Morgunblaðið - 24.05.2003, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 LAUGARDAGUR 24. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Ritstjórn Morgunblaðsinshefur farið þess á leitvið mig að ég annistþáttinn Íslenskt mál.
Mér er ljóst að þetta er vanda-
samt verk en af ýmsum ástæðum
þykir mér rétt að bregðast vel við
þessari beiðni. Ég hef sjálfur
áhuga á málbeitingu og ýmsum
þeim álitamálum sem hana varða
og hef reyndar reynt að fylgjast
með á því sviði um þriggja ára-
tuga skeið. En mestu veldur þó að
fjölmargir Íslendingar hafa
brennandi áhuga á öllu því er
varðar íslenskt mál og þeir eiga
og verða að hafa sinn vettvang. Til
vitnis um þetta eru m.a. þær vin-
sældir sem þátturinn hefur notið,
ekki síst í umsjá Gísla heitins
Jónssonar. Þetta er nokkuð sér-
stakt eins og ýmislegt annað er
varðar afstöðu Íslendinga til móð-
urmálsins. Mér er til efs að áhugi
Íslendinga á móðurmáli sínu eigi
sér hliðstæðu annars staðar, t.d.
þar sem töluð er enska, þýska eða
eitthvert Norðurlandamálanna.
Þar sem ég þekki til eru það eink-
um málfræðingar sem láta til sín
taka þegar málnotkun ber á góma,
allur almenningur hefur lítið til
málanna að leggja, enda er mér
ekki kunnugt um að þátturinn Ís-
lenskt mál eigi sér beina hlið-
stæðu með öðrum þjóðum. Hvað
íslensku varðar er annað uppi á
teningnum, málnotkun skiptir
flesta miklu máli og dæmin sanna
að fjölmargir geta látið til sín taka
á því sviði. Ég er reyndar þeirrar
skoðunar að í afstöðu Íslendinga
til móðurmálsins felist auður sem
rétt og skylt sé að nýta og taka til-
lit til og ég vil gjarnan leggja mitt
af mörkum í þessu efni.
Ég vék að því hér að ofan að
mér þætti vandasamt að annast
þátt um íslenskt mál. Vandinn
felst m.a. í því að ýmis þau álita-
mál er varða rétt mál og rangt eru
örðug viðureignar og í sumum til-
vikum er niðurstaðan ekki einhlít.
Ég geri reyndar ekki ráð fyrir því
að ég geti skorið úr um málfarsleg
efni svo að öllum líki en mér ætti
að vera vorkunnarlaust að rök-
styðja afstöðu mína til þeirra
álitamála sem upp kunna að koma.
Þau atriði sem ég miða einkum við
eru tvenns konar. Annars verður
tiltekin málnotkun að vera í sam-
ræmi við íslenska málfræði og
hins vegar þarf hún að samræm-
ast málvenju. Oftast nær fer þetta
saman en sé svo ekki ræður síðara
atriðið úrslitum. Rétt er að taka
það skýrt fram að í mínum huga
vísar hugtakið málvenja til mál-
beitingar sem á sér stoð í traust-
um heimildum, t.d. í verkum rit-
höfunda og annarra þeirra manna
sem flestir vilja taka sér til fyr-
irmyndar um málfarsleg efni. Af
þessu leiðir m.a. að ýmis atriði
sem skjóta upp kollinum í daglegu
tali geta ekki talist rétt þar sem
engin hefð er fyrir notkun þeirra.
Um eitt dæmi af þessum toga
verður fjallað hér á eftir.
Þátturinn Íslenskt mál hefur
öðlast nokkra hefð á síðum Morg-
unblaðsins og þeirri hefð vil ég
fylgja eins og kostur er. Jafnframt
virðist mér augljóst að umsjón-
armaður hefur það að nokkru leyti
í hendi sér hvernig hann hagar
umfjöllun sinni. Í umsjá Gísla
heitins Jónssonar var þátturinn að
mínu mati ekki einungis málfars-
þáttur heldur einnig menning-
arþáttur þar sem listilega var
fléttað saman bókmenntir, saga og
umræða um málfar. Ekki treysti
ég mér til að fara í föt Gísla að
þessu leyti heldur mun ég halda
mig við málfræði og málfarsleg
efni. Ég mun þó ekki fjalla ein-
göngu um málfar heldur mun ég
leitast við að koma á framfæri ým-
iss konar fróðleik um íslenskt mál,
einkum af sögu-
legum toga.
