Morgunblaðið - 05.06.2003, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 5. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Á
SÍÐASTLIÐNUM rúmum áratug
hefur verið í gangi stöðugt ferli við-
ræðna íslenskra og bandarískra
stjórnvalda um fyrirkomulag ís-
lenskra varnarmála. Í byrjun síð-
asta áratugar var ljóst að sú hernaðarlega ógn er
ríkjum Vestur-Evrópu stafaði af Sovétríkjunum
heyrði sögunni til. Sú breytta heimsmynd leiddi
til að Bandaríkin fóru að draga saman seglin í
varnarmálum en jafnframt breyta áherslum sín-
um í samræmi við breytt mat á hagsmunum sín-
um.
Óhjákvæmilegt var að þetta mikla umrót í
heimsmálum hefði áhrif á stöðu varnarliðsins á
Íslandi en skipan þess hafði á tímum kalda stríðs-
ins tekið mið af því ástandi sem þá var við lýði.
Viðræður vegna breyttra aðstæðna
Í september 1992 átti ríkisstjórn Davíðs Odds-
sonar frumkvæði að því að viðræður hæfust við
bandarísk stjórnvöld um stöðuna í varnar- og ör-
yggismálum í ljósi breyttra aðstæðna á alþjóða-
vettvangi. Skipaði Jón Baldvin Hannibalsson, þá-
verandi utanríkisráðherra, nefnd er hélt til
viðræðna við bandarísk stjórnvöld í Washington.
Að fundinum loknum var gefin út yfirlýsing þar
sem ítrekaður var stuðningur við varnarsamn-
inginn frá 1951. Yfirlýsingin var svohljóðandi:
„Fulltrúar ríkisstjórna Íslands og Bandaríkjanna
hittust í Washington 10.–11. september 1992 og
ræddu um tvíhliða samskipti ríkjanna í öryggis-
málum. Á fundum í utanríkisráðuneytinu, varn-
armálaráðuneytinu og Hvíta húsinu ræddu þeir
um þær breytingar, sem orðið hafa á hernaðar-
legri stöðu á Norður-Atlantshafi og almennt í
heiminum auk þess sem viðræðurnar snerust um
þróun samstarfs ríkjanna í varnarmálum á und-
anförnum áratugum. Þar áréttuðu þeir hve þetta
samstarf hefði skilað miklum árangri, sem sjá
mætti á jákvæðum breytingum á sviði öryggis-
mála á síðustu árum. Einnig var lögð áhersla á að
þrátt fyrir stórfelld umskipti í alþjóðastjórnmál-
um byggðist mat á gagnkvæmum öryggishags-
munum að verulegu leyti enn á landfræðilegum
staðreyndum.
Báðir aðilar ítrekuðu áframhaldandi mikilvægi
samstarfs þeirra sem byggist á varnarsamningn-
um frá 1951 og hefur stuðlað að því að tryggja ör-
yggi þeirra og Atlantshafsbandalagsríkjanna
allra. Bent var á að varnarsamstarf Íslands og
Bandaríkjanna hefði sérstaklega mikilvægu hlut-
verki að gegna sem liður í öryggiskerfinu er teng-
ir NATO-ríki Evrópu og Norður-Ameríku um
Atlantshaf. Þeir staðfestu vilja sinn til að halda
áfram samstarfi sínu báðum til hagsbóta á grund-
velli náinnar samvinnu og samráðs í anda varn-
arsamningsins frá 1951.“
Bandaríkin vildu endurskoðun
Fljótlega varð hins vegar ljóst að Bandaríkja-
stjórn hafði mikinn hug á því að draga úr kostn-
aði við rekstur Keflavíkurstöðvarinnar. Lýstu
fulltrúar hennar því yfir í viðræðum við íslensk
stjórnvöld að endurskoða bæri hvering kostnað-
ur við rekstur Keflavíkurflugvallar skiptist milli
ríkjanna. Töldu Bandaríkjamenn brýnt að sam-
komulag næðist um „réttláta og sanngjarna“
skiptingu kostnaðar. Í nóvember 1992 var í
Morgunblaðinu haft eftir blaðafulltrúa varnar-
liðsins að Bandaríkjamenn vildu að Íslendingar
greiddu eitthvað af þeim kostnaði er tengdist al-
þjóðaflugi með beinum hætti, s.s. kostnað við
snjóruðning við Flugstöð Leifs Eiríkssonar. Á
þessum tíma greiddu Bandaríkjamenn allan
rekstrarkostnað vegna Keflavíkurflugvallar en
Íslendingar greiddu á móti kostnað vegna flug-
umsjónar.
