Morgunblaðið - 02.05.2003, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 2. MAÍ 2003 29
Þegar Björn Jóhannsson varð fréttastjóri Morgun-
blaðsins á sjöunda áratugnum hafði það starf verið í
höndum ritstjóra blaðsins á annan áratug, eða frá því
Ívar Guðmundsson lét af því starfi snemma á sjötta
áratugnum og fór til Sameinuðu þjóðanna. Ívar hafði
gegnt þessu starfi af þeirri snyrtimennsku sem hon-
um var eiginleg, raunar sem fréttaritstjóri, en kom í
sama stað niður því það er ekki titlatogið sem ber
manninum vitni, þegar upp er staðið, heldur hvernig
unnið er og sá árangur sem er ávöxtur starfsins.
Segja má að í raun og veru hafi ekki verið þörf á
neinum fréttastjóra, þegar fréttahaukar eins og
Sverrir Þórðarson skipuðu liðssveit ritstjórnar blaðs-
ins, en hann og hans líkar höfðu gamla samfélagið í
fingurgómunum, ef svo mætti segja. Þá var fjöl-
breytni minni en nú er og í augu skar, ef góða frétt
vantaði. Fréttanefið var því ekki síður mikilvægt en
nú, nema síður væri; allt lagt upp úr því að vera fyrst-
ur með fréttina, kallað skúbb á fréttamáli. Nú heyri ég
sjaldan talað um það.
Þegar Björn kom að Morgunblaðinu hafði hann
starfað við Alþýðublaðið. Okkur fannst hann of góður
keppinautur og buðum honum starf á Mogga.
Hann tók því.
Það var lán fyrir blaðið svo traustur sem hann var.
Auk þess átti hann í ríkum mæli þá vöggugjöf sem
hverjum stjórnanda er mikilvægust, góða dómgreind.
Og vegna þeirra krafna sem gerðar eru til blaðs allra
landsmanna var það góður og raunar mikilvægur
kostur.
Svo átti hann einnig annað mikilvægt veganesti í
baráttunni við hégómlegt áreiti umhverfisins, góðan
húmor. Gat verið galsafenginn á góðum stundum.
Samstarfið við Björn var gott og flekklaust alla tíð.
Hann var hógvær maður og kunni metnaði sínum hóf.
Því fylgir gæfa og sálrænt jafnvægi.
Hann var góður blaðamaður og vissi það sjálfur.
Hann var ánægður með eigið hlutskipti og aðrir nutu
góðs af því. Þeir sem eru óánægðir með sjálfa sig
menga umhverfið, því þeir eru einlægt óánægðir með
aðra.
Björn var ekki einn þeirra, þvert á móti.
Nærvera hans var fagnaðarefni. Hann var ekki einn
þeirra sjálfsvitringa sem hafa þurft að skrifa fixeraða
ævisögu til að ná sér niðri á gömlu umhverfi. Hann
tróð aldrei illsakir við nokkurn mann, en tátlaði hross-
hárið sitt eins og feðgarnir í kroniku Mosdæla og þá
með þeim hætti að til farsældar horfði.
Það er alltaf verið að tönnlast á pólitík, þegar fjöl-
miðlar eru nefndir. Mogginn hefur ekki farið varhluta
af því. En um það var ekki spurt, þegar Björn tók að
sér verkstjórn á ritstjórn blaðsins.
Hann var enginn stuðningsmaður Sjálfstæð-
isflokksins, hann var hafnarfjarðarkrati og sómdi sér
vel í því hlutverki. Það kom auðvitað aldrei niður á
fréttaþjónustu blaðsins. Þegar hér var komið var að
því stefnt á hverju sem gekk að halda þessu tvennu
aðskildu, fréttum og pólitík. Tókst að mestu og því
betur sem á leið kalda stríðið.
