ými á föstudag kl.
20:30 og mánudag á sama tíma.
Óperettan byggist á mörgum
þekktum söngperlum úr heimi óp-
erubókmenntanna og söguþráður-
inn, sem er frjálslega ofinn til að
tengja hin mismunandi atriði saman,
virðist innblásinn af áberandi per-
sónum í samtímanum. Höfundur
texta er Þór Jónsson fréttamaður, en
leikstjórn er í höndum Guðbjörns
Guðbjörnssonar óperusöngvara. Á
slaghörpu spila Guðbjörg Sigurjóns-
dóttir, skólastjóri skólans, og Bryn-
hildur Ásgeirsdóttir píanóleikari, en
þjálfun kórsins annaðist Sigrún
Grendal.
Óperetta
í Ými
VORTÓNLEIKAR Skagfirsku
söngsveitarinnar í Reykjavík verða í
Langholtskirkju í dag kl. 17 og á
laugardag á sama tíma.
Efnisskrá er fjölbreytt svo sem
verið hefur og hefjast tónleikarnir á
lögum eftir Inga T. Lárusson. Flutt
verður verkið Missa brevis in F eftir
Joseph Haydn ásamt hljómsveit, en
einnig er að finna lög eftir Fr. Schu-
bert og John Denver. Þá eru lög eftir
söngstjórann, Björgvin Þ. Valdi-
marsson, við ljóð eins kórfélaga,
Bjarna Stefáns Konráðssonar, en
hann hefur einnig samið ljóð við lag
Edwards Elgar, Land of hope and
glory. Þá verður sungin íslensk
sönglagasyrpa í útsetningu söng-
stjórans og margt fleira áhugavert
verður flutt á þessum tónleikum.
Einsöngvarar að þessu sinni eru
Kristín R. Sigurðardóttir sópran,
sem hefur raddþjálfað kórinn í vetur,
og Óskar Pétursson tenór.
Auk þeirra koma fram þrír kór-
félagar og syngja einsöng og dúetta
en það eru Ragna Bjarnadóttir sópr-
an, Lára Hrönn Pétursdóttir alt og
Guðmundur Sigurðsson tenór, en
hann hefur verið einsöngvari Skag-
firsku söngsveitarinnar um árabil.
Stjórnandi Skagfirsku söngsveit-
arinnar er Björgvin Þ. Valdimarsson
en undirleikari er Sigurður Mar-
teinsson.
Vortónleikar
Skagfirsku
söngsveit-
arinnar