Fimmtudaginn 6. maí 1993 birti Morgunblaðið
frétt á forsíðu undir fyrirsögninni „Mikill niður-
skurður er fyrirhugaður í Keflavík“. Þar var
greint frá því að meðal bandarískra stjórnvalda
væri í undirbúningi stórfelldur niðurskurður á
starfsemi varnarliðsins. Meðal annars væru uppi
þ
þ
u
h
á
k
m
v
f
g
l
y
a
y
k
b
v
f
„
l
k
t
h
v
s
i
v
e
e
n
k
þ
a
h
W
áform um að kalla allar P-3 kafbátaleitarflugvél-
ar og F-15 orrustuþotur varnarliðsins til Banda-
ríkjanna en það hefði í för með sér um 1.400
manna fækkun í varnarliðinu. Tólf orrustuþotur
voru staðsettar á Keflavíkurflugvelli á þessum
tíma en höfðu flestar verið átján er ógnin af Sov-
étríkjunum var í hámarki. Þeim var hins vegar
fækkað um sex árið 1991 og urðu þá jafnmargar
og þær voru árið 1985.
Sá kostur að gera einungis smávægilegar
breytingar á starfsemi varnarliðsins var hins
vegar jafnframt uppi á borðinu þótt hann væri
sagður ólíklegri á þessum tímapunkti. Bandarík-
in drógu heldur ekki í efa að þau hefðu ákveðnar
skuldbindingar gagnvart Íslendingum. „Við við-
urkennum þó, þrátt fyrir allt, að við erum með
tvíhliða varnarsamning við Ísland, sem við erum
ekki með við nokkurt annað ríki og þann samning
munum við virða,“ var haft eftir talsmanni
Bandaríkjastjórnar í Morgunblaðinu.
Síðar var staðfest að hinn 16. apríl var íslensk-
um stjórnvöldum sent skeyti frá Bandaríkja-
stjórn, með milligöngu sendiráðs Íslands í Wash-
ington, þar sem tilkynnt var að til umræðu væru
hugmyndir um verulegar breytingar á starfsemi
varnarstöðvarinnar.
Frétt Morgunblaðsins 6. maí vakti gífurlega
athygli og sama dag og hún birtist efndi Jón
Baldvin Hannibalsson utanríkisráðherra til
blaðamannafundar þar sem hann staðfesti efni
hennar í meginatriðum og sagði að viðræður við
Bandaríkjastjórn myndu hefjast innan mánaðar.
Í frétt Morgunblaðsins af blaðamannafundinum
var eftirfarandi haft eftir utanríkisráðherra um
áform Bandaríkjamanna: „Jón Baldvin sagði til-
lögur Bandaríkjamanna geta verið fólgnar í ólík-
um kostum, allt frá óbreyttu ástandi til áfram-
haldandi fækkunar í liði flughers sérstaklega. Til
þess að starfsemi flugsveitar verði breytt með
þeim hætti að hún eigi „lögheimili“ á Keflavík-
urflugvelli, þá verði hún farandsveit sem sinni
verkefnum víðar en hér. „Einn kosturinn er sá að
F-15 flugsveitin hverfi af landi brott ásamt því
sem henni fylgir. En væntanlega myndi það kalla
á einhverja samninga um það hvernig og hvenær
það gerist og hvernig Bandaríkin hyggist standa
við skuldbindingar sínar gagnvart varnarsamn-
ingi við breyttar aðstæður.
Þetta þýðir einfaldlega að við gerum ráð fyrir
því að nú á næstunni verði efnt til samráðs og
samningaviðræðna milli íslenskra og bandarískra
stjórnvalda um væntanlegar breytingar. Við get-
um ekki á þessari stundu fullyrt neitt hvaða kost-
ur verði ofan á, hver niðurstaðan verði. Það verð-
ur einfaldlega að ráðast af nánara samráði og
viðræðum í þessum og næsta mánuði.“
Undirbúningsviðræður hófust um vorið en
formlegar viðræður embættismanna Íslands og
Bandaríkjanna fóru fram um aðlögun varnar-
samningsins í Reykjavík 6. ágúst og 23. ágúst.
Davíð Oddsson forsætisráðherra átti fund með
Al Gore, varaforseta Bandaríkjanna, í Hvíta hús-
inu hinn 3. ágúst 1993 og með Clifton Wharton,
aðstoðarutanríkisráðherra Bandaríkjanna, 4.
ágúst. Að þeim fundum loknum sagði forsætis-
ráðherra við Morgunblaðið: „Það liggur ljóst fyr-
ir að það verður samdráttur í varnarstöðinni í
Keflavík en það kom fram í máli aðstoðarutanrík-
isráðherrans og varaforsetans að fyrirkomulag
og allar breytingar og áherslur verða ríkin að
ræða sín á milli og ná um þær samkomulagi.“
Á samningafundinum 6. ágúst lögðu Banda-
ríkjamenn fram tillögur sínar. Í þeim fólst m.a. að
F15-þoturnar tólf myndu hverfa frá Íslandi 1.
janúar 1994. Þá fólst í tillögum Bandaríkjastjórn-
ar að þyrlubjörgunarsveitin myndi einnig fara frá
Íslandi. Á þá kröfu var hins vegar ekki lögð jafn-
rík áhersla.