Björn var mikill NATÓ-sinni. Hann taldi komm-
únismann vondan kost. Og eftir því sem árin liðu lagði
hann áherzlu á að hann væri hægri krati. Það merkti
einatt að hann væri kominn hægra megin við okkur
sunnudagskratana í Sjálfstæðisflokknum. Ég nefni
þetta einungis til að minna á, hve allt þetta skvaldur
um hægri og vinstri er í raun merkingarlaust eftir að
kalda stríðinu lauk. Það vissi Björn einnig og hafði að
gamanmálum, ef því var að skipta. Það vita líka allir
að enginn íslenzkur kapítalisti kemst í hálfkvisti við
Blair og Schröder og umhverfi þeirra, þegar markaðs-
búskapur er annars vegar.
Allt þetta vissi Björn og lét sér fátt um finnast. Hélt
sínu striki og sinnti verkefnum sínum með ágætum.
Heill í hugsun og ævinlega hann sjálfur. Tók að lýjast
síðustu árin og færði sig um set á blaðinu. Vann að rit-
stýringu aðsendra greina. Það er að vísu mikilvægt
eins og þetta markaðstorg er orðið. Yfirfullt af blað-
ursömu karpi sem nauðsynlegt er að lesa ekki. En þó
einhver sterkasta vísbendingin um „opnun“ blaðsins!
Kallað ritfrelsi.
Í stjórnmálaþrasinu er viðstöðulaust reynt að setja
kampavínsmiða á ediksflöskur, það heitir kosninga-
barátta, og Benedikt frá Auðnum talaði um botnvörp-
ur til að veiða í skrílhylli.
Það er heldur hráslagaleg lýsing á lýðræðinu. En
mundi hún vera út í hött? Björn fylgdist undir lokin
með þessu aðsenda efni ýmsu af alúð og samvizkusemi
og þá ekki sízt þessum botnvörpum; að þær ógni ekki
samfélagslegu þanþoli blaðsins.
Það er vandasamt og lýjandi starf.
Oft vanþakklátt.
Þegar annar kappi á ritstjórn Morgunblaðsins
hætti störfum vegna aldurs, Þorbjörn Guðmundsson,
lagði Björn þessi tímamót upp eins og græskulaus
fyndni hans stóð til. Hann sagði að Þorbjörn væri bú-
inn að missa alla dómgreind, hann héldi því fram í
fullri alvöru að til væri annað líf eftir Moggann! Þor-
björn væri sem sagt genginn í barndóm! Blaða-
mennska er fjölbreytt og skemmtilegt starf, getur
verið fróðlegt og menntandi, ef upplag og efni standa
til þess. Kynni af stórmerku fólki eru einskonar upp-
bót á hversdagsleikann og ómetanlegt veganesti að
auknum þroska.
Að vísu.
En af reynslu minni veit ég það er til annað líf eftir
Mogga og hægt að verja því til margra hluta sem eru
ekki ómerkari en margvíslegt þjark á fjölmiðli. Þar
sem menn eru óvarðir fyrir dómgreindarleysi alls
kyns framtóninga og kverúlanta sem halda þjóðin bíði
í ofvæni eftir dagskipan þeirra.
Og þetta getur verið ágætt líf, ef því er að skipta.
Það er jafnvel hægt að láta drauma sína rætast að fjöl-
miðlalífinu loknu.
Svo að Þorbjörn hafði þó nokkuð til síns máls! Björn
Jóhannsson þurfti ekki að kynnast þessu lífi. Hann
hljóp yfir það.
Og það voru snögg vistaskipti því miður, sneggri en
nokkurn gat órað fyrir.
Hann hefur þá kannski einnig haft nokkuð til síns
máls! Við honum blasir aftur á móti önnur ráðgáta,
öllu mikilvægari; þ.e. líf eftir dauðann.
Nú veit hann meira um það en bæði við Þorbjörn og
aðrir samstarfsmenn sem hafa horfið til þess lífs eftir
Morgunblaðið sem Björn Jóhannsson taldi ástæðu til
að hafa í flimtingum. Sálfur hljóp hann yfir bekk, ef
svo mætti segja.
Og brautskráðist með láði.
