Morgunblaðið - 05.06.2003, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 FIMMTUDAGUR 5. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að var dásamlegt veð-
ur á hvíldardegi vik-
unnar. Ég hellti
köldum ávaxtasafa í
hátt glas og lagðist
með sunnudagsblaðið út á heitar
svalirnar. Fuglarnir sungu undir
heiðskírum himni og í sólinni,
sem tveimur nóttum áður op-
inberaði The dark side of the
moon - myrkrahlið tunglsins og
köttur stökk upp í tré. Börn léku
sér í næsta garði, en í öðru húsi
lauk maður nokkur við hádeg-
isbrauðið sitt og kaffi undir aðal-
fréttatíma útvarpsins.
Þessi maður var líka glaður
eins og ég. Hann gekk út í garð
og hann vissi nákvæmlega hvað
hann ætti að taka sér fyrir hend-
ur á þessum blessaða degi. Hann
er ekki mikið
fyrir lestur
bóka og hann
hafði þegar
lesið blaðið
kvöldið áður.
Sólbað var
honum fjarri. Neonljós blikkaði í
huga hans: Slá grasið ... Slá
grasið ... Hann dró bens-
ínsláttuvélina út úr skúrnum og
djöflaði henni í gang með látum.
Svo færðist ljómi yfir andlit hans
og hann gekk hægum skrefum
um garðinn með vélina fyrir
framan sig, háværa vélina sem
hræddi fuglana og köttinn úr
trénu og kyrrðin, hún hvarf líka.
Það er sama hvaða sumar, það
er sama hvar ég bý, á hvaða
svölum ég ligg eða í hvaða garði
ég sef, hvaða sól ég sleiki eða
bók ég les, drykk drekk eða
krem ég nota í bjartri kyrrðinni,
það kemur alltaf einn með
sláttuvél!
Ég stend upp og fylgist dapur
með manninum. Hann er í sjö-
unda himni; í hnésíðum buxum
og stutterma köflóttri skyrtu.
Hann er með heyrnartól á höfð-
inu og hlustar sennilega á um-
ræðuþátt á Rás 1. Það er ekki
einu sinni víst að hann heyri
sjálfur í vélinni! Ég tek mér
pásu og flyt mig inn úr dæmi-
gerðum óhljóðum sumarsins.
Sólin þokast áfram á loftinu og
loks slokknar á vélinni. Ég hætti
mér aftur út á svalirnar, nú með
sólgleraugu og nýútgefna
Brennu-Njálssögu eftir handriti
Reykjabókar (Bjartur,
neonklassík 2003). Nafni minn
þrífur atgeirinn báðum höndum,
rekur hann í gegnum þann sem
hjó sundur bogastrenginn og
kastar honum á völlinn. Hann
vegur átta menn og mælir til
Hallgerðar: „Fá mér leppa tvo
úr hári þínu og snúið þið móðir
mín saman til bogastrengs mér.“
(bls. 123).
Fuglarnir setjast á ný og
Gunnar ver sig vel og frækilega,
kveður og rekur atgeirinn gegn-
um menn, þar til hann fellur
sjálfur af mæði og er drepinn
nokkru síðar.
Heiftarleg hljóð berast nú upp
á svalirnar þar sem ég ligg í
Njálssögu og ekki bara þangað
heldur sennilega upp á tug ann-
arra svala og garða í nágrenn-
inu. Ég gægist yfir handriðið og
greini mann hálfan bak við tré
með bensínfyllt sláttuorf í hönd-
unum. Þetta er maðurinn sem
áðan kastaði mæðinni eftir slátt-
inn. Hann hefur tekið sér nýtt
og þrisvar sinnum háværara og
miskunnarlausara tól í hend-
urnar. Það er víst sérlega þægi-
legt að beita því á graskanta og
aðra staði þar sem breiðar
sláttuvélar eiga óhægt um vik.
Það er með þræði sem snýst
hratt í hringi.
Þetta er maðurinn með orfið,
maðurinn sem birtist ævinlega í
garðinum þegar aðrir telja að ró-
semd ríki í heiminum. Maðurinn
sem gerir ekki boð á undan sér
og tekur kyrrðina frá manni án
viðvörunar. Ég velti glasinu
mínu og heitur þykkur vökvinn
lekur yfir svalirnar og drýpur
hægt og sígandi í garðinn.
