Morgunblaðið - 08.07.2003, Qupperneq 31

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 8. JÚLÍ 2003 31
mann af skárri gerðinni gat tekið
hug hans í marga klukkutíma og
eyðilagt alla sköpunargleði þann
daginn. Betra að frændi sæi um
það. Áhugasamir listaverkakaup-
endur áttu alltaf greiða leið að
listamanninum. Allir voru velkomn-
ir. Jói smurði brauð með hnaus-
þykkri smyglaðri skinku. Rækju-
brauðsneiðar og te. Svo sýndi hann
þeim öll sín verk, nefndi aðspurður
verð en lækkaði það svo áður en
hann kláraði setninguna. Alveg
ástæðulaust því myndir hans seld-
ust vel, jafnvel hálfblautar í afmæli
austur á landi. En sölumennska var
fjarlæg listamanninum. Svo við
ákváðum að leigja pláss. Allir áttu
að koma til mín og skoða og kaupa.
En auðvitað vildu allir miklu frekar
hitta listamanninn sjálfan sem hélt
áfram að taka á móti fólki alla tíð.
Á síðasta afmælisdag sinn 24.
júní sl. var Jóhannes Geir hjá okk-
ur Hrafnhildi í Fljótshlíðinni. Hann
fékk litla afmælisköku og púrtvíns-
staup. Hrafnhildur skrifaði Jói í
deigið með puttanum og setti eitt
kerti á. Hann blés á kertið og við
höfðum svona smáafmæli. Eftir
matinn hreiðraði hann um sig með
litina og skissaði Eyjafjallajökul út
um gluggann. Um kvöldið héldum
við í Heiðarbæinn á ný. Ég hjálpaði
frænda mínum að spenna á sig ör-
yggisbeltið. Hann gerði að gamni
sínu og bar þá athöfn saman við
gamla tíma þegar lítill drengur kom
til hans og bað hann að hneppa fyr-
ir sig tölu með orðunum: „La
dúmba lala.“
Við Jói frændi hneppum nú ekki
fleiri hnöppum hvor fyrir annan að
sinni.
Blessuð sé minning Jóhannesar
Geirs.
Óskar Magnússon.
Í frægri ritgerð sem nefnist
„Undin og boginn“ fjallar banda-
ríski bókmenntafrömuðurinn Ed-
mund Wilson um gríska bogmann-
inn Filoktetes, höfuðpersónu í einu
leikrita Sófóklesar, en hann þjáðist
af svo illkynjuðu og fúlu fótameini
að hann gat ekki dvalið innan um
annað fólk. Því var hann skilinn eft-
ir á eyðieyju, þar sem hann leið
bæði líkamlegar kvalir og sálar-
þrengingar. Hins vegar var bogfimi
hans slík að Grikkir töldu ógerlegt
að vinna Trójuborg án hans. Því
var gerður út af örkinni leiðangur
til að stela frá Filoktetes boganum,
sem mistókst vegna þess að einn
leiðangursmanna taldi að án bog-
mannsins væri sjálfur boginn einsk-
is nýtur. Í kjölfarið afréð Filoktetes
að taka félaga sína í sátt og leggja
þjóð sinni lið; greri þá und hans að
fullu.
Fyrir Edmund Wilson er þetta
leikrit eins konar dæmisaga um
hlutskipti listamannsins. Samfélag-
ið vill gjarnan hafa gott af listgáf-
um hans, telur þær jafnvel til
menningarlegra nauðsynja, en á
erfitt með að sætta sig við manninn
að baki gáfunum, jafnt breytni hans
sem opinskáa umfjöllun hans á
einkalegum sálarþrengingum.
