Morgunblaðið - 19.06.2003, Blaðsíða 32

32 FIMMTUDAGUR 19. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að var hvorki markmið
né ætlunarverk, ekki
löngun eða vilji, og
þess var ekki vand-
lega gætt, það varð
bara þannig eins og ævinlega:
Sjónarmið kvenna voru útilokuð í
stjórnarsáttmála nýju ríkisstjórn-
arinnar.
Þetta sker í augu, en á minn-
islista yfir faglega stjórnun þarf
að haka við setninguna: Ákvarð-
anir sem varða heill og hamingju
þjóðarinnar þarfnast samráðs og
sjónarmiða beggja kynja.
Kyn er viðurkenndur áhrifa-
þáttur í Framsóknarflokknum, en
ekki eins viðtekinn í Sjálfstæð-
isflokknum. En hvort sem svo er
eða ekki, þá er
hin kvenlæga
hlið nýja sátt-
málans ógrein-
anleg. Enginn
hefur samt
fært nógu góð
rök fyrir því að konur séu ekki
helmingur þjóðarinnar.
Það var lærdómsríkt að fylgj-
ast með myndun ríkisstjórnar Ís-
lands vorið 2003 í fjölmiðlum; það
eina sem óbreyttir gátu gert var
að rýna í og lesa úr fréttum og
ljósmyndum. Hverjir ráða ferð-
inni samkvæmt þeim lestri?
Formaður Samfylkingarinnar
átti víst fyrsta leik á skákborði
stjórnarmyndunar, og afhjúpaði
sá leikur taflmanninn. Ingibjörg
Sólrún var forsætisráðherraefni
flokksins og með von í augum um
tímamót í íslenskri stjórn-
málasögu krossuðu tugþúsundir
kjósenda við bókstafinn S í kjör-
klefanum.
En formaður S „sólaði“ upp
skákborðið og hálftíma eftir úrslit
kosninganna hringdi hann í einn
allra þaulsætnasta valdakarl
landsins og bauð honum forsætis-
ráðherrastólinn í ríkisstjórn með
sér. Var hringjarinn einráður?
Samfylkingin varð heimaskítsmát
fyrir hádegi fyrsta dag þreifinga
milli flokka, og hið ljósa man fall-
ið.
Skákklukkan tifaði en ráðherr-
arnir tveir voru einir um hituna
og fóru einfaldlega út á mitt
borðið umkringdir aðstoð-
armönnum og ungum körlum
sem málið varðaði, að þeirra
mati, og sömdu á nokkrum dög-
um stjórnarsáttmála og stefnu-
yfirlýsingu til næstu fjögurra ára.
Við skoðun á fréttum virðist
engin kona hafa verið spurð álits
um eina einustu fyrirætlun í sátt-
málanum. Auðvitað er ekki allt í
fréttum en ef til vill fundu ráð-
herrarnir barasta ekki þörfina
eða ástæðu til að bera sáttmálann
undir konurnar í flokkunum og
máta hann við jaðarsjónarmið
þeirra. Þeir tveir gátu ekki
ímyndað sér að það hefði gildi og
að kynjasjónarhorn gætu vegið
mjög þungt.
Þetta voru sömu karlarnir tveir
og nokkrum mánuðum áður tóku
karllægustu ákvörðun ársins; að
nota allt það fé sem þeir fundu til
atvinnusköpunar í vegafram-
kvæmdir – þar sem karlar með
meirapróf og verkfræðimenntun
atast einir. Þessi ákvörðun veitti
djúpa innsýn í hugarfar stóru
valdakarlanna tveggja.
Nokkrar konur, kvenfélög og
kvennastéttir dirfðust að gera at-
hugasemd við þessa karla-forgjöf,
en fastmælum valdakarla verður
ekki haggað. Í kjölfarið hefur af
skiljanlegum ástæðum og eftir
fréttum að dæma atvinnuleysi
karla minnkað en kvenna aukist.
Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórn-
arinnar sem birtist í Morg-
unblaðinu 23. maí sl. stendur:
„… skapast þjóðinni nú ótal tæki-
færi til að sækja fram til auk-
innar velmegunar og enn betri
lífskjara.“ Þetta er viljinn og
hann er fallegur, en hefði ekki
verið heillavænlegra að hafa sam-
ráð við bæði kynin, því þjóðin er
víst a.m.k. samansett af kven- og
karlkyni. Og er það ekki „for-
senda þess að tryggja megi
nægja atvinnu …“ (beggja
kynja?), „… stöðugt verðlag, efla
velferðarkerfið og treysta stoðir
þess“, eins og stendur í yfirlýs-
ingunni?
Nokkrir sagnfræðingar hafa
leitt rök að því að samtakamáttur
kvenna fyrri alda hafi lagt grunn-
inn að velferðarkerfinu. Það bók-
staflega fæddist með sjálf-
boðaliðastarfi þeirra á sviði
heilbrigðismála, menntamála, fé-
lagsþjónustu og ýmiskonar
umönnunar barna, sjúkra, fatl-
aðra, aldraðra og þeirra sem eiga
tímabundið eða til langframa við
einhverja erfiðleika að glíma.
Þessara ljósmæðra velferð-
arinnar er þó sjaldnast getið og
það eru oftast myndir af körlum
sem hanga á veggjum helstu vel-
ferðarstofnana samfélagsins, þó
svo konur séu kjarni velferð-
arkerfisins, uppruni og ástæða og
vinni þýðingarmestu verkin.
Valdakarlarnir beita hag-
fræðitölum m.a. til að sýna að fá-
tækt sé vart mælanleg á Íslandi,
en á sama tíma rétta konur fá-
tækum hlýja hjálparhönd. Aukin
velmegun fæst því miður ekki
með talnaleik hagfræðinga.
Í dag er kvennréttindadag-
urinn 19. júní, en bygging Land-
spítalans var helsta baráttumál
þessa dags til um 1930. Hvernig
gengur þúsund árum eftir að
Þorgeir Ljósvetningagoði sam-
einaði þjóðina? Löturhægt; kon-
um fækkar á Alþingi og leggja
ekki hönd á stjórnarsáttmála
karla.
19. júní er þó minnst fyrir það
að þann dag 1915 staðfesti kon-
ungur kosningarétt íslenskra
kvenna. Eitthvað hindrar enn,
eitthvað sem valdakarlar vilja
ekki sleppa hendinni af.
Þeir halda fast, svo fast að þeg-
ar kvenhöndin teygir sig í áttina
er slegið á puttann á henni. Á
meðan bundið er um brotinn fing-
urinn semja karlanir, ósnertir af
kvenlegri visku og sér ómeðvit-
andi um að helmingur þjóð-
arinnar er konur.
Þorgeir Ljósvetningagoði gerði
sér aftur á móti ljósa grein fyrir
því að forsenda vænlegs sáttmála
heillar þjóðar væri góð sátt um að
friðnum yrði eigi sundur skipt.
Núna merkir það að kynin
bæði sitji við sama taflborð og
eigi jafnan aðgang að valdi og
sáttmálum.
Nýr sátt-
máli karla
„Svo líst mér sem málum vorum
sé komið í ónýt efni ef eigi hafa ein lög
allir. En ef sundur skipt er lögunum
þá mun sundur skipt friðinum og mun
eigi við það mega búa.“
Þorgeir Ljósvetningagoði
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
UMRÆÐAN
MARGIR hafa heyrt um Norð-
ursjóinn og ástand fiskstofna. EB
er jafnvel að yfirvega bann á veið-
um þorsks og annarra fiska. Ný
skýrsla nefndar,
undir forystu Hans-
Joachim Rätz, var
gerð til að leggja
grunn að aðgerðum.
Ástandið er dap-
urlegt, þorskur og
ýsa við eða undir
hrunmörkum, lýsingur og skarkoli
ögn skárri. Ekki reyndist unnt að
finna hrygningarmið þótt kyn-
þroska fiskur safnist upp á vori á
viss svæði; þetta var skoðað vegna
svæðalokana. Einnig var könnuð
skörun tegunda í því skyni að kanna
hvort veiða megi einstakar tegundir
án þess að taka aðrar með; það er
sögð ástæðan fyrir miklu brottkasti.