Það er sama hversu takmark-
aðan áhuga sláttumaðurinn
slyngi hefur á garðinum, hversu
lítill grasflöturinn er, það er
sama hversu ljótur, hversu sjald-
an skítur eða annar áburður er
borinn á hann, hversu blettóttur,
alltaf skýst fram hávær sláttuvél
þegar veðrið er engu öðru líkt.
Fæstum hugkvæmist að hellu-
leggja allan garðinn sinn, þekja
hann með perlusandi eða rækta
bara villtan garð. Ávallt þarf að
skilja eftir nógu stóran blett til
að hægt sé að beita bansettri
vélinni í blíðviðri. Aldrei er sleg-
ið undir skýjuðum himni eða
þegar nágrannar hlusta á út-
varpið inni fyrir og gera hrein-
gerningu vikunnar. Alltaf þegar
veðrið er best, þegar kyrrðin tel-
ur sig ráða ríkjum og róar með
því hugann.
Ég hef rannsakað þetta í mörg
ár. Ég hef búið víða; á sjö stöð-
um á síðustu tólf árum og alltaf
er lögð stund á sama atferlið: Í
mesta hitanum, mesta logninu, á
besta hvíldartímanum, stígur
maðurinn með vélorfið eða
sláttuvélina fram og ræsir. Ekki
hvarflar að honum að nota hand-
sláttuvél, jafnvel þótt það sé þús-
undum sinnum hagkvæmara og
ekki mikil raun. Það er barasta
ekki nógu ... flott eða eitthvað.
Það er eins og það kvikni á
öllum sláttumönnum í þessum
veðurskilyrðum og þeir rjúki
umhugsunarlaust af stað út í
garð. Ég spáði eitt augnablik í
hvort ég ætti að sækja mér
eyrnartappa; liggja í brennandi
sólinni með Njálssögu í augum
og eyrnatappa í eyrum, en mér
fannst það ekki við hæfi. Nafni
minn var byrjaður að kveða í
haugnum sínum, kátlegur og
með gleðibragði miklu: „Val-
Freyju stafur, deyja /og Val-
Freyju stafur deyja.“ (125). Val-
Freyju stafur merkir víst her-
maður, mannsnafnið Gunnar
merkir bardagamaður og ef til
vill var nafni að mæla til mín
þarna á svölunum – með óvin í
garðinum. Segja að fremur bæri
að taka áhættuna og deyja en að
vægja. Skarphéðinn og Högni
fylgdu ráðum Gunnars og ég gef
ráðum hans nútímalegan tón:
Ég ætla að leita til atferl-
isfræðinga og biðja þá um ráð til
að endurskilyrða sláttumenn
allra bæja og borga. Markmiðið
er að skilyrða þá til að slá garð-
inn sinn í skýjuðu veðri. Umbun-
in verður heitt kakó með rjóma,
fótabað og spóla.
Maðurinn
með orfið
Maðurinn með sláttuorfið, maðurinn
sem birtist ævinlega í garðinum þegar
aðrir telja að fegurðin ríki ein. Mað-
urinn sem gerir ekki boð á undan sér og
tekur burt kyrrðina án viðvörunar.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
JÓN Ásgeirsson ritar grein í
Morgunblaðið miðvikudaginn 28.5.
sl. um tónleika Gradualekórs Lang-
holtskirkju. Ekki
ætla ég að hafa
skoðun á skrifum
Jóns um flutninginn
því þar átti ég sjálf-
ur hlut að máli. Ég
hef reyndar þá trú
að listamenn sem
svara gagnrýni geri fáum gagn og
sjálfum sér yfirleitt ógagn. Ég vil
taka fram að ég hef ekkert út á
persónu eða tónlist Jóns Ásgeirs-
sonar að setja. Hinsvegar eru yf-
irlýsingar hans um popp- og jazz-
tónlist, nú sem fyrr, með þeim
hætti að ekki verður lengur við un-
að.