Tillögur íslenskra stjórnvalda voru lagðar
fram á fundinum 23. ágúst. Þar var lögð aðal-
áhersla á að „trúverðugar loftvarnir“ yrðu
„áfram tryggðar á grundvelli skuldbindinga
varnarsamningsins“. Var það mat Íslendinga að í
Áratugur v
framkvæm
Á fyrri hluta tíunda áratugarins hófust viðræður
Íslendinga og Bandaríkjanna um fyrirkomulag
varnarmála á Íslandi. Steingrímur Sigurgeirsson
rekur þróun þeirra viðræðna og þær breytingar sem
orðið hafa á starfsemi varnarliðsins í tilefni þess að í dag
fer fram fundur íslenskra og bandarískra ráðherra um
fyrirkomulag varnarsamstarfs ríkjanna.
O
FORDÓMUM RUTT
ÚR VEGI FRAMFARA
Á undanförnum árum hefur tölu-vert áunnist í málefnum er lútaað geðheilbrigði. Það er ekki síst
að þakka aukinni opinberri umræðu um
vanda þeirra sem stríða við þunglyndi
og geðræna sjúkdóma, en hispursleysi
og hugrekki þeirra er deilt hafa reynslu
sinni af þessum málaflokki hefur lyft
grettistaki við að ryðja fordómum úr
vegi framfara á þessu sviði. Eins og Sal-
björg Bjarnadóttir, geðhjúkrunarkona
og verkefnisstjóri, benti á í fyrradag,
þegar átaki gegn þunglyndi og sjálfs-
vígum var ýtt úr vör, er mikilvægt að
„auka fræðslu og draga úr fordómum
gagnvart þeim sem greinast með þung-
lyndi eða aðra sjúkdóma er draga lífs-
kraft úr fólki“, en það verður vitaskuld
best gert með því að upplýsa fólk um
þetta málefni sem allt fram á síðustu
tíma hefur legið í þagnargildi.
Eins og fram kom í blaðinu í gær er
það Landlæknisembættið sem hefur
umsjón með átakinu en til þess nýtur
það rausnarlegs stuðnings Vátrygging-
arfélags Íslands (VÍS), en þeir Sigurð-
ur Guðmundsson landlæknir og Finnur
Ingólfsson, forstjóri VÍS, hafa handsal-
að samning er kveður á um fjárstuðning
er metinn er á tólf milljónir króna.
Vægi framlags VÍS til þessa verkefnis
verður einkar ljóst með tilliti til orða
landlæknis er vakti athygli á því að þeir
væru mun fleiri er fremdu sjálfsvíg ár
hvert heldur en þeir sem létu lífið í bíl-
slysum.
Þegar átakið var kynnt kom fram í
máli Högna Óskarssonar, geðlæknis og
formanns fagráðs landlæknisembættis-
ins um þunglyndi og sjálfsvígsforvarn-
ir, að um sex til sjö hundruð einstak-
lingar reyna að fremja sjálfsvíg á ári
hverju að meðaltali. Þótt tala þeirra
sem falla fyrir eigin hendi sé mun lægri
– árið 2000 framdi fimmtíu og einn ein-
staklingur sjálfsvíg – er mikilvægt að
hafa það hugfast að hver einasti ein-
staklingur er reynir sjálfsvíg hefur liðið
miklar þjáningar og er kominn í andlegt
þrot. Tala eiginlegra sjálfsvíga, sem
auðvitað er alltof há, er því ekki til
merkis nema um brot þess vanda er for-
varnarátak af þessu tagi getur afstýrt.
Markmið verkefnisins er að auka
upplýsingaflæði til fagfólks á ýmsum
sviðum, svo sem í skólum, heilsugæslu
og félagsþjónustu, og meðal presta og
lögreglu. Reynt verður að kenna þessu
fólki að bera kennsl á þunglyndi og
bregðast við vandanum áður en það er
um seinan. Þetta er afar mikilvægt,
ekki síst vegna þess að margir þeirra
sem stríða við geðrænan vanda eru
sjúkdóms síns vegna mjög einangraðir
og þar af leiðandi ófærir um að leita sér
þeirrar aðstoðar sem þeir þurfa þó sár-
lega á að halda.