Það stingur í augu hversu fiskur
er smár miðað við aldur; sú þróun
hefur orðið smám saman í áratugi
skv. vísindaralltölum (IBTS), en
þungi einstakra árganga í lönduðum
afla hefur lítið breyst, vísbending
um brottkast. Ef lífmassi botnfiska
er lagður saman má sjá að hann er
miklu minni en áður. Ýsa er að
stærstum hluta fjögurra ára og
kynþroska rétt um 30 sm, en það er
mjög óeðlilegt; sá fiskur er mjög lé-
legur og soltinn. Þorskur er í verra
ástandi; fjórðungur þriggja ára
fisks er kynþroska; þá er 50% kyn-
þroski um fjögurra ára aldur.
Annaðhvort er um að ræða vist-
kerfishrun eða fiskurinn er mjög
breyttur og sóandi æti, hvort sem
menn fallast á erfðaval eða ekki eru
afleiðingarnar hinar sömu. Þegar
fiskur verður svo ungur kynþroska
verður fjölgunarsprenging; urmull
af skammlífum smáfiski verður til
og lendir sem æti annarra stærri á
ýmsum stigum; efnaskipti verða öll
hraðari en lífmassi lítill.
Það virðist til þessa regla í fræði
fiskanna að ganga út frá einstökum
tegundum sem einsleitu mengi; svo
fikta menn við útreikninga á minni
eða meiri sókn til að fá líkön til að
stemma og afrakstur verði við-
unandi.
Hrun og ofveiði
Þannig má reikna fjandann ráða-
lausan og fá nýja sérfræðinga til að
kíkja í útreikninga. Nýlega hafa
fengist upplýsingar sem benda til
þess að líkön séu í grundvall-
aratriðum röng; fiskar eru hreint
ekki eins þótt þeir séu jafnstórir
eða líti eins út. J. Hutchings, pró-
fessor í Halifax, ritaði 2001 grein
um hættumerki varðandi hrun; skv.
henni eru menn á villigötum um
skýringar á minnkuðu veiðiþoli.
Mikil frjósemi (seiðafjöldi) er engin
trygging gegn hruni og fyrirliggj-
andi gögn fela ekki í sér vitneskju
um að undirstofnar geti náð sér
skjótt. Röksemdir fyrir líkum á
hruni verða einnig að fela í sér líkur
á endurreisn eftir djúpar lægðir.
Þröskuldsgildi eru fyrir einstaka
undirstofna, en fyrir neðan þau
stefna þeir í varanlegt hrun; engin
vissa er fyrir að þeir nái sér upp
þótt fiskur tóri án þess að rísa úr
öskustó. Gagnslítið að styðjast við
t.d. 70–90% minnkun stofns sem
viðmið um líkur á hruni; svar við því
fæst ekki fyrr en það er of seint. Ef
undirstofn hefur minnkað um 80%,
og að það sé ekki talið hrun, þá hafa
líkur á endurreisn í fulla afurðasemi
minnkað. Mat á áhættu út frá til-
hneigingum í línuritum um stærð
stofns getur verið mjög misvísandi
um þróun undirstofna. Þar sem vit-
að er með vissu, að margir þorsk-
stofnar eru hér við land, getur 25%
aflaregla án skilyrða valdið hruni á
undirstofnum. Þá stefnir í varanlegt
afraksturstjón; skilyrða verður
veiðitíma, veiðarfæri og staðsetn-
ingu; án þeirra er óhugsandi að tala
um að þorskur sé á uppleið.
Í kjölfar greinar Myers & Worm í
Nature 15.5. um hrun helstu stór-
fiska, sem hefur verið mistúlkuð hér
í fjölmiðlum, hefur margt nýtt kom-
ið fram. The Guardian hafði viðtal
við C. Roberts, prófessor í sjáv-
arlíffræði í York; hann taldi hluta
vandans tilkominn vegna veiða
stóra fisksins, sem geti haft erfða-
bundna eiginleika til að rata til
hrygningar og teymt aðra með sér.
Hvað gerist ef forystusauð vantar?