Það sem ég fæ ekki orða bundist
yfir er lokakafli greinar Jóns, en
þar finnur hann sig knúinn til að
ganga í skrokk á popptónlist, svona
almennt og yfirleitt. Þessi kafli er
eins og æxli aftan á annars ágætri
grein og það þarf satt að segja
nokkra útsjónarsemi til að skilja
tengsl þeirrar stríðsyfirlýsingar við
tónleika saklauss barnakórs í
kirkju. Eftir að hafa kvartað yfir
formfátækt, litadeyfð og skorti á
styrkleikamun í popptónlist heims-
ins segir Jón: „Þetta er samkenni
popptónlistar og einum of ráðandi
varðandi „rútínulegar“ vinnuaðferð-
ir svo að lögin verða í raun öll eins.
Það fer einfaldlega allt í gang og
lögin eru húðbarin áfram þar sem
ekkert hljóðrými er fyrir neitt ann-
að en hávaða og þungbarinn og
ómúsíkalskan rytma.“ Í kjölfarið
kemur svo réttlæting eldgossins;
eitt þeirra verka sem flutt voru á
tónleikunum, „Von“ eftir John
Höybye, ber að mati Jóns umrædd
poppeinkenni. Sá sem hér ritar ætl-
ar ekki að leggja mat á verk Höy-
bys, frekar en flutning á tónleik-
unum. Ég vil hinsvegar vekja
athygli allra þeirra sem annt er um
tónlist, helst þjóðarinnar allrar, á
þeim skefjalausa hroka og þeim
ótrúlegu fordómum sem gagnrýn-
andinn lætur sér um munn fara.
Síðast en ekki síst bendi ég á
smekkleysið sem felst í birtingu
poppníðsins í grein um börn, sem
sennilega hafa flest talsverða
ánægju af einmitt þeirri tónlist.
Ég leyfi mér að benda á þá ein-
földu staðreynd að sömu lögmál
gilda ekki um alla list og sann-
arlega ekki um alla tónlist. Þeir
eiginleikar sem eftirsóknarverð-
astir eru í klassískri tónlist (í
orðanna víðustu merkingu) eru oft
á tíðum ankannalegir í popptónlist
og öfugt. Þættir á borð við stef-
ræna framvindu, fléttu, fjölröddun,
stór form, styrkandstæður o.fl. eru
mikilvægir í þeirri tónlist sem Jón
þekkir best. Hann virðist hinsvegar
ekki skilja að það er ekki óyggjandi
sannleikur að þessir sömu þættir
séu aðalatriði í allri annarri tónlist.
Hvað þá að aðrir þættir, svo sem
samsetning (production), hljómur
(sound), hrynfesta (groove) og
reyndar form geti verið ráðandi og
jafn mikilsverðir hvað aðra tónlist
varðar. Svo má leika sér að því að
snúa dæminu við, því séð frá bæj-
ardyrum popptónlistarinnar má
auðvitað finna ýmislegt að klass-
ískri tónlist. Hvorttveggja er auð-
vitað jafn fáránlegt því hver er
kominn til með að segja að einar
forsendur séu öðrum æðri, einn
sannleikur öðrum sannari? Jón fell-
ur sem sagt í þá djúpu gryfju að
leggja ranga mælistiku á réttan
hlut. Þetta eru algeng mannanna
mistök og því miður geymir verald-
arsagan skelfileg dæmi um verstu
afleiðingar slíkrar hugsunar. Ekk-
ert slíkt ætla ég Jóni Ásgeirssyni,
en hlýt þó að gera þá kröfu að
gagnrýnandi til margra áratuga
geti gripið til fleiri en einnar mæli-
stiku, dæmt á réttum forsendum,
en þagað ella.
Ég hef fylgst með skrifum Jóns
Ásgeirssonar í hálfan þriðja áratug.
Þar hefur vissulega oft verið vel
gert, en öðruhvoru er eins og gagn-
rýnandinn missi sig út í hleypidóma
um tónlistartegundir sem hann
þekkir því miður augljóslega illa.