Mestan hluta ævi sinnar gekk Jó-
hannes Geir listmálari með und
sem gerði honum erfitt að lifa eðli-
legu lífi og þróa myndlist sína í
samræmi við þá miklu hæfileika
sem honum voru gefnir. Nú er
sennilega ógjörningur að segja til
um uppruna þessarar undar, en þó
hygg ég að móðurmissir á unga
aldri hljóti að hafa sett varanlegt
mark á listamanninn. Eðlislæg of-
urviðkvæmni og þær miklu kröfur,
menntunarlegar, siðferðilegar og
trúarlegar, sem faðir hans, skóla-
maðurinn Jón Þ. Björnsson, gerði
til barna sinna á langri ævi, hafa
einnig mótað persónuleika lista-
mannsins, jafnvel um of. „Krafa
hans til sjálfs sín var næsta óvægin:
allt eða ekkert,“ segir Sigurjón
Björnsson sálfræðingur um æsku-
vin sinn í bók frá 1985. Við hvert
víxlspor varð Jóhannesi Geir við
eins og hann hefði brugðist ein-
hverjum, föður, látinni móður eða
sjálfum sér, og var þá engu líkara
en sektar- og vanmetakennd hans
hans fengi útrás í líkamlegum sjúk-
dómum eða dauðadjúpu þunglyndi.
Framan af einkennist ævi Jó-
hannesar Geirs af reglubundnu
uppnámi og flótta. Þrátt fyrir
prýðilegar námsgáfur hvarf hann
frá námi í Menntaskólanum á Ak-
ureyri. Að vísu hélst hann við í
Handíða- og myndlistarskólanum
um tveggja ára skeið, aðallega fyrir
umönnun og sálgæslu Kurts Zier,
en dvöl í Konunglegu akademíunni
í Kaupmannahöfn varaði ekki nema
eitt ár, 1948–49. Varð hún Jóhann-
esi Geir að litlu gagni, nema hvað
honum auðnaðist að kynnast verk-
um annars þunglyndismanns í
myndlist, Edvards Munch. Hér má
reikna með því að skammvinn sam-
skipti þeirra Jóhannesar Geirs og
Ástu Sigurðardóttur, og sonurinn,
Geir Reginn, sem þau eiguðust árið
1949, hafi aftur sett hið unga lista-
mannsefni út af laginu.
Bersyndugur og uppfullur með
allrahanda óvissu þurfti Jóhannes
Geir síðan að horfa upp á hið list-
ræna samfélag á Íslandi afneita
þeim forsendum sem lágu til grund-
vallar myndlistinni sem hann hafði
tileinkað sér með ærinni fyrirhöfn.
Frá 1949 og nánast allan sjötta ára-
tuginn réð ríkjum afstrakt mynd-
list, „væminn ófögnuður“ að mati
Jóns Stefánssonar, átrúnaðargoðs
og sveitunga Jóhannesar Geirs.
Sýning Jóhannesar Geirs á past-
elmyndum í Listvinasalnum árið
1954 var sölluð niður, sýning í
Regnboganum 1957 hlaut enga um-
fjöllun, en í kjölfarið fóru myndir
eftir listamanninn smám saman að
seljast þeim sem voru á höttum eft-
ir mótvægi við afstraktlistina.
Rótleysi, drykkjuskapur og tíðar
breytingar á vistarverum ein-
kenndu næstu æviár listamannsins.
Hann vissi hvað hann vildi mála, en
ekki hvernig. Þessari tilvistar-
kreppu lauk ekki fyrr en um 1963,
með myndröð sem Sigurjón Björns-
son hefur líkt við siguróð
Beethovens.
Þá er það sem Jóhannes Geir hóf
að „vinna í sínum málum“, eins og
sagt er í dag, takast á við demóna
sína. Mér er til efs að nokkur
myndlistarmaður á Íslandi hafi
gengið eins nærri sjálfum sér í
verkum sínum eins og Jóhannes
Geir gerir í „endurminningarmynd-
unum“ frá 1963–70. Hann glímir við
móðurmissinn í tilfinningaþrungn-
um myndum af jarðarförum, úr
sláturhúsum, af sjóreknum líkum,
trú og örvænting eru inntak mynd-
anna af froðufellandi predíkara, og
myndir af tötrughypjum og utan-
garðsmönnum eru opinská árétting
á listamannshlutverki hans.
Þetta tímabil varð Jóhannesi
Geir mikill hreinsunareldur. Vísast
hafa einhverjar efasemdir og eft-
irsjá haldið áfram að sækja á hann.
