Morgunblaðið - 08.07.2003, Blaðsíða 22

UMRÆÐAN
22 ÞRIÐJUDAGUR 8. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
HUNDRAÐ ár eru í dag liðin síðan
síldarævintýrið hófst á Siglufirði.
Hundrað ár eru liðin síðan norski út-
gerðarmaðurinn Hans
Søbstad lét greiða út
fyrstu launin í pen-
ingum í sögu Siglu-
fjarðar, hundrað ár síð-
an þessi norski
athafnamaður lagði í
rauninni allt undir með
því að taka kóssinn á Siglufjörð.
Hann átti stórkostlegri velgengni að
fagna, en líka ótrúlegri óhamingju og
óláni. Hann kom stórathafnamaður
frá Kristiansundi í Noregi með skipa-
flota, tapaði skipum, byggði upp á ný,
reisti tunnuverksmiðju á Íslandi,
fyrstu síldarolíuverksmiðjuna og
markaði þau spor sem hafa dugað og
skapað ljóma um Siglufjörð alla tíð
síðan. Þessi spor hafa leitt til þess að
það telst til verulegra hlunninda að
vera Siglfirðingur. Margt stóriðjufyr-
irtækið hefði mátt vera stolt af þeirri
drift sem Hans Søbstad skóp á Siglu-
firði og nýttist landinu öllu, var
hvatning og vakti íslenska menn til
dáða á vettvangi framfara. Hans
Søbstad bjó um árabil á Siglufirði, en
fór þaðan heillum horfinn og snauður
maður, blindur af slysi í verksmiðju
sinni og upplifði skömmu síðar að all-
ar eignir hans á Siglufirði brunnu.
Hann sá ekki þá hrikalegu sýn, bless-
aður maðurinn, en hann fann hitann
frá eldinum og úr blindum augum
hans flóðu tár full af ógnarafli sárs-
aukans sem enginn skilið fær nema
sá sem reynir. Í tilefni 100 ára afmæl-
isins hefur Grímur Karlsson, skip-
stjóri og módelsmiður í Njarðvík,
smíðað skipslíkön af nokkrum skip-
um Hans Søbstad og er það vel, því
Íslendingar hafa því miður gleymt
því að sýna þessum norsk-íslenska at-
hafnamanni þá ræktarsemi sem hann
á skilið. Hann hefur í rauninni hvergi
viðeigandi umgjörð þar sem minn-
ingu hans er fundinn staður eins og
vera ber þótt hans sé víða getið í bók-
um. Siglfirðingar hafa virt minningu
hans á sinn hátt og munu ugglaust
gera það í nýju síldarminjasafni á
Siglufirði en íslensk stjórnvöldu ættu
að mæra minningu þessa manns með
reisn. Á leiði hans í Noregi er einskis
getið um þennan frumkvöðul sem fór
með allt sitt til Íslands og tapaði þar
öllu, meira að segja vatnsréttindi og
landréttindi voru nánast yfirtekin af
íslenskum stjórnvöldum og það sem
hann átti eftir þegar ófarirnar voru
gengnar yfir eignuðust Íslendingar á
nauðungaruppboði á gjafverði.
Síldarsöltun hófst á Siglufirði 8. júlí
1903. Það er mikil stemmning og
gleði fólgin í þessu degi í hinum róm-
aða bæ, Siglufirði. Þetta var dagur
sem markaði upphaf nýrra tíma og
breyttra lífshátta, dagur sem gaf von-
ir og væntingar sem rættust.