Það er ekki nóg að stór hrogn séu
talin líklegri en lítil til að gefa líf-
vænleg ungseiði, heldur skipta líka
erfðir karlfisks máli varðandi vöxt
og kynþroskaaldur; nú koma rök
um nauðsyn forystuhæfileika einn-
ig. US News birti titilgrein 9.6. með
viðtali við S. Palumbi, prófessor við
Stanford. Hann tók í sama streng
og Roberts með erfðir og ratvísi til
staða og mökunar. Stærð hnúflax
hefur minnkað um 35% á 20 árum
vegna þess að smár fiskur sleppur
frekar í gegnum möskva neta; erfð-
ir hafa smám saman breyst. Pal-
umbi telur ennfremur að „ofveidd-
ur“ þorskur í N-Atlantshafi geti
verið alveg týndur. Í ljósi þessa get-
ur vel verið, að ruglingur sé nú í
hrygningu í Norðursjónum og fisk-
ur sé kominn með brenglaða eig-
inleika.
Gin- og klaufaveiki
Líkja má skertum erfðum á viss-
an hátt við gin- og klaufaveiki; hún
er ekki drápspest en rýrir vöxt og
viðgang klaufdýra. Samt er allt gert
til að útrýma henni. Alþjóða-
hafrannsóknaráðið virðist vera
fræðilegur skriftastóll, sem leggur
blessun sína á vinnubrögð sem eru
þóknanleg, það hefur vísað erfðum
fiska í nefnd. Ofannefnd skýrsla er
unnin við hliðina á ráðinu, sem fær
það hlutverk að leggja fram töl-
fræðigögn. Það vantar heila vídd í
þessa umræðu alla.
Nú er gert ráð fyrir 30 þ. tonnum
af þorski umfram aflareglu; þau eru
bitamunur en ekki fjár því veiðar
byggjast á 4–5–6 ára fiski, sem er
að stórum hluta kynþroska og því
lítils af honum að vænta í sjó vegna
náttúrulegs dauða. En umfram allt
má ekki veiða þau með veið-
arfærum, sem eru stærðarveljandi;
annars týnist sá fiskur sem hefur
erfðir til kynþroska 7–8 ára.
Síðasti
geirfuglinn
Eftir Jónas Bjarnason
Höfundur er efnaverkfræðingur.
ÞAÐ ER hrollvekjandi fyrir okkur veiðimenn að
lesa um nýjustu rannsóknir vísindamanna við Ox-
ford-háskóla sem birtast í nýjasta hefti tímaritsins
New Scientist. Niðurstöðurnar eru skelfilegar fyrir
villta laxastofna í Atlantshafi en vart er hægt að
segja að þetta komi mér eða öðrum,
sem fylgjast vel með laxeldi í heim-
inum, á óvart. Menn hefur lengi
grunað það sem rannsóknirnar stað-
festa.
Það verður forvitnilegt að heyra
hvað eldismenn og ráðamenn í eld-
ismálum á Íslandi hafa að segja um
þessar nýju upplýsingar en til þessa hefur öllum
rökum verið beitt til að gera hættuna af laxeldi sem
minnsta. Eldisiðnaðurinn hérlendis svífst einskis til
að keyra áfram íslenska laxeldisævintýrið hið síð-
ara. Laxeldismenn hafa t.d. sagt að svo lítið sleppi
af fiski úr kvíunum að það skipti náttúrulega stofna
engu máli. Skoðum það mál nánar. Norskar rann-
sóknir staðfesta að allt að sex fiskar sleppa af
hverju tonni sem geymt er í kvíunum. Hér á landi
hafa verið gefin leyfi fyrir allt að 16 þúsund tonna
eldi í sjókvíum. Ef miðað er við norsku rannsóknina
þá sleppa um 96.000 fiskar á ári úr íslenskum kví-
um sem er um það bil tvöfaldur íslenski laxastofn-
inn. Hérlendir eldismenn segja við þessu að kvíarn-
ar séu svo öflugar að einungis tveir fiskar sleppi af
hverju tonni sem geymt er í kvíunum. Það gerir
32.000 eldislaxa á ári, jafnmikið og íslenskir veiði-
menn veiddu á síðasta ári. Tölurnar eru því hreint
ótrúlegar. Nú hefur verið staðfest með rannsóknum
að þessir fiskar sem sleppa út í lífríkið geta gert
enn meiri skaða en haldið hefur verið fram. Lífríki
ánna er því í stórkostlegri hættu og villtir laxa-
stofnar við Íslandsstrendur eru hreinlega í útrým-
ingarhættu vegna eldisins. Það er óskiljanlegt hvers
vegna íslenskir ráðamenn leggja íslenska laxastofna
í hættu með sjókvíaeldi þegar við eigum þessa stór-
kostlegu auðlind sem villti laxinn í ánum er. Auð-
lindin gefur af sér 2,4 milljarða á ári í tekjur, en
um 1850 lögbýli hafa tekjur af laxveiðihlunnindum.