Alltaf var hann í þann mund að
breyta til, gera eitthvað annað en
það sem blasti við á staffelíinu hjá
honum, kannski súrrealískar mynd-
ir frá Vigur. Á tímabili var hann
stöðugt á leiðinni að hitta Björn
bróður sinn í Kanada. En lund hans
léttist og birti til muna yfir mynd-
um hans, á því er enginn vafi. Varð
hann eftir það helsti og eftirsóttasti
málari ljóðrænna landslags- og
mannlífsmynda á landinu.
Af því sem hér hefur verið sagt
mætti ætla að Jóhannes Geir hafi
iðulega verið erfiður í viðkynningu,
þungur, einrænn. Ekkert er jafn
fjarri sanni. Að sönnu gat hann ver-
ið misjafnlega stemmdur, einkum
og sérílagi eftir að bæði nýru hans
biluðu. En á góðri stundu var Jó-
hannes Geir með allra skemmtileg-
ustu mönnum sem ég hef fyrirhitt,
vel lesinn bæði á fagurbókmenntir
og listasögu og hafði myndað sér
marktækar skoðanir á því sem
hann hafði lesið og séð. Fáir ís-
lenskir listamenn hafa veitt mér
eins greiðan aðgang að hugsunum
sínum og viðhorfum. Einnig var
hann vel máli farinn og ritfær í
besta lagi. Raunar gat Jóhannes
Geir ekki fengið af sér að fleygja
rituðu máli, heldur hlóð hann í
kringum sig fjöllum af dagblöðum,
tímaritum og nýútkomnum bókum;
var þá stundum undir hælinn lagt
hvort gesturinn rúmaðist í því
landslagi. Þá var Jóhannes Geir
hermikráka og gat farið með kostu-
legan dellukveðskap úr heimahög-
unum, margraddaðan og með til-
heyrandi látbragði.
Minnisstæðust er mér samt góð-
vild hans og greiðasemi; umhyggja
hans fyrir ættmennum sínum og
fyrrverandi fósturdóttur, og nær-
gætnin sem hann sýndi starfs-
bræðrum sínum sem komu í heim-
sókn og báru sig illa. Þar gat hann
miðlað af eigin reynslu.
Ekki veit ég hvort und Jóhann-
esar Geirs greri nokkurn tímann að
fullu, en það er trúa mín að hann
hafi endað ævina í sátt við list sína
og samfélag.
Aðalsteinn Ingólfsson.
Jafnt og þétt hverfa af sjónar-
sviðinu leikfélagarnir, sem löngum
stundum undu sér saman við leiki á
Sauðárkróki. Í Fjörunni, á Flæð-
unum, Mölunum, Nöfunum, við
Fornósinn og ekki síst við ána og
ósinn. Við erum orðnir gamlir og
kveðjum hver af öðrum. Það er að
vonum. En fyrir þá okkar sem eftir
lifa er alltaf jafnsárt að sjá á eftir
félögunum. Eftir verður tóm, sem
ekki er unnt að fylla.
Jóhannes Geir Jónsson listmálari
er einn þessara gömlu æskufélaga,
sem nú hafa kvatt. Hann var af-
skaplega góður félagi. Og vináttan
við hann hélst alla tíð í rúma sjö
áratugi. Þó að oft væri vík milli
vina slitnaði þráðurinn aldrei.
Trygglyndi Jóhannesar var mikið.
Ætti ég að velja honum einkunn-
arorð væru þau: trygglyndi, dreng-
lyndi og heiðarleiki. Jóhannes átti
allt þetta í ríkum mæli, auk vita-
skuld hinna miklu hæfileika sem
listmálari, einsog allir vita. Hann
var listamaður af lífi og sál. Listin
var líf hans og hann lagði alla sál
sína í listina. Líf slíkra manna er
sjaldnast auðvelt. Hugur þeirra er
sem opin kvika og sé skapið heitt
og tilfinningarnar ríkar er stutt í
átök og storma. Þá ríður á að hægt
sé að virkja hina miklu orku til
sköpunar. Það tókst Jóhannesi þeg-
ar á leið ævina og þá urðu til hin
miklu verk hans, sem lengi munu
lifa. Á seinni árum var Jóhannes sí-
starfandi. Og undir lokin, eftir að
mikil vanheilsa þjáði hann, var með
ólíkindum hversu afköst hans voru
mikil og góð. Hverja stund, sem
hann gat í fætur stigið, notaði hann
til að mála. Gleggst vitni um þetta
var hin mikla og glæsilega sýning,
sem hann hélt síðastliðið vor. Hon-
um var mikið kappsmál að vinna til
þeirrar sýningar, því að hann vissi
vel að hverju dró.