Fyrr um vorið hafði skonnortan
Cambria í eigu Hans Søbstad komið
til Siglufjarðar með timbur og tunn-
ur, timbur í bryggju, söltunarpall og
birgðahús sem þrír norskir smiðir
stýrðu smíði á. Það var síðan kútt-
erinn Marsley frá Kristiansundi sem
kom með fyrstu síldina undir skip-
stjórn ungs glæsilegs Norðmanns,
Óla Myrset. Fólk dreif að og innan
stundar var söltun hafin, ævintýrið
mikla með silfri hafsins og áður en
dagur rann var búið að salta í 60
tunnur af síld og greitt fyrir í bein-
hörðum peningum. Þetta var í fyrsta
skipti sem margir Siglfirðingar sáu
peninga. En það var ekki fyrr en
tveimur árum síðar sem bakhjarlinn
sjálfur, Hans Søbstad, mætti til leiks
á Siglufirði, leiks sem undirstrikaði
svo rækilega að lífið bæði og lánið er
valt.
Þetta er mikil saga, en hér er að-
eins stiklað á stóru í stuttu máli í til-
efni dagsins, tilefni þess að við Íslend-
ingar ættum að rækta betur með
okkur þá skyldu að sýna þeim virð-
ingu og þakklæti sem, eiga það skilið
vegna mikils árangurs, ómetanlegs
framlags í þágu lands og þjóðar, því
það er nefnilega ekkert sjálfgefið í
þeim efnum.
Hans Söbstad fæddist árið 1862 í
Bremsnes í Kristiansundi. Framan af
var hann sjómaður, var á þorski við
Lofoten og síldveiðum og stundaði
einnig flutninga. Um aldamótin 1900
var hann einn helsti athafnamaður
sjávarútvegs í Kristiansundi. Hann
var harðskeyttur og var þekktur fyrir
járnvilja. Vorið 1901 varð hann ósátt-
ur með verð á saltfiski í Lofoten.
Hann fyllti þá 70 tonna skútu sem
hann átti, Macless, af fiski. Setti í
hana 104 tonn af saltfiski og sigldi
sjálfur með aflann til Spánar og fékk
dúndurverð. Honum var ekki misboð-
ið í verði næsta ár heima fyrir. Alda-
mótaárið 1900 var Hans kominn á
fulla ferð með útgerð sína á Íslandi,
fyrst í Eyjafirði og Hrísey og síðar
Siglufirði. Hann var frumkvöðull í
mörgu, barðist til að mynda fyrir því
að settar væru vélar í nótabáta land-
nótanna og það heppnaðist vel. Þetta
var þó ekki framkvæmt almennt fyrr
en löngu síðar. Hans var hvatamaður
að því að koma á símaþjónustu á
Siglufirði og fékk þar fyrsta síma-
númerið, 1. Hann keypti fossa og
vatnsréttindi í Siglufirði og nágrenni.
Hann óskaði eftir því við bæjaryf-
irvöld Siglufjarðar á sínum tíma að fá
að reka tunnuverksmjðju sína á nótt-
inni fram eftir hausti þegar bærinn
notaði ekki raforku til ljósa, en er-
indinu var synjað.
Þessi járnviljamaður varð fyrir
óskaplegu mótlæti og einhvernveginn
var það svo að eigur hans voru nánast
alltaf lítið eða ekkert vátryggðar.
1904 fórst seglskipið Marsley með
allri áhöfn við Lofoten, en skipverj-
arnir þar um borð höfðu kvatt með
virktum haustið á undan þegar þeir
yfirgáfu Siglufjörð með bryggjuballi
og hljóðfæraleik frá skipi uns þeir
voru horfnir út á hafið. Víst áttu sigl-
firsk hjörtu von í vori, von og ást sem
fórst í Lofoten. 1906 missti Hans
Søbstad annað skip þegar skonn-
ortan Hannah strandaði við Langa-
nes og nýtt gufuskip hans, Harald,
eitt hans besta skip sökk á leið til
Siglufjarðar eftir að hafa tekið þátt í
að bjarga skipshöfninni af Hannah.