Matthías Johannessen.
Björn Jóhannsson var í forystu-
sveit ritstjórnar Morgunblaðsins í
hátt á fjórða áratug. Hann var einn
þeirra manna, sem mótuðu þær
miklu breytingar, sem orðið hafa á
blaðinu á þessum tíma og átti ríkan
þátt í að festa það í sessi, sem alhliða
fréttablað, þar sem fréttir eru eitt og
viðhorf blaðsins sjálfs til stjórnmála
annað.
Hann kom úr annarri átt en flestir
starfsmenn ritstjórnarinnar í byrjun
sjöunda áratugarins, átti sér sterkar
rætur í Alþýðuflokknum og hafði
starfað um skeið á Alþýðublaðinu.
Hann átti af þeim sökum þátt í að
skapa aukna breidd á ritstjórninni
og í viðhorfi blaðsins til umhverfis
síns.
Kynni okkar Björns Jóhannsson-
ar hófust á Morgunblaðinu um miðj-
an Viðreisnaráratuginn en samstarf
okkar varð fyrst náið í byrjun átt-
unda áratugarins.
Árin 1971 til 1983 voru miklir um-
brotatímar í íslenzku samfélagi.
Kalda stríðið geisaði af fullri hörku.
Stjórnmálaátökin voru gífurlega
hörð, sérstaklega á tíma vinstri
stjórnarinnar 1971–1974. Tvö
þorskastríð voru háð. Seinni hluta
þessa tímabils voru mikil átök í for-
ystusveit Sjálfstæðisflokksins.
Á þessum árum sátum við Björn
Jóhannsson ásamt Matthíasi
Johannessen og nokkrum nánustu
samstarfsmönnum okkar á nánast
daglegum fundum um kvöldmatar-
leytið á skrifstofu Björns, sem þá
hafði yfirumsjón með öllum fréttum
Morgunblaðsins og réðum ráðum
okkar um endanlega fréttameðferð
næsta dags.
Stjórnmálafréttir Morgunblaðsins
breyttust mikið á þessum árum. Þær
höfðu verið mjög þröngar en opnuð-
ust nú mjög og raunar enn meir
sumarið 1978, eins og koma mundi í
ljós, ef fjölmiðlafræðingar samtím-
ans tækju þessi ár til skoðunar.
Blaðið birti mjög ítarlegar fréttir
úr innstu herbúðum ríkisstjórnar
Ólafs Jóhannessonar. Björn Jó-
hannsson hafði á þessum árum
ómetanleg og dýrmæt tengsl við
hægri arm Framsóknarflokksins,
sem var mjög andsnúinn þeirri
stefnu ríkisstjórnarinnar að segja
upp varnarsamningnum við Banda-
ríkin. Þeir aðilar töldu það henta sín-
um hagsmunum að eiga samstarf við
Morgunblaðið á þessum árum og
Björn Jóhannsson var sá milligöngu-
maður, sem þeir treystu.
En jafnhliða því að stunda ötula
fréttaöflun í herbúðum vinstri
stjórnarinnar á þessum árum átti
Morgunblaðið mikil samskipti við
ráðherra í þeirri ríkisstjórn fyrir
opnum tjöldum og þeir voru því mik-
ið í daglegum fréttum blaðsins. Þá
heyrðum við fyrst fyrir alvöru gagn-
rýni, sem lítillega hafði bryddað á
síðari hluta Viðreisnartímabilsins
þess efnis, að almennur fréttaflutn-
ingur af málefnum þeirrar ríkis-
stjórnar, fréttaviðtöl við ráðherra og
aðra forystumenn þáverandi stjórn-
arflokka og að nöfn þeirra væru nán-
ast daglega á síðum blaðsins þýddi
einhvers konar óbeinan stuðning
blaðsins við ríkisstjórnina. Þetta við-
horf er auðvitað fráleitt en heyrist til
þessa dags.