Nú er þessi góði æskuvinur og
vinur okkar hjóna og sveitungi
horfinn okkur. Ekki njótum við
lengur leiftrandi frásagnargáfu
hans, hins tæra skagfirska húmors
og vinhlýju. En minningin um góð-
an dreng lifir. Við Margrét sendum
syni hans, systkinum og öðrum að-
standendum okkar innilegustu sam-
úðarkveðjur.
Sigurjón Björnsson.
Að mönnum eins og Jóhannesi
Geir Jónssyni er mikill sjónarsvipt-
ir þegar þeir falla frá og ég geri ráð
fyrir að mörgum þeim sem þekktu
hann vel og lengi þyki nú vera
skarð fyrir skildi, þar sem hann áð-
ur var, því maðurinn var höfðingi í
lund og aldrei smátækur í gerðum
þegar hann leysti vanda þeirra sem
til hans leituðu. Ég þekkti Jóhann-
es Geir frá minni fyrstu tíð, ef svo
má segja, því hann ólst upp í næsta
húsi við mig á Sauðárkróki. Þar
voru feður okkar samstarfsmenn,
börnin mörg á báðum heimilum
(alls 18 börn) og á svipuðu reki,
þannig að ekki gat hjá því farið að
samgangur milli þeirra yrði mikill.
Frá þessum árum minnist ég þess
að Nonni, eins og hann var kall-
uður, átti alltaf í fórum sínum góð-
ar teiknaðar myndir og það sagði
hann mér síðar að eftir að hann
missti móður sína ungur hefði hann
fundið ríka þörf fyrir að tjá sig með
því að teikna og lita og að hjá sér
hefði sú þörf aldrei vikið sæti.
Það var þó ekki fyrr en veturinn
1950–51, enn á Sauðárkróki, sem
við Jóhannes tengdum þau vináttu-
bönd okkar á millum sem ekki rofn-
uðu meðan báðir lifðu. Þá hafði
hann aflað sér menntunar í list-
grein sinni, málaralistinni, bæði
heima og erlendis og var að hefja
langt og merkilegt ævistarf sem
skilað hefur þjóðinni miklum og
óbrotgjörnum menningarverðmæt-
um. Tvær teikningar á ég eftir Jó-
hannes frá þessum tíma. Önnur er
skopmynd af einum félaga okkar
sitjandi við borð á hóteli, Villa nova,
en hin virðuleg teikning af eldri
borgara þessa tíma á Sauðárkróki.
Jóhannes Geir var vel á sig kominn
líkamlega um þessar mundir, í
hærra meðallagi á vöxt, ljós yfirlit-
um, sterkur og samsvaraði sér vel.
Jóhannes var maður hófsamur, sem
hafði á yngri árum engan áhuga á
víndrykkju og tóbaksreykingum.
Það var ekki fyrr en löngu seinna
að ég sá hann troða tóbaki í pípu-
stert.
Jóhannes tók köllun sína, sem
listamaður, ætíð alvarlega og var í
samræmi við það óljúft að sinna
öðrum og óskyldum störfum sér til
framdráttar. Það og erfið markaðs-
setning fullunninna mynda varð til
þess að framan af starfsferli var
fjárhagur oft erfiður og róður
þungur en úr þessu rættist svo vel
um miðjan aldur hans að þá gat
hann reist sér myndarlegt íveruhús
með björtum vinnustofum og hafði
auk þessa rúman fjárhag að því er
séð varð. Jóhannes keypti mikið af
bókum og átti gott bókasafn. Hann
var mjög vel gefinn maður, víðles-
inn, margminnugur og fróður og
skopskyn hans og kímnigáfa var
með þeim hætti að hann fór á kost-
um í sögum sínum og frásögnum
um menn og málefni þegar hann
var í matarboðum hjá okkur hjón-
um en hér var hann ætíð mikill
heimilisvinur.