Hvað fyrra at-
riðið varðar
hlýt ég að
treysta á
ábendingar frá
lesendum. Þeir
sem hafa eitt-
hvað til mál-
anna að leggja geta annaðhvort
sent Morgunblaðinu bréf merkt
mér eða sent mér tölvupóst:
jonf@hi.is. Ég hvet alla áhuga-
sama til að senda mér bréf eða
skeyti enda tel ég að þátturinn
standi og falli með viðbrögðum
lesenda.
Talsverð brögð eru að því í nú-
tímamáli að notkun forsetning-
anna að og af sé á reiki. Sam-
kvæmt málvenju þykir mönnum
gaman að e-u eða þeir hafa gaman
af e-u en í talmáli sækir forsetn-
ingin af hér á. Segja má að for-
setningarnar að og af gegni hér
ákveðnu hlutverki og að hlut-
verksmerking þeirra í fram-
angreindum dæmum sé ólík. Í
fyrra tilvikinu er um að ræða stað-
armerking (‘hvar’ > ‘með tilliti
til’) en í síðara tilvikinu er merk-
ingin önnur (‘hvaðan’ > ‘af
hverju’). Þessi munur verður best
sýndur með dæmum:
Dæmin í fyrri dálkinum vísa til
kyrrstöðu enda eru mörg slík
dæmi notuð með sögninni vera.
Hins vegar vísa dæmin í síðari
dálkinum til hreyfingar og eru
mörg notuð með sögninni hafa að
viðbættu nafnorði. Hér er um að
ræða lifandi ferli (eða munstur)
sem notuð eru með kerfis-
bundnum hætti í íslensku enda er
um að ræða merkingarmun. Það
flækir að vísu málið örlítið að
einnig eru kunn önnur ferli í svip-
aðri merkingu, t.d. lið er í e-m
(†fólgið); akkur er að e-u/í e-u …,
en í slíkum tilvikum ræður mál-
venja.
Af svipuðum toga eru orða-
samböndin að gefnu tilefni og í til-
efni af e-u. Hugtakið staður eða
staðarlegur er tvöfalt í roðinu að
því leyti að staður getur í eðli sínu
vísað til rúms eða tíma. Forsetn-
ingin að getur þess vegna vísað til
hvors sem er tíma eða rúms og þá
komið að kjarna málsins. Orða-
sambandið að gefnu tilefni vísar
upprunalega til tíma (‘þegar’) en
orðasambandið í tilefni af e-u vís-
ar til (‘orsök’ < hvaðan). Hér er
því um merkingarmun að ræða en
ástæðan fyrir því að málnotkun er
stundum á reiki er sú að í hugum
sumra hefur þessi merking-
armunur bliknað nokkuð eða
slævst. Allt fram á okkar tíma hef-
ur munurinn hins vegar verið
skýr. Orðasambandið að gefnu til-
efni á sér fjölmargar hliðstæður í
íslensku, t.d.:
að teknu tilliti til þess/alls (‘þeg-
ar tekið hefur verið tillit til þess/
alls’)
að öllu athuguðu (‘þegar alls
hefur verið gætt’)
að svo mæltu fór hann (‘þegar
hann hafði mælt þetta’)
að svo komnu (‘eins og sakir
standa’)
að svo stöddu (†máli) (‘eins og
málum er háttað’)
að fenginni niðurstöðu (‘þegar
niðurstaða er fengin’)
að því tilskildu (‘að uppfylltu því
skilyrði’)
að e-m + lh.nt.: Að öllum ásjá-
andi/áheyrandi; að honum/henni
fjarverandi
að e-m + lh.þt.: Að honum forn-
spurðum; að henni viðstaddri; að
honum fjarstöddum
að breyttu breytanda (lat.
