Morgunblaðið - 07.09.2003, Blaðsíða 22

LISTIR
22 SUNNUDAGUR 7. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
L
ISTGAGNRÝNENDUR, sem
óhjákvæmilega hafa fjallað mik-
ið um Feneyjatvíæringinn í
sumar, hafa margir hverjir gert
bandaríska skálanum hátt undir
höfði, enda var hann talinn með-
al hinna sigurstranglegu alveg
frá upphafi. Þar gaf að líta sýningu Freds Wil-
sons, en hún er eins konar rannsókn á fjöl-
menningarlegri arfleifð Feneyja í gegnum ald-
irnar, frá sjónarhóli Bandaríkjamanns af
afrískum uppruna.
Myndlistarferill Wilsons á sér frekar
óvenjulegt upphaf og má rekja til þess tíma er
hann sinnti fræðslustörfum innan ýmissa
bandarískra safna, svo sem Metropolitan
safnsins og Náttúruvísindasafnsins. Hann
veitti því m.a. eftirtekt í þessu starfi sínu að
framsetning sýningarmuna og þær upplýs-
ingar sem veittar voru
um þá fólu í sér mjög af-
gerandi skilaboð. Að
auki rak hann augun í
mikið af munum í ryk-
föllnum geymslum er
aldrei voru til sýnis
þrátt fyrir að þeir segðu
áhugaverða sögu. Rétt eins og sagnfræðingar
síðari hluta tuttugustu aldar, gerði hann sér
grein fyrir afstæði þess sannleika sem álitinn
er nánast algildur í hverju samfélagi á
ákveðnum tíma, og hóf að afhjúpa þá sögu sem
sópað hafði verið undir teppið, ýmist af því hún
þótti ekki áhugaverð, eða vegna þess að hún
var of óþægileg.
Listferill hans hófst fyrir alvöru meðþeim straumhvörfum er urðu í lífihans er hann fékk frjálsar hendur viðað setja upp sýningu í stofnun Sagn-
fræðifélagsins í Baltimore árið 1992. Sýn-
inguna nefndi hann Mining the Museum og
vísar titillinn auðvitað til þeirra auðæva sem
hægt er að finna með námugrefti, því efniviður
sýningarinnar var afraksturinn af því sem
hann fann með því að róta og leita í geymslum
og hirslum stofnunarinnar. Þar fann hann
margvíslegar minjar um samfélag blökku-
manna á svæðinu en sagnfræðifélagið hafði
fram að þeim tíma alfarið litið framhjá tilvist
þessa minnihlutahóps í starfi sínu – þurrkað
hann út úr sinni sögusýn. Það sem Wilson fann
í geymslunum sagði athyglisverða sögu, ekki
síst í því samhengi sem hann setti munina. Þar
á meðal voru fótajárn sem sett voru í glerskáp
ásamt tesetti úr silfri og merkt „málmsmíði“,
Ku Klux Klan-hetta hvíldi í gömlum barna-
vagni og hýðingarstaur gegndi veigamiklu
hlutverki innan um antíkstóla í uppsetningu
þar sem vísað var til húsgagnasmíði.
Jafnframt nýtti Wilson sér þá málverkaeign
sem fyrir hendi var og sýndi iðulega hvítar
fjölskyldur með svart þjónustulið í bakgrunni.
Myndirnar setti hann þannig upp að ljósi var
beint að þjónustufólkinu og hljóðrás tengd
verkinu þannig að þegar áhorfendur gengu
framhjá myndunum heyrðu þeir spurningar á
borð við „Hvar er móðir mín? Hver á að þvo
mér?“ og þar fram eftir götunum.
Sýning Fred Wilson í Feneyjum er á áþekk-
um nótum og vakti töluverða athygli, enda
boðskapur hennar og heildaráhrifin sterk.
Einum of sterk að mati sumra sem fannst
Wilson hafa skotið dálítið yfir markið og jafn-
vel falla í þá gryfju að staglast nokkuð á aug-
ljósum áhersluatriðum sýningarinnar. Mark-
mið hans var að vekja áhorfendur til
umhugsunar um þá staðreynd að þótt miðja
menningarheildar hvers tíma skilgreini sig
með ákveðnum hætti í myndum og máli í sam-
ræmi við það sem þykir hafa raunverulegt
vægi á hverjum tíma, þá eru aðrar sögur ætíð í
bakgrunninum sem jafnvel geta haft meiri
þýðingu í samhengi nýrra tíma.