Þetta ár gerði Hans út fimm skip á
Íslandsmiðum. Auk fyrrgreindra
skipa átti hann Önnu Matchless,
Brödrene og skipin sem hann nefndi
eftir börnum sínum, Haakon, Erling,
Harald og Hönnu. Árið 1910 settist
Hans Søbstad að á Siglufirði. 1912
fórst flutningaskip hans, Hakon og
tveimur árum síðar varð Hans blind-
ur vegna slyss í síldarverksmiðju
sinni á Siglufirði. Árið eftir missti
hann Harald, son sinn, sem var
rekstrarstjóri fyrirtækisins. Á dán-
arbeði ráðlagði Harald föður sínum
að selja fyrirtæki sitt á Siglufirði og
fjárfesta í Norsk-Ameríska fyrirtæk-
inu, en Hans vildi ekki selja. Árið
1919 brann söltunarstöð Hans Söb-
stad á Siglufirði, 6. júlí, þegar tveir
dagar voru í 16 ára afmæli atvinnu-
reksturs Hans Søbstad á Siglufirði.
Eldurinn kom upp í síldarverksmiðj-
unni sem brann til grunna, en hún
hafði verið byggð í áföngum frá 1912.
Nýja tunnuverksmiðjan, sú fyrsta á
Íslandi, hafði tekið til starf tveimur
árum áður. Á lofti tunnuverksmiðj-
unnar var íbúð fjölskyldunnar. Allar
eignirnar voru lítið eða ekki vá-
tryggðar. Það var lengi í minnum haft
á Siglufirði, þegar Hans Søbstad,
aldraður og blindur, var leiddur
burtu grátandi frá logandi lífsstarfi
sínu. Aðeins bryggjurnar og stein-
steypt síldarþró stóðu eftir. Þvílík ör-
lög.
Annar sonur hans, Peter, var verk-
smiðjustjóri á síldarverksmiðju
Kveldúlfs á Hesteyri, einu stærsta
fyrirtæki landsins á sinni tíð. Peter
varð bráðkvaddur 1936 í blóma lífs-
ins, brautryðjandi í síldarvinnslunni á
margan hátt, eins og faðir hans. Ólaf-
ur Thors, þáverandi forsætisráð-
herra, ritaði fallega minningargrein
um Peter í Morgunblaðið, og minntist
þá á föður hans með þessum orðum:
„Faðir hans, Hans Søbstad, var mik-
ilmenni sem Íslendingar eiga mikið
að þakka. Hann rak margþætta at-
vinnustarfsemi og starfrækti fyrstu
síldarolíuverksmiðjuna á Íslandi.“
Til síðasta blóðdropa reyndi Hans
Søbstad að halda úti síldarútgerðinni
af sömu elju og baráttuvilja og fyrr,
þrátt fyrir að vera blindur og barinn
af örlögunum. En hann varð að láta í
minni pokann, gerður upp á nauðung-
aruppboði 1921, sem fyrr getur, og
eftir það flutti hann heim í heimahag-
ana, Brimsnes í Noregi, þar sem
hann bar beinin fimm árum síðar.
Það er full ástæða til þess að reisa
minnisvarða um þennan mann og
gefa innsýn í afrek hans með fastri
sýningu sem á auðvitað heima á
Siglufirði. Það má hvorki vanvirða
minningu frumherjanna, né hvatn-
inguna sem þeir skópu og vöktu til
dáða.
Upphafsmaður 100 ára
síldarævintýris á Siglufirði
Eftir Árna Johnsen
Höfundur er stjórnmálamaður,
blaðamaður og tónlistarmaður.
Grímur Karlsson, skipstjóri og mód-
elsmiður, hefur smíðað hrygginn úr skipa-
flota Hans Søbstad.
Cambria kom með
timbur og tunnur í
síldarævintýrið til
Siglufjarðar. Myndin
er af módeli Gríms
Karlssonar.
Marsley kom með fyrstu síldina til Siglu-
fjarðar.
Hans Søbstad
NÚ BERAST slæmar fréttir af
fiskeldi. Ég hef reynt að vara menn
við að fara fram úr sjálfum sér í
þessari grein – en
fengið slæmar und-
irtektir.