mutatis mutandis) (‘að gerðum
nauðsynlegum breytingum’):
Orðasambandið er liðfellt, undan-
skilið er eitthvert nafnorð, t.d.: að
breyttu breytanda máli/atriði …,
og stendur breytanda sem hlið-
stætt lo. í hk.et.þgf. Orða-
sambandið vísar til þess er notuð
er kennisetning eða meginregla
sem þarfnast breytinga til að geta
samsvarað nýjum reglum eða
staðreyndum, þ.e. ‘að breyttu því
sem breyta þarf’.
Athyglisvert er að notkun for-
setningarinnar að er fastbundin í
ofangreindum samböndum.
Hvernig skyldi þá standa á því að
svo er ekki um sambandið að
gefnu tilefni? Ég hygg að hér sé
um að ræða áhrif frá orða-
sambandinu í tilefni af, þ.e. merk-
ingin togar í. Nú er það auðvitað
svo að tungumál breytast og því
mætti halda fram að hér væri um
að ræða einfalda, eðlilega og auð-
skilda merkingarbreytingu. Ég
get fallist að það að breytingin er
auðskilin og meira að segja áhuga-
verð fyrir málfræðinga en eftir
stendur að það er málnotkunin
sem ræður úrslitum, þeir sem
vilja vanda mál sitt fara að dæmi
fyrri kynslóða og gera ekkert
nema að vandlega hugsuðu máli.
Til gamans skal loks á það bent
að orðasambandið gera e-ð af
ásettu ráði vísar til ‘háttar’
(hvernig) og er allt annars eðlis en
gera e-ð að yfirlögðu ráði (‘eftir að
hafa legið yfir e-u, íhugað e-ð’).
Mér er til efs
að áhugi
Íslendinga á
móðurmáli sínu
eigi sér hlið-
stæðu annars
staðar
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
ÞAÐ er líklegt að fleiri en sá sem hér heldur á penna hafi ekki trú-
að sínum eigin eyrum þegar fréttir bárust um síðustu ráðstafanir for-
manns Sjálfstæðisflokksins í stjórnmálum. Hefir hann þó oftsinnis
komið mönnum í opna skjöldu með tiltækjum sínum;
jafnvel fellt menn í stafi.
Að afhenda formanni Framsóknarflokksins forsætis-
ráðherraembættið ótilneyddur er engum öðrum ætlandi.
Nema formaðurinn hafi lofað formanni Framsóknar
embættinu fyrir kosningar til að tryggja að Framsókn
féllist ekki í faðma við Samfylkingu að kosningum lokn-
um? Og flokkarnir gengið rígbundnir til kosninga þrátt
fyrir margítrekaðar yfirlýsingar um að þeir gengju óbundnir til
þeirra.
Ekki verður reynt að ráða ýmsar gátur þessarar uppákomu, en það
er eins og formaður Sjálfstæðisflokksins leiki með öllu lausum hala.
Þótt hann hafi löngum farið sínu fram tekur þó steininn úr í þessum
umsvifum.
Til hvers heldur formaðurinn að leiði í röðum sjálfstæðismanna að
afhenda Framsókn embætti formanns ríkisstjórnar Íslands? Þegar
hann er spurður um framhald hans sjálfs í pólitík, fer hann fjallasýn
og með himinskautum. Hann segist ætla að sitja áfram í ríkisstjórn og
hrinda varaformanni sínum úr embætti fjármálaráðherra ef svo vill
verkast. Hann segir vel koma til greina að halda formennsku í Sjálf-
stæðisflokknum!
Davíð er sem sagt einn í heiminum.
Einn geðþekkasta og traustasta forystumann í röðum Sjálfstæð-
ismanna, Geir varaformann Haarde, hefir hann að handkurru og
hankartogi. Það virðist ekki einu sinni hvarfla að formanninum að
hinn almenni flokksmaður taki því ekki þegjandi að ganga framhjá
varaformanninum og afhenda kurfi Framsóknar æðstu völd.