Þótt sýning á borð við þá sem Wilsonhefur skapað í bandaríska skálanumfjalli auðvitað fyrst og fremst um fjöl-menningu fyrri tíma – tíma sem
þekkti ekki einu sinni það hugtak – þá fjallar
hún engu að síður einnig um langvarandi kúg-
un hvíta mannsins á hinum svarta. Birting-
armyndir þeirrar kúgunar eru margar í skál-
anum þar sem klassískar táknmyndir af
svörtum karlmönnum með þungar byrðar
mæta áhorfandanum fyrst fyrir utan sem hluti
af burðarvirki skálans við innganginn. Þegar
inn er komið er saga kúgunar þeldökkra rakin,
m.a. í gegnum verk er vísa til niðurlægjandi
skrípó-ímynda svartra í bandarískum skemmt-
anaiðnaði, í gegnum skrautmuni, svo sem lítil
borð og bakka í líki svartra barna, hversdags-
lega smávöru svo sem matvæli (negrabrauð og
Óþellósúkkulaði), nytjahluti (t.d. dyrahamrar
sem er eins og höfuð blökkumanns) og skart-
gripi (höfuð blökkukvenna sem nælur og
eyrnalokkar). Við smávöruna hefur Wilson
sett litla miða með merkingum á borð við;
„Ekki súkkulaði“, „Ekki dyrahamar“ og „Ekki
eyrnalokkar“ til að leggja áherslu á þá nei-
kvæðu hlutgervingu er í þessum varningi felst.
Líkt og í Baltimore rekur hann einnigsögu svartra í gegnum listasögunasjálfa þar sem þeldökkir eru nánasteinvörðungu baksviðs eða í auka-
hlutverkum og beinir kastljósinu að þeim með
áhrifaríkum hætti. Þó má einnig merkja
nokkrar undantekningar frá hinum rauða
þræði kúgunar á sýningunni er gefa vísbend-
ingu um að Afríkumenn hafi verið fjölskrúð-
ugur hópur í þeirri alþjóðlegu borg er Fen-
eyjar voru fyrr á öldum, þar sem vel stæðir
„Márar“ voru einnig í hópi þessa minnihluta.
Eitt verkanna í skálanum var t.d. tileinkað
frægasta blökkumanni Feneyja, hinum hug-
umprúða Óþelló, því þrátt fyrir þá ógæfu er á
honum dynur er hann óneitanlega gott dæmi
um velgengni og virðingu í garð blökkumanns í
fjölmenningarlegu samfélagi fyrri tíma.
Þegar upp er staðið er sýning Wilsons því
óneitanlega áhugaverð kortlagning á lífi og
hlutverki svarta minnihlutans í Feneyjum allt
fram til dagsins í dag, er spannar allt í senn;
listasöguna, goðsagnir, sagnfræði og alþýðu-
menningu. Hún er vel til þess fallin að vekja
samtímann til umhugsunar um hlutverk hinna
útilokuðu og forsmáðu hverju sinni, um fólks-
flutninga heimshluta á milli og erfiða stöðu
minnihlutahópa og innflytjenda, hverjir svo
sem þeir kunna að vera á hverjum stað fyrir
sig. Eins og bent er á í sýningarskrá tvíær-
ingsins hefur Wilson öðrum fremur tekist að
„afhjúpa þá staðreynd að sagnfræði, kynþátt-
ur, kyn, framsetning, og jafnvel velmegun og
vald, eru allt hugmyndir sem verða til fyrir til-
stilli ímyndunarafls hvers menningarheims, en
eru þrátt fyrir það þrálátar í sjálfum veru-
leikanum“.
Þótt Wilson hafi verð gagnrýndur fyrir að
vera of mikið niðri fyrir í þessari sýningu, er
auðvelt að verja þau sjónarmið er hann hefur
að leiðarljósi. Efniviðurinn er hápólitískur og
ákaflega áleitinn og settur þannig fram að
áhorfandinn gengur framhjá táknmyndum for-
dómanna eins og úreltum gripum á safni. Ef til
vill hefur listamanninum því einungis enn og
aftur tekist að „sópa undan teppinu“ og af-
hjúpa hversu djúpar sprungur veikleikar
sundrungar og kúgunar hafa rist í samfélags-
mynd okkar.
Aðgengi og útilokun
Verk Freds Wilsons afhjúpa með margvíslegum
hætti hvernig blökkumenn voru notaðir sem „burð-
arstoðir“ velmegunar hvíta mannsins, í félagsleg-
um, efnahagslegum og menningarlegum skilningi.
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is
Verkið „Safe House“ eða „Athvarf“, þar sem hvítu og svörtu er teflt saman þannig að það myndi
eina heild, því jafnvel inni í athvarfinu sjálfu eru hversdagslegir hlutir er vísa til þessara andstæðna.
Efniviður verksins „Drip Drop Plop“ er
dæmigerður fyrir feneyska glerlist og vísar í senn
til svartra tára og niðurlægjandi skrípamynda úr
bandarískum teiknimyndum.
Morgunblaðið/Fríða Björk