Fiskeldi er ágætis
rannsóknarbúgrein.
Langur vegur er
hins vegar frá því
að við búum yfir
nægri þekkingu til að fara geyst í
fiskeldi á laxi eða þorski eins og
sumir virðast halda. Í Noregi sann-
ast þetta nú því þar er allt í veseni
– eina ferðina enn.
Ég hef spurt: „Af hverju heldur
einhver að hann geti gert betur en
Guð almáttugur – þagar hann
vandaði sig eins og hann gat?“ Eru
menn ekki að fara fram úr sjálfum
sér þegar þeir þykjast geta toppað
almættið? Þekking okkar á hafinu
nær kanski 20 metra niður – varla
mikið meira, engin niðurstaða um
Mývatn – þar sem sést til botns.
Raunvísindi – sönnuð reynsla –
er til dæmis að þorskstofninn gat
gefið af sér 450 þúsund tonn – ára-
tugum saman. Niðurstaðan er því
að þorskstofninn geti líka gert
þetta í dag með meiri sókn, aðeins
meiri en reyndist best 1940–1980,
því nú virðist minna fæðuframboð.
Tölfræðilegar tilgátur – sem mis-
takast endurtekið – eins og offrið-
un á smáþorski – er ekki vísindi.
Það er „vísindaleg“ þráhyggja eða
háskaleg tilraunastarfsemi. Offrið-
un á smáþorski hefur reynst hægja
á vaxtarhraða, lækka kynþroska og
auka dánartíðni hjá smáþorski.
Þetta er sönnuð reynsla (raunvís-
indi) síðustu áratuga. Að við-
urkenna þetta ekki er vítavert gá-
leysi. Gömul íslensk speki er að;
„hafa skal það sem sannara reyn-
ist“.
Aðalatriði fiskveiðistjórnar á að
vera það sama og við fiskeldi – í
búri. Huga að fæðu, súrefni og
plássi. Pláss og súrefni viðist nóg í
hafinu, en margar vísbendingar
hafa komið fram um fæðuskort hjá
íslenskum nytjastofnum, en þær
vísbendingar eru ekki teknar alvar-
lega. Fiskar geta ekki étið töl-
fræðilegt fóður – í vitlausu forriti.
Vísbendingar eru
þessar í dag
1. Það „týndust“ 600 þúsund tonn
af þorski – að öllum líkindum
vegna allt of mikillar friðunar
smáþorsks 1995–1998.
2. Hafrannsóknastofnun segir „of-
mat“, en frumgögn stofnunar-
innar sanna að allur þessi þorsk-
ur var til frá 1993–1998. Þessi
þorskur virðist hafa hrygnt 4–6
ára og drepist svo að mestu leyti
– vegna hungurs. „Ofmat“ er því
fölsun á frumgögnum og á að
meðhöndlast eins og hver önnur
skjalafölsun.
3. Fæðuskortur er nú hjá sjófugl-
um (nýlegt viðtal við Ævar Pet-
ersen fuglafræðing)
4. Hvalastofnar stækka og stækka
og taka sífellt meira úr mat-
arbúri hafsins. Því er rangt að
reyna að stækka nytjastofna nú
í sömu stærð og áður.
5. Hækkandi sjávarhiti nú er
hættulegur við þessar aðstæður,
vegna aukinnar fæðuþarfar
nytjastofna við hækkandi hita-
stig.
Í fiskiðnaðinum sést að þorskur
fyrir Vestur-, Norður- og Austur-
landi hefur horast hratt síðustu
mánuði – við hækkandi sjávarhita.
Fiskar brenna meira við hækkandi
hitastig og þurfa þá hugsanlega
tvöfalt fæðumagn til að geta vaxið
eðlilega.