Þessi ofsaköst verða með árunum
æ pínlegri tímaskekkja. Hér hefur
verið gripið niður í nýleg skrif Jóns
um popptónlist. Mig langar til að
draga fram eldra dæmi um skrif
hans um jazz og spuna. Um er að
ræða grein um franskan organista
sem leyfði sér að spinna á tón-
leikum í Dómkirkjunni fyrir all-
nokkrum árum. Á svipaðan hátt og
í áðurnefndri grein um Graduale-
kórinn rennur Jón út í fordóma-
skurðinn, opnar flóðgáttirnar og
lýsir því yfir að spuninn sé hvort eð
er „ekkert annað en að fara í göm-
ul fingraför“. Það þarf að velta
þessari stuttu og yfirlætislausu
setningu ögn fyrir sér til að skynja
þyngd höggsins. Af orðunum má
nefnilega skilja að spuninn, sjálf
þungamiðja jazztónlistar, sé lítið
annað en endurtekið efni – og þar
með er það mál dautt.
Máli sínu til stuðnings nefnir Jón
að löngu látinn jazzpíanisti, Art
Tatum, hafi verið staðinn að því að
hljóðrita sömu sólóin með nokkurra
ára millibili. Það þarf ekki mikla
þekkingu á sögu jazzins til að vita
að Tatum er á margan hátt ein-
stakur og í raun örðugt um vik að
finna óheppilegra dæmi. Dæmisag-
an um Art Tatum virðist Jóni ann-
ars sérstaklega kær því að hún hef-
ur oftar (m.a. nýverið) skotið upp
kollinum í greinum hans og ávallt í
sama tilgangi; að níða skóinn af
spunanum. Nú leikur mér forvitni á
að vita nákvæmlega hvaða sóló það
eru með Art Tatum sem Jón þekkir
svo vel og telur að séu endurtekin
með margra ára millibili? Almennt
talað má að sjálfsögðu finna dæmi
um takmarkaða endurtekningu eða
öllu heldur líkindi í spuna einstakra
jazzmanna, rétt eins og í verkum
tónskálda annarra stíla. Mannshug-
urinn er nú einu sinni ekki full-
komnari en svo. Þeir sem skara
fram úr á ólíkum sviðum hafa hins-
vegar yfirleitt svipaða eiginleika, þó
að birtingarform þeirra sé ólíkt og
áherslur mismunandi.
Kóróna áðurnefndrar spuna-
greinar Jóns var kannski titillinn:
„Fátækir riddarar“, en fyrir þá
sem ekki þekkja til lystisemda
morgunverða annarra þjóða er
nafnið íslenskt og nú orðið lítið not-
að heiti á því sem Bandaríkjamenn
kalla „french toast“, eða með öðr-
um orðum; sírópsbaðað fransk-
brauð. Þetta er líkingin sem gagn-
rýnanda Morgunblaðsins fannst
best hæfa sem fyrirsögn greinar
þar sem hann fjallaði m.a. um
spuna og jazz. Eflaust á þessi tví-
ræði titill sér líka nærtækari skýr-
ingu, en aðdróttunin sem lúrir und-
ir er jafn ömurleg, eftir sem áður.
Framsækin rytmísk tónlist frá
Íslandi fer nú um heiminn eins og
hvítur stormsveipur. Það má jafn-
vel ganga svo langt að segja að
popptónlist sé að verða eitt helsta
stolt þjóðarinnar, mikilvægt fram-
lag til heimsmenningarinnar og
arðbær útflutningsvara. Á meðan
situr aðaltónlistargagnrýnandi
blaðs allra landsmanna eftir eins og
staður hestur og steinrunnið nátt-
tröll. Jón Ásgeirsson, nú er mál að
linni.
Hroki og
hleypidómar
Eftir Sigurð Flosason
Höfundur er tónlistarmaður og yf-
irkennari jazz- og rokkdeildar Tón-
listarskóla FÍH. Einnig stjórn-
armaður í Félagi tónskálda og
textahöfunda og jazzdeild Félags
íslenskra hljómlistarmanna.
ÞAÐ fer allt í rúst á landsbyggðinni ef tillögur
stjórnarandstæðinga ná fram að ganga um að kalla
inn veiðiréttinn og breyta úthlutun aflaheimilda.
Þessi hræðsluáróður dundi á kjós-
endum rétt fyrir síðustu kosningar.
En hvað er að gerast á Rauf-
arhöfn? Brim sagði stórum hluta
vinnuafls í þorpinu upp. Lítið sjáv-
arþorp liggur í rústum.
Forstjóri Byggðastofnunar telur
svipaða hættu vofa yfir á fleiri stöð-
um.