Þunglyndi og geðrænir sjúkdómar
eru vandi sem snertir ótrúlega marga í
samfélaginu, því að hverjum sjúklingi
standa fjölmargir einstaklingar, bæði
fjölskylda og aðrir, sem sjúkdómurinn
hefur bein og óbein áhrif á. Átak er
miðlar þekkingu á vandanum getur
einnig skipt sköpum fyrir allt þetta fólk
og gert því auðveldara að veita þann
stuðning og skilning er dugað getur til
að skilja á milli lífs og dauða.
„ÞARFIR FRÆÐSLUYFIRVALDA“
Samþykkt fræðsluráðs Reykjavíkurum breytingar á stuðningi borgar-
innar við einkarekna skóla er skref í
rétta átt – en ósköp stutt skref. Í þeim
tillögum fulltrúa Reykjavíkurlistans
um nýja þjónustusamninga við einka-
skólana, sem samþykktar voru í
fræðsluráði í fyrradag, er reyndar ekki
gert ráð fyrir að reynt verði að setja
skorður við fjölda einkaskóla, eins og
stungið var upp á í skýrslu starfshóps á
vegum borgarinnar í síðasta mánuði, en
hins vegar gert ráð fyrir að samþykki
fræðsluráðs þurfi til að gera nýja samn-
inga af því tagi, og þá samkvæmt „skil-
greindum þörfum fræðsluyfirvalda“.
Þessi afstaða hefur einkennt fram-
göngu meirihlutans í borgarstjórn í
þessu máli frá upphafi; þar hefur verið
horft á „þarfir fræðsluyfirvalda“ út frá
núverandi fyrirkomulagi grunnskóla-
menntunar í Reykjavík fremur en að
horfa á þarfir barna og foreldra og leit-
ast við að mæta þeim með því að breyta
kerfinu.
Framlög á hvern nemanda í einka-
reknum grunnskólum í borginni hækka
um tæplega þriðjung, samkvæmt sam-
þykkt fræðsluráðs, en áfram hljóta for-
eldrar barna í einkaskólum að spyrja
hvers vegna borgin sé ekki reiðubúin til
að leggja sömu fjárhæð til menntunar
barna þeirra og til barna í skólum, sem
hún rekur sjálf. Fulltrúar Sjálfstæðis-
flokksins í fræðsluráði benda réttilega
á að framlagið jafngildir ekki einu sinni
kostnaði á nemanda í hagkvæmasta
skóla borgarinnar, hvað þá meðaltalinu
fyrir grunnskólanemendur í Reykjavík.
Í hagkvæmasta skólanum er kostnaður
á barn 367 þúsund krónur en hið nýsam-
þykkta framlag borgarinnar til barna í
einkaskólum er tæplega 303 þúsund
krónur.
Það er jákvætt að fræðsluráð bendir
á nauðsyn þess að endurskoða greiðslur
til einkaskóla vegna fimm ára nemenda,
enda er ekki heil brú í því fyrirkomulagi
að borgin greiði u.þ.b. helmingi minna
með fimm ára barni í einkareknum
skóla en með jafngömlu barni í einka-
reknum leikskóla. Hins vegar má
spyrja hvað hafi verið í vegi fyrir því að
fræðsluráð leiðrétti strax þennan mun.
Þær breytingar, sem nú eru gerðar á
stuðningi Reykjavíkurborgar við einka-
skóla, kunna að leysa vanda hinna fáu
skóla, sem um ræðir, til skemmri tíma.
Hins vegar virðist borgarstjórnar-
meirihlutinn ekki hafa neinn áhuga á
því að ýta undir frekari einkarekstur í
skólakerfinu, fjölga þar með valkostum
foreldra og nemenda og stuðla að fjöl-
breytni og samkeppni í skólastarfinu. Í
því efni hefur meirihlutinn engar nýjar
hugmyndir fram að færa.
Hjalti Þorkelsson, skólastjóri Landa-
kotsskóla, vekur í Morgunblaðinu í gær
athygli á þörfinni fyrir að hér á landi
séu sett lög, svipuð og í ýmsum ná-
grannalöndum, um einkarekna grunn-
skóla og rétt þeirra til stuðnings af al-
mannafé.
Eins og Morgunblaðið hefur margoft
bent á ríkir samstaða um að hið opin-
bera skuli kosta grunnskólamenntun
barna. Hins vegar er ekkert því til fyr-
irstöðu að framkvæmdin, veiting þjón-
ustunnar, sé í höndum fleiri aðila en
ríkis eða sveitarfélaga – það er raunar
afar æskilegt. Það er löngu tímabært að
sett séu lög, sem gera ráð fyrir slíku,
auðvelda stofnsetningu og rekstur
einkaskóla og tryggja valfrelsi for-
eldra, fjölbreytni og samkeppni í skóla-
starfi.