Af þessum ástæðum er áhættu-
minnst að auka strax kvóta í öllum
bolfiskistofnum strax. (Mun meira
en 30 þúsund tonn í þorski.) Sé
þetta ekki augljóst er einfalt mál
að hefja strax rannsóknir á þorski
t.d. á 20 stöðum kring um landið –
í fyrstu viku hvers mánaðar. Skrá
lengd, þyngd, aldur, lifrarhlutfall
og gera DNA/RNA-greiningu.
Fylgjast með vaxtarhraða allra
nytjastofna og birta vöxt („ávöxt-
un“) opinberlega. Varla er bannað
að mæla vaxtarhraða mánaðarlega
– nema þorskurinn sé kominn í
búr? Ekki þýðir að bera við pen-
ingaskorti því við í bransanum
myndum senda þessi gögn ókeypis
ef um það yrði beðið.
Hvað er svo fiskeldi? Er það að
svelta þorska til hlýðni við töl-
fræðilega tilgátu í náttúrulegu um-
hverfi, en huga bara að fæðu og
vaxtarhraða ef þorskurinn er settur
inn í girðingu? Hvers konar tvö-
feldni er þetta?
Ef rollur eða hestar eru sveltir á
landi er lögreglan send á vettvang
og bústofninum lógað. Ef þorskar
eru sveltir í sjónum eru menn
heiðraðir (!) og þorskur sem drep-
inn er úr hungri reiknaður í falsað
„ofmat“ – án athugasemda. Er það
ekki skýtin skepna – mann-
skepnan?
Heilbrigð skynsemi er að betra
sé að veiða meira þegar það virðist
vanta fæðu í hafið – eins og í dag.
Má þetta ekki vera einfalt og auð-
skilið?
Fiskeldi – hvað er það?
Eftir Kristin Pétursson
Höfundur rekur fiskverkun.
VIÐ upphaf nýliðinnar presta-
stefnu, sem haldin var á Sauð-
arkróki og að Hólum dagana
kringum Jóns-
messu, hélt dóms
og kirkjumálaráð-
herra, hr. Björn
Bjarnason, ágæta
ræðu um stöðu
kirkjunnar í dag og
samband ríkis og
kirkju. Að venju var ráðherrann
skorinorður .
Í máli sínu kom Björn inn á
stöðuna eins og hún nú er á Þing-
völlum. Sagði hann m.a.: „Ætti öll-
um, sem vilja farsælt og gott sam-
starf ríkis og kirkju, að vera
kappsmál að ljúka gerð samninga
milli þessara aðila um prestssetur
og uppgjör vegna þeirra og þar
með einnig um hlut kirkjunnar á
Þingvöllum.“
Eins og alþjóð veit hefur í raun
verið prestslaust á Þingvöllum frá
árinu 2000 þó prestar hafi þjónað
kallinu úr fjarlægð. Fram yfir
kristnihátíðina sumarið 2000 var
Þingvallabærinn prestssetur að
hluta. Þrjár burstir voru bústaður
prests en tvær sumarhús forsætis-
ráðherra. Nú er prestssetrið allt í
höndum ríkisstjórnar utan salerni
og aðstaða í herbergi á norðurhlið,
sem ætluð er fyrir presta er koma
til þjónustu við kirkjuna. Milli-
veggir hafa verið fjarlægðir og
húsinu gjörbreytt að innan frá því
sem áður var. Prestssetrið er í
raun orðið að veitinga- og mót-
tökusal.
Þetta hefur verið gagnrýnt.
Kemur þar margt til. Á Þingvöll-
um hefur verið prestssetur í ein
1000 ár. Þar er vagga kristni á Ís-
landi og við hæfi að staðinn sitji
prestur sem getur tekið á móti
gestum og gangandi og boðið þá
velkomna til kirkju árið um kring.
Framtíð prests-
setursins
á Þingvöllum
Eftir Þórhall Heimisson
Höfundur er prestur.
Nuddsápan sem stinnir
og grennir líkamann
Viðurkennd virkni