Hvað er um að vera? Af hverju er ekki allt í
himnalagi? Virkar kerfið ekki rétt?
Kusu menn ekki rétt? Náðu stjórnarandstæðingar
völdum eða hvað?
Önnur atvinnustarfsemi í sjávarútvegi á Rauf-
arhöfn liggur að mestu í dróma vegna þess að út-
gerðarmennirnir telja að það borgi sig ekki að gera
út og þeir leigja kvótann burtu.
„Skikka enga til að veiða kvótann ef það kostar
helmingi meira en að leigja hann burt,“ segir sveit-
arstjórinn á staðnum. Sveitarstjórinn virðist ekki
velta því fyrir sér hvort sú einkaeinokun sem er í
gildi á réttinum til að stunda sjó geti verið orsökin.
Það að útgerðarmenn geti leigt kvótann í burt og
það jaðarverð sem sú framkvæmd hefur skapað geti
verið að grafa undan öllu nýju frumkvæði í sjávar-
útvegi og nýliðun í útgerð á staðnum.
Björgunarsveit og byggðakvóti
Stjórnvöld brugðu við hart þegar fréttist af vand-
anum á Raufarhöfn og skipuðu nefnd. Byggðastofnun
og félagsmálaráðuneytið eru komin í málið. Björg-
unarsveitin á að mæta á staðinn með byggðakvóta
eða aðra líknandi meðferð.
Einhverjir spyrja: Af hverju þarf byggðakvóta ef
heimamenn eiga nógan kvóta og leigja hann í burt?
Svarið er einfalt. Samkvæmt því einkaeignarhaldi
sem gildir á veiðiréttinum á sveitarfélagið og íbúar
þess engan rétt gagnvart þeim kvóta sem útgerð-
armenn á staðnum hafa fengið úthlutað. Þeim er
heimilt að selja og leigja þessi réttindi í burt eins og
þeim sýnist. Meira að segja úthlutun kvóta vegna
aflabrests á rækju er fullkomlega eign útgerðarinnar
og öll leigð í burtu. En það þýðir ekkert að sakast
við útgerðarmenn. Þeirra einkaréttur hefur ekki ver-
ið bundinn samfélagslegri ábyrgð. Þetta eru regl-
urnar sem gilda og þeir hafa fullan rétt til að fara
eftir þeim. Og þess vegna eru alveg sömu rök fyrir
byggðakvóta til Raufarhafnar og þó að enginn kvóti
væri skráður þar. Svo fáránlega stöðu hafa stjórn-
völd komið okkur í.
En það verður auðvitað að skilyrða úthlutunina við
vinnslu á staðnum.
„Það verður ekki snúið til baka“
Rétturinn til að stunda sjó er hjá einkaaðilum. Ef
það á að hjálpa hinum sem búa á staðnum þýðir lítið
að horfa til útgerðarmanna sem græða meira á því
að leigja kvótann í burt. Ef útgerðarmenn á Rauf-
arhöfn telja hagkvæmara að leigja frá sér veiðiheim-
ildirnar er þorpið jafnkvótalaust og hin sem fengu
enga úthlutun.
Gamla, góða ríkisstjórnin ætlar ekki að breyta
neinu í þessu efni. „Það verður ekki snúið til baka,“
sagði byggðamálaráðherrann í viðtali við útvarpið.
Áfram skal gilda lokað einokunarkerfi sem reynslan
hefur sýnt að sogar veiðiréttinn í hendur færri og
færri aðila. Fyrirkomulag sem gefur óhagkvæmum
útgerðum rétt til að selja aðgang að fiskimiðunum og
útilokar nýliðun og nýtt framtak í sjávarútvegi. Það
er þetta eðli eignarhaldsins á veiðiréttinum sem veld-
ur því að margir íbúar sjávarþorpanna trúa ekki
lengur á framtíð þeirra og ákveða að flytja burt. En
það er huggun að hugsa til þess að björgunarsveitin
með hina líknandi meðferð mætir á staðinn til að
klappa á axlir heimamanna og styrkja þá í baráttunni
við afleiðingar kerfis sem ekki má breyta.
Rústabjörgun
Eftir Jóhann Ársælsson
Höfundur er alþingismaður.