Morgunblaðið - 10.09.2003, Blaðsíða 22

LISTIR
22 MIÐVIKUDAGUR 10. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
F
ASTLEGA má alykta að
fjölmargir af yngri kynslóð
myndlistarmanna þekki sitt-
hvað til listpáfans Charles
Saatchi í London. Mannsins
með ofurvaldið, sem getur
lyft skjólstæðingum sínum í
hæstu hæðir, einnig ómerkt að sagt er og
rutt út af borðinu, bara si sona. Margur
mun einnig vita að hann var lengi annar
helmingurinn af hinu mikla auglýsingafyr-
irtæki, adversing executive, Saatchi og
Saatchi, einu hinu umfangsmesta í heim-
inum. Stofnaði ásamt fyrri konu sinni hið
heimsþekkta Saatchi Gallery, lengstum til
húsa í fyrrum vörulager í St. Woods, vestan
við Regent’s Park, en nýflutt inn í County
Hall á suðurbakka Thames sem áður getur,
opnaði með sérsýningu á verkum Damiens
Hirst. Kjörorð stefnumarkanna; list, lista-
maðurinn, háreysti og hneyksli/The art, the
artist, the spectacle and scandal.
Á blómaskeiði hins svonefnda nýja mál-
verks sem ruddi sér braut með miklum lát-
um í upphafi níunda áratugarins rótfesti
vörumerkið Saatchi sig kirfilega í listheim-
inum. Nýja málverkið tók við af hug-
myndafræðilega tímabilinu á áttunda ára-
tugnum sem var þá á góðri leið með að
burthreinsa allt kvikt úr sýningarsölum og
hafði komið fjölda listhúsa á vonarvöl með
einstrengingshætti sínum. Um að ræða full-
kominn ósigur staðhæfingarinnar um að
hugmyndalistin hefði jarðað fortíðina, mál-
verkið komið út úr myndinni og þetta
meinta kusk útskúfað. Sást naumast í mikils
háttar sýningarsölum
núlista eða samtíma-
listasöfnum í nær
heilan áratug.
Mikil sprenging í
listheiminum er mál-
verkið reis aftur upp
úr öskustó, með nokkur listhús í Köln sem
stuðningsaðila, einnig Saatchi í London.
Helstu skjólstæðingar þeirra og um leið
stjörnur nýja málverksins höfðu þá líða tók
á áratuginn svo mikið að gera við að metta
sveltan og hungraðan markaðinn, að er best
lét voru sumir með allt að 10–25 aðstoð-
armenn! Raunar höfðu popplistamenn eins
og Andy Warhol þá þegar um sig hirð að-
stoðarmanna, með verkstæði á fullu í New
York sem fjöldaframleiddi varholla árin sem
meistarinn sjálfur lyfti undir ímynd sína í
París. Um leið voru margir þeir komnir aft-
ur í sviðsljósið sem ýtt hafði verið til hliðar,
meðal annars var seinna tímabili Edvards
Munchs, sem nýja málverkið tók í og með
mið af, lyft á stall sem aldrei fyrr. Menn
höfðu allar götur fram að því verið í hálf-
gerðum feluleik með tímabilið, sem eins
konar misvöxt eða hliðarspor á ferli hans.
Nýja málverkið gekk undir fleiri nöfnum,
svo sem nýbylgjan, og listamennirnir gjarn-
an nefndir, hinir nýju villtu, fékk svo
óforvarendis byr undir báða vængi á upp-
gangstímum verðbréfamarkaðarins. Ungir
spákaupmenn og ný tegund verðbréfabrask-
ara, blautir bak við bæði eyrun, sáu sér leik
á borði og tóku að spila á málverkamark-
aðinn beggja vegna Atlantsála, spenntu upp
sem mest þeir máttu. Ollu svo aftur hruni
um leið og þeir duttu á rassinn við óvæntar
aðstæður sem þeir réðu ekki við á hvörfum
níunda og í upphafi tíunda áratugarins, á
eftir fylgdi kreppan í kjölfar Flóastríðsins
svonefnda. Myndverkamarkaðinn niður með
braki og sá eini í hópnum sem slapp nokk-
urn veginn óskaddaður var hinn sænski
Frederik Roos, sem núlistasafnið Roosen-
eum í Malmö mun kennt við, sonur aðal-
bankastjóra Skandinavia-Enskilde-bankans.