Ekki standa efni til að ræða frek-
ar um listferil og list Jóhannesar
Geirs, til þess skortir flest af því
sem til þarf á þessum bæ. Hins
vegar er ánægjulegt að geta minnst
þess nú hve duglegur og harð-
fylginn hann var við listsköpun sína
allra síðustu árin eða eftir að heils-
an bilaði á þann veg að hann varð
að fá blóð sitt hreinsað í nýrnavél
þrisvar í viku hverri. Á þessum
tíma fullvann hann margar myndir
sem hann hafði áður lagt til hliðar,
málaði nýjar og hélt glæsilega mál-
verkasýningu. Sú sýning og hinar
meistaralegu Sturlungumyndir
hans skipa Jóhannesi Geir sess
meðal fremstu listamanna þjóðar-
innar þar sem margir eru kallaðir
en fáir útvaldir. Jóhannes hafði
miklar mætur á Sturlu Þórðarsyni,
skáldi og sagnaritara, og honum
fannst mikill fengur í því þegar ég
gat fært honum ættartölu sem
sýndi að hann er 21. liður, maður,
frá honum kominn í móðurætt.
Syni Jóhannesar og gömlum
nemanda mínum í gagnfræðaskóla,
Regin Geir, flytjum við hjónin okk-
ar innilegustu samúðarkveðjur, svo
og eftirlifandi systkinum hans fimm
og systkinabörnum.
Sigrún og Guðmundur Hansen.
Jóhannes Geir Jónsson verður
þeim minnisstæður sem kynntust
honum. Hann var norrænn róm-
antíker, sögumaður í myndum. Þeir
Munch, Mikines, Söndergård og
Jón Stefánsson voru hans menn. Í
tónlistinni þeir Beethoven, Grieg,
Sibelius og Mussorgskí. Hann var
ríkur í anda, gjafmildur. Sterkur
persónuleiki sem fórnaði öllu fyrir
starf sitt sem landslagsmálari. En
hann var líka snemma fínn teiknari
og málari mannamynda. Við vorum
nokkrir strákar sem vorum að mála
myndir á árunum fyrir og um 1960.
Við vorum að snúast í kring um Jó-
hannes sem vildi allt fyrir okkur
gera. Hann gaf okkur liti, léreft og
hvaðeina. Tók mann kannski með
út í hraun til þess að glíma við blæ-
brigði mosans, landsins, fanga birt-
una og bláma fjallanna. Hann gat
málað meistaralega mynd með
pastellitum úti á staðnum. Það réðu
ekki allir yfir slíkri kunnáttu. Sama
gerði hann á Ægissíðu eða niðri á
Eyrarbakka. Snjór á landi, fjaran í
svörtu og drungi til hafsins. Oft
málaði hann þessar myndir miklu
stærri á vinnustofunni, fáum dögum
síðar. Manni fannst það magnað að
koma til hans að áliðnum degi og
sjá stóra, blauta, olíumynd á lérefti,
ilmandi af franskri terpentínu, mál-
aða í einni lotu sama dag. Að fara
upp tröppurnar við hornið á Lauga-
vegi 11 og Smiðjustíg og uppi hjá
Jóhannesi stóð stór mynd, fullgerð
og syngjandi tær. Það var næstum
eins og að setja hans heittelskuðu
Kerala-svítu á fullt og hlusta.
Stundum var vinum hans boðið á
tónleika. Lokað var öllum dyrum og
gluggum og plata sett á fóninn.