Undirritaður getur frætt Davíð Oddsson á því, að enginn, sem þekk-
ir hið minnsta til hans, lætur sér til hugar koma að hann muni sitja
eina mínútu, hvað þá lengur, í ríkisstjórn undir annars forsæti.
Hvað skyldi þetta ótrúlega vængjabusl eiga að þýða? Hvers á Geir
Haarde að gjalda? Skipta örlög Sjálfstæðisflokksins kannski manninn
engu máli ef hann sjálfur nær að ríða nógu feitum hesti af vígvelli
stjórnmála?
Hvers vegna lætur annað forystulið flokksins bjóða sér slíkt? Eru
þingmenn flokksins tilbúnir að kosta flestu til að losna undan æg-
ishjálmi núverandi formanns? Og láta allt yfir sig ganga til að það
megi takast. Kasta sér til sunds þótt sjáist ekki til lands. Það kann að
vera að svör gefist síðar við þessum áleitnu spurningum. Það er þó
ekki víst enda eru pólitískir vegir Davíðs Oddssonar órannsakanlegir.
En næmari veðurviti á pólitík er ekki til. Sér hann kannski fyrir að
núverandi ríkisstjórn hafi reist sér rækilega hurðarás um öxl og sigl-
ingin framundan því vörðuð skerjum sem steytt verður á?
Venjulegum mönnum virðist að framin sé kórvilla með tilliti til
hagsmuna Sjálfstæðisflokksins.
Kórvilla
Eftir Sverri Hermannsson
Höfundur er fv. form. Frjálslynda flokksins.
AÐ UNDANFÖRNU hefur
komið fram hörð gagnrýni á ný-
legan úrskurð Kjaradóms um kjör
æðstu manna þjóðarinnar. Ég er
einn þeirra manna sem á liðnum
árum hafa alloft gagnrýnt Kjara-
dóm, þótt á öðrum forsendum sé.
Í fréttabréfii fyrir forstöðumenn
ríkisstofnana sem fjármálaráðu-
neytið gefur út skrifaði ég í des-
ember sl. m.a.: „undirrituðum
þykir rétt að koma
þeim sjónarmiðum
á framfæri, að hann
telur fráleitt, að
þingmennska á Al-
þingi sé ekki metin
hærra til launa en
stjórnarformennska
í Landssímanum, svo að dæmi sé
tekið. Og enn fráleitara er að ráð-
herralaun séu ekki nema brot af
launum forseta lýðveldisins og
jafnvel enn smærra brot af laun-
um forstjóra í meðalstóru fyr-
irtæki í landinu. Slík staða er ekki
bara gengisfelling á fyrrnefndum
störfum heldur lýsir hún ann-
aðhvort vanþekkingu Kjaradóms á
störfum æðstu manna fram-
kvæmda- og löggjafarvalds eða
fordómum gagnvart þeim. Þetta
er auðvitað alvarlegt gagnvart ein-
staklingum og þeim stofnunum
sem þarna eiga í hlut, en er þó
hálfu alvarlegra þegar til lengri
tíma er litið, þar sem þetta ástand
getur ógnað lýðræðinu og stjórn-
skipulaginu í landinu.“
Þingmennska fullt starf
Kjaradómur á lögum samkvæmt
að úrskurða um laun nokkurra
æðstu embættismanna þjóð-
arinnar, hæstaréttardómara o.fl.