Hvað gerist ef þessar tekjur hrynja vegna laxeld-
isins? Því er fljótsvarað vegna þess að hlunnindin
eru einmitt það sem gerir mörgum bændum kleift
að búa á jörðum sínum og lifa mannsæmandi lífi.
Það er því ekki bara umhverfismál að hlúa að laxa-
stofnunum í ánum heldur er það mikilvægt byggða-
mál líka. Þess í stað viljum við ganga norsku leiðina
sem hafa fórnað sínum náttúrulegu laxastofnum á
altari sjókvíaeldisins.
Tökum dæmi frá Dee-dalnum í Skotlandi þar sem
ég þekki vel til. Þegar ég var að veiða lax í ánni
Dee hafði ég leiðsögumann sem hafði fylgst vel með
í dalnum í 50 ár. Umskiptin voru ótrúleg. Eftir að
laxeldiskvíarnar voru settar niður úti fyrir strönd-
um Skotlands hefur veiðin á villtum laxi í Dee hrun-
ið með hræðilegum afleiðingum fyrir þá sem höfðu
atvinnu af stangaveiðimönnum.
Hótelin tæmdust, leiðsögumennirnir misstu vinn-
una því veiðimennirnir hættu að koma, jarðaverð
hrundi og veiðileyfin féllu í verði þannig að bændur
urðu af miklum tekjum. Við þurfum ekki að taka
dæmi frá Noregi því allir vita hvernig er umhorfs í
ánum þar og frændur okkar Færeyingar hafa drep-
ið náttúrulega laxastofninn sinn.
Heldur einhver að þetta sé veruleiki sem er ein-
angraður við þessi lönd? Nei, þetta er einmitt veru-
leikinn sem blasir við okkur Íslendingum ef við för-
um ekki að opna augun fyrir þeim staðreyndum að
ef eldislax blandast náttúrulegum stofni þá er voð-
inn vís.
Þurfum við endilega að feta slóð nágranna okkar
og eyðileggja laxastofnana okkar eða eigum við að
læra af reynslu þessara þjóða?
Í stuttu máli þá sýna niðurstöður vísindamann-
anna í Oxford það að eldislax sem makast við villtan
lax hefur miklu alvarlegri áhrif á lífríki ánna held-
ur en áður var talið. Eldislaxinn verður kynþroska
fyrr og hann er líklegri til að frjóvga egg villtra
hrygna en villtir kynbræður hans. Þetta raskar
erfðamengi villtu stofnanna mun hraðar en áður var
sannað.
Hvað ætla íslensk stjórnvöld að gera við þessa
vitneskju? Ætlum við að skella skollaeyrum við
þessu eða taka á þessu með ábyrgum hætti og
stöðva sjókvíaeldið? Ef umhverfisráðherra tekur á
þessu máli eins og brugðist hefur verið við með
rjúpuna og landbúnaðarráðherrann ákveður að
vernda laxinn eins og þegar hann verndaði íslenskt
kúakyn frá erfðablöndun við norskar kýr þá þurfum
við ekki að óttast það að laxastofnarnir hrynji. Það
er samt skrýtið að konungur fiskanna virðist ekki
eiga sér jafn öfluga málsvara og rjúpan og Búkolla.
Meiri upplýsingar á www.landsambandid.is
Mun villti laxinn deyja út vegna laxeldis?
Eftir Hilmar Hansson
Höfundur er formaður Lands-
sambands stangaveiðifélaga.