Þorskastríðin tvö á áttunda ára-
tugnum kölluðu á gífurlega vinnu á
ritstjórninni vikum og mánuðum
saman langt fram á kvöld. Frétta-
stjóri blaðsins var á bezta aldri og í
bezta formi og kunni sitt fag. Dag-
legt samstarf við Björn Jóhannsson
á þessum árum er mér ógleyman-
legt.
Við sendum ljósmyndara og blaða-
menn í flugvélum til þess að fylgjast
með átökunum á fiskimiðunum og
blaðamenn okkar fóru í reglulegar
ferðir til Bretlands og Brussel til
þess að fylgjast með gangi mála þar.
Þessum aðgerðum öllum var stjórn-
að í nánu samstarfi ritstjóra blaðsins
og fréttastjórans dag hvern.
Síðari hluta fréttastjóratíma
Björns Jóhannssonar tóku við ann-
ars konar átök, sem Morgunblaðið
átti umtalsverða aðild að á þeim tíma
en þar var um að ræða átökin í for-
ystusveit Sjálfstæðisflokksins. Ég
hygg að Geir Hallgrímsson hafi ekki
átt marga heilsteyptari, einlægari og
staðfastari stuðningsmenn á þeim
árum en Björn Jóhannsson og hafði
Sjálfstæðisflokkurinn þó ekki verið
hans vettvangur eins og áður er
komið fram. Hann átti hins vegar á
þessum árum mikla samleið með
Sjálfstæðisflokknum í utanríkismál-
um. Hann taldi Geir Hallgrímsson
heiðarlegasta stjórnmálamann sinn-
ar samtíðar, sem ætti af þeim sökum
að eiga stuðning manna í öllum
flokkum.
Þetta voru erfiðir tímar. Ritstjór-
ar Morgunblaðsins geta ekki og hafa
aldrei getað tekið geðþóttaákvarð-
anir á ritstjórn blaðsins. Til þess að
halda trausti og trúnaði náinna sam-
starfsmanna og blaðamannanna al-
mennt verða þeir að færa rök fyrir
ákvörðunum sínum. Stuðningur
Björns Jóhannssonar á þessum ár-
um var ómetanlegur.
Þegar komið var fram undir lok
áttunda áratugarins fór Björn Jó-
hannsson að færa það í tal við okkur
Matthías Johannessen að tími væri
kominn til breytinga á fréttastjórn
blaðsins. Umsvif Morgunblaðsins
höfðu aukizt mjög og hann taldi það
ekki lengur eins manns verk að sinna
daglegri fréttastjórn. Þá voru ráðnir
þrír fréttastjórar til þess að sjá um
innlendar fréttir, þeir Freysteinn
Jóhannsson, Magnús Finnsson og
Sigtryggur Sigtryggsson. Nokkru
síðar bættist fjórði fréttastjórinn í
hópinn, Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Jóhannsson var ráðinn
fulltrúi ritstjóra en hafði áfram með
höndum fréttastjórn erlendra frétta,
sem hann hafði frá upphafi blaða-
mannsferils síns sérþekkingu á.
Jafnframt tók hann að sér umsjón
með útgáfu sunnudagsblaðs auk
annarra verkefna. Þegar leið á ní-
unda áratuginn tók Björn Bjarnason
við erlendri fréttastjórn um skeið og
Björn Jóhannsson fluttist yfir á nýj-
an starfsvettvang. Hann varð einn af
leiðarahöfundum Morgunblaðsins
og sá að auki ásamt fleirum um mót-
töku aðsendra greina.
Þrennt einkenndi leiðaraskrif
Björns Jóhannssonar. Hann var
íhaldsmaður á almannafé og skrifaði
í mörg ár helztu leiðara Morgun-
blaðsins um ríkisfjármál og skatta-
mál. Hann var eins og jafnan áður
traustur stuðningsmaður þeirrar ut-
anríkisstefnu, sem fylgt hafði verið
frá fyrstu árum lýðveldisins og skrif-
aði marga leiðara blaðsins um þau
málefni.