Reyndar kom fyrir að hann stóð
fyrir kvikmyndasýningum. Sýndar
voru klassískar, rússneskar myndir
eftir Eisenstein, Pudovkin, Bond-
arsojúk o.fl. Félagsskapurinn sem
fyrir þessu stóð hét Geirfilm, með
heimilisfang á sama stað. Málið var
að MÍR lánaði ekki kvikmyndir til
einkaaðila. Þá hlupu þeir Reynir
Oddsson, kvikmyndamaður, Stein-
þór Sigurðsson, málari o.fl. undir
bagga, stofnuðu „félag“ og fengu
lánaða sýningavél. Bíóið var nátt-
úrlega vinnustofa Jóhannesar. –Það
má segja margar skondnar sögur
frá þessum árum í Þingholtunum.
Sá sem skrifar þessar línur á mikið
Jóhannesi að þakka. En alltaf
reyndist erfitt að launa rausn hans
og stórhug; slíkt fannst honum
þunnt hjal. Honum var eiginlegt að
leiða hjá sér slíka smámuni. Jó-
hannes Geir var óvenjulega geðrík-
ur maður, fjölgáfaður og víðlesinn,
tryggur og einlœgur. Hann gat ver-
ið þungur á bárunni en þó und-
arlega léttur líka, – leiftrandi fynd-
inn. Hann gat leikið heila
gamanþætti, þar sem hann hermdi
eftir sveitungum sinum á „Krókn-
um“, okkur hinum til mikillar
skemmtunar. Hann var átakamaður
sem málari. Málaði kröftugar
myndir og lætur eftir sig mikið
verk. –Minningin er blandin trega
um mikinn mann og góðan vin.
Tryggvi Ólafsson.
„Að heilsast og kveðjast, það er
lífsins saga.“ Jóhannes Geir listmál-
ari hefur kvatt þennan heim. Ég
hafði þekkt hann frá unga aldri,
bæði meðan við áttum báðir heima
á Sauðárkróki og svo eftir að við
fluttumst suður á bóginn, hann til
Reykjavíkur og ég til Akraness. Ég
heimsótti hann æði oft á vinnustof-
una hans við Bergþórugötuna og
einnig í Árbæinn eftir að hann flutti
þangað.
Það var notalegt að sækja hann
heim. Ætíð var heitt á könnunni og
mér var það mikil lífsfylling að sjá
það nýjasta sem hann var að mála
hverju sinni. Hann hafði ríka og
leiftrandi frásagnargáfu og því var
óborganlegt að hlýða á frásagnir
hans.
Jóhannes Geir var frábær lista-
maður, sannur, hreinn og trúr list
sinni. Hans verður lengi minnst
fyrir verkin sem hann málaði og
nefndi „Á Sturlungaslóð í Skaga-
firði“. Sýna þau atburði sem gerð-
ust á 13. öld. Ekki síður munu
minningamyndir frá æskudögum
hans á Sauðárkróki halda nafni
hans á lofti.
Jóhannes Geir var afkastamikill
málari og myndefnið var gjarnan
náttúran og landið. Ég leyfi mér að
fullyrða að hann var fremsti lands-
lagsmálari okkar er hann féll frá.
Ég sakna vinar. Nú verða ferð-
irnar í Heiðarbæ ekki fleiri. Ég
sendi aðstandendum og vinum hans
hugheilar saknaðarkveðjur.
Hörður Pálsson.
Hjartað samsvarar ekki takmörkunum sínum
ljóðið ekki veruleikanum,
veruleikinn ekki draumi Guðs.
Hvers konar samtal er það sem breytir þér
án þess að þú breytist sjálfur?
Leitaðu ekki í þöglu grasinu,
leitaðu að þöglu grasinu.
(Bo Carpelan, þýð. Njörður P. Njarðvík.)
Jafnþakklátur er ég fyrir sam-
fylgdina með Jóhannesi Geir á veg-
ferð lífsins sem mér nú veitist erfitt
að finna réttu orðin. Fyrir æði ólífs-
reyndan landsbyggðardreng hér í
bæ snemma á sjöunda tug síðustu
aldar víkkaði það sjóndeildarhring-
inn ekkert smáræði að fá tækifæri
til að kynnast Jóhannesi Geir. Þá
var margt að gerast. Manni var