yfirmenn dómsvaldsins, en stærsti
hópurinn eru þingmenn auk ráð-
herra. Með nýföllnum úrskurði
hefur Kjaradómur stigið mik-
ilvægt skref í þá átt að koma laun-
um kjörinna fulltrúa þjóðarinnar í
það samhengi sem þeim ber. Ég
hef lengi undrast þá afstöðu ým-
issa í samfélaginu að eðlilegt sé að
laun þingmanna og ráðherra eigi
ekki að vera nema brot af þeim
launum sem verið er að greiða
stórum hópum margs konar sér-
fræðinga og fagmanna auk stjórn-
enda og millistjórnenda fyrirtækja
í landinu. Engu er líkara en að
margir telji, að enn sé þing-
mennska starf sem hægt sé að
sinna hluta ársins með annarri
hendinni meðfram öðru starfi, rétt
eins og þegar meirihluti þing-
manna var bændur sem komu til
þings fáar vikur ári, þegar minnst
var að gera í búskapnum. Það er
að mínu mati alllangt síðan, að
þingmennska varð fullt, krefjandi
og tímafrekt starf, sem mikilvægt
er að höfði til þeirra sem fremstir
fara í hinum ýmsu greinum sam-
félagsins. Lagasetning og fram-
kvæmastjórn ríkisins í flóknu, ört
breytilegu og alþjóðlegu samfélagi
nútímans er stór þáttur í mótun
lífskjara okkar allra. Því verða að
vera launalegar forsendur fyrir
því að eftir þeim störfum sækist
sem breiðastur hópur hæfustu
manna. Það eru ekki haldbær rök
fyrir ósamkeppnishæfum launum
þingmanna, að benda á að alltaf
séu nægjanlega margir sem sæk-
ist eftir þessum störfum.
Ábyrgð þingmanna
og ráðherra
En hvernig stendur á þessari
neikvæðu umræðu meðal þjóð-
arinnar um launamál kjörinna full-
trúa okkar? Ég tel að skýringar á
henni sé ekki nema að litlum hluta
að leita í laununum sjálfum, held-
ur því, að fólk telur aðstöðu þing-
manna og ráðherra og verkaskipt-
ingu þarna á milli ekki vera að
öllu leyti eðlilega. Hvers vegna
eru t.d. ráðherrar einnig þing-
menn þótt augljóst sé, að þeir
komast ekki yfir að sinna fullri
þingmennsku með ráðherradómi,
auk þess sem gert er ráð fyrir að-
skilnaði framkvæmdavalds og lög-
gjafarvalds í stjórnarskrá lýðveld-
isins? Hvers vegna hafa sumir
þingmenn verið í öðrum föstum og
launuðum störfum með þing-
mennskunni, þar sem oft er um
augljósa hættu á hagsmuna-
árekstrum að ræða? Hvers vegna
sitja þingmenn í nefndum og ráð-
um á vegum framkvæmdavaldsins
eins og enn er nokkuð um, þótt
það hafi mikið lagast? Þessi atriði
eiga áreiðanlega stóran þátt í mót-
un þess neikvæða almenningsálits
sem oft er til staðar gagnvart
þingmönnum og ráðherrum og
launakjörum þeirra.
Kjaradómur á réttri leið
Kjaradómur stefnir í rétta átt í
úrskurði sínum nú á kjördegi til
Alþingis og fráleitt er að telja að
hann sé að brjóta lög eða fara út
fyrir þann launaramma sem hon-
um ber að starfa innan. Hann
sendi einnig álíka skilaboð á kjör-
degi 1999, en það eru takmörk
fyrir því hvað hann getur gengið
langt án þess að kjörnir fulltrúar
styrki það laga- og regluverk sem
í kringum störf þeirra er. Það er
fyrst og fremst þeirra að skapa
vel skilgreindan ramma utan um
eigin störf og setja sér opnar og
gagnsæjar reglur í því sambandi.
En að því gefnu er ég sannfærður
um nokkur sátt gæti náðst meðal
þjóðarinnar um launakjör þess-
arra æðstu fulltrúa framkvæmda-
og löggjafarvaldsins.
Úrskurður
Kjaradóms
Eftir Magnús Jónsson
Höfundur er formaður Félags
forstöðumanna ríkisstofnana.
‘Hvar’ > ‘tillitsmerking’ ‘Hvaðan’ > ‘orsök’
gaman er að e-u hafa gaman af e-u
skömm/sómi …er að e-u hafa skömm/sóma …af e-u
ávinningur er að e-u hafa ávinning af e-u
e-m er skapraun að e-u hafa skapraun af e-u