Og síðast en ekki sízt hafði hann
sterka og djúpa tilfinningu fyrir
stöðu þeirra, sem minna mega sín í
samfélagi okkar. Hann sagði fátt um
sína persónulegu hagi en mér er
mjög minnisstætt eitt atvik þegar
honum ofbauð það sem hann taldi
vera skilningslítið tal einhverra sam-
starfsmanna sinna um málefni at-
vinnulausra. Þá sagði hann okkur af
sterkri tilfinningu frá upplifun sinni
sem ungs drengs í Hafnarfirði, þeg-
ar faðir hans fór dag hvern niður að
höfn til þess að falast eftir vinnu en
kom heim án þess að þær ferðir
hefðu nokkurn árangur borið.
Þessi lífsreynsla í æsku hafði djúp
áhrif á lífsviðhorf hans og mótaði af-
stöðu hans, hvort sem var í meðferð
frétta fyrr á árum eða í leiðaraskrif-
um síðari árin. Og kom Morgun-
blaðinu til góða í breiðari og dýpri
meðferð viðkvæmra mála.
Eitt erfiðasta daglega verkefnið á
ritstjórn Morgunblaðsins snýr að að-
sendum greinum. Eftir að dagblöð-
um fækkaði hefur álagið á Morgun-
blaðið aukizt gífurlega. Síðustu árin
hafði Björn Jóhannsson yfirumsjón
með þeim þætti blaðsins. Hann þoldi
illa hvað Morgunblaðið veitir greina-
höfundum á köflum lélega þjónustu
vegna langs biðtíma. Við ræddum oft
hverra kosta væri völ. Ein leiðin var
og er sú, að takmarka aðgang að
blaðinu. Niðurstaða þeirra umræðna
hefur alltaf verið sú, að blaðið hefði
ákveðnar skyldur sem snúa að skoð-
anafrelsi og tjáningarfrelsi og þess
vegna væri það betri kostur af
tveimur vondum að veita á köflum
lélega þjónustu í stað þess að tak-
marka aðgang.
Ég á Birni Jóhannssyni mikið að
þakka eftir áratuga samstarf. Nótt
eina í janúar 1973 tók hann ritstjórn
blaðsins þegjandi og hljóðalaust í
sínar hendur. Það gaus í Vestmanna-
eyjum. Matthías og Eyjólfur Konráð
voru fjarverandi og hann vissi að
ungur, nýráðinn ritstjóri kunni lítið
til þeirra verka. Og gaf út myndar-
legt aukablað morguninn eftir.
Hann sýndi Morgunblaðinu, út-
gefendum þess og ritstjórum ein-
staka tryggð. Hann umbar ákvarð-
anir ritstjóra, sem gátu orkað
tvímælis, af því að hann vissi að rit-
stjórar Morgunblaðsins, hverjir sem
þeir eru, þurfa að líta til fleiri átta en
við blasir.
Björn Jóhannsson var eftirminni-
legur samstarfsmaður, sem mun
alltaf eiga sinn sess í sögu Morgun-
blaðsins.
Styrmir Gunnarsson.
Einhverju sinni var sagt, er góður
drengur var burt kallaður úr þessari
jarðvist, að þá hefði stöðvazt hugur
og hönd þeirra, sem hann þekktu.
Þannig varð mér innanbrjósts, er ég
frétti af sviplegu andláti starfsbróð-
ur míns og vinar, Björns Jóhanns-
sonar, að morgni síðasta vetrardags.
Hann hafði eytt páskadögunum í að
snyrta garðinn sinn fyrir sumarið og
var fullur vonar um að framtíðin
bæri í skauti sér betri tíð með blóm í
haga.
Björn Jóhannsson var drenglynd-
ur og góður maður. Hann var sann-
gjarn og sannleiksást var honum í
blóð borin, hann þoldi hvorki fals né
hræsni, en hann gat verið
Í sextugsafmæli Björns hélt Matthías Johannessen ritstjóri honum ræðu í tilefni afmælisins.
Brautskráning með láði
 32