Hefur líkast til legið í blóðinu að sjá lengra
en aðrir því hann tók hárréttar ákvarðanir
og kippti að sér höndum í tíma. Alþjóðlegi
markaðurinn í sárum næstu árin og þróunin
smitaði út frá sér til fjarlægustu heims-
horna, en hefur smátt og smátt verið að
rétta við og komast í heilbrigðari farveg, þó
enn sveiflukenndur. Hins vegar hefur það
eðlilega ekki farið framhjá þeim sem spila
stíft á peninga, láta þá rúlla og margfaldast,
að myndlistarmarkaðurinn ber í sér gríð-
arleg verðmæti og ótakmarkaða möguleika
til auðsöfnunar. Og þrátt fyrir hrunið eftir
uppganginn mikla, sem hafði margfaldað
verðgildi myndverka, reyndist það í efri
flokkunum mun meira en fyrir verðsprengj-
una, og hefur í mörgum tilvikum farið
hækkandi, einkum á síðustu árum. Má hér
enn eini sinni vísa til þess, að samkvæmt
áliti sérfróðra eru myndverk traustustu og
hörðustu verðbréfin á heimsmarkaðinum og
hafa lengi verið, satt að segja hvarvetna þar
sem þjóðfélagsgrunnurinn er traustur. Að
því tilskildu auðvitað að hér séu menn þef-
vísir og höndli rétt.
Í þá veru sem hér hefur verið greint frá
gerast í og með kaupin á eyrinni úti í hinum
stóra heimi, og má hverjum og einum með
opin augu vera ljóst að á listamarkaði dags-
ins gegna alþjóðleg listhús og listpáfar hlut-
verki til úrslita. Auðvitað að viðbættum sýn-
ingarstjórum, listfræðingum og
listheimspekingum sem oftar en ekki eru þá
í beinu sambandi ef ekki í þjónustu þeirra,
um merkjanlega innbyrðis samvinnu að
ræða. Samtímis hafa farið fram mikil um-
skipti sem gert hafa myndlistarmennina
sjálfa meira en nokkru sinni háða þessum
aðilum og þeim formúlum sem þeim þóknast
að setja í umferð hverju sinni. Hinn frjói
listamaður og sterki einstaklingur þannig
úti í kuldanum til hags fyrir tilbúið og
markaðstengt hópefli og línudans. Um leið
hefur sköpun ímynda meira vægi en nokkru
sinni fyrr, svo líkja má við stjörnur tízku-
og kvikmyndaheimsins. Þá er óhætt að full-
yrða, að ýmislegt sem áður var slíkt eins-
dæmi að rataði í heimsfréttirnar, líkt og til-
tektir Salvadors Dalis á árum áður, sé
kennslugrein í listaháskólum í dag. Upplagt
að fram komi að hið heimsþekkta skurðgoð
margra núlistamanna Joseph Beuys bjó til
þjóðsögu um sig í upphafi ferils síns sem
hann tengdi sköpunarferli sitt við og var ið-
inn að minna á og skírskota til, sem og sýn-
ingarstjórar og ævisöguritarar, og hlaut að-
dáun og virðingu fyrir. Eftir andlát hans
kom í ljós að þessar æsilegu hremmingar í
seinni heimsstyrjöldinni voru hreinn skáld-
skapur enda hvergi á skrá og gátu ekki hafa
gerst. Til að forða misskilningi og útúrsnún-
ingum skal tekið fram að þetta rýrir að
sjálfsögðu í engu listgildi verka viðkomandi
listamanna, svo fremi sem þeir hafa eitthvað
úrskerandi fram að færa. Mansöngvarar á
eigin ágæti hafa lengi verið til og gefa oftar
en ekki lífinu lit, en um óæskilega og leiði-
gjarna fjölgun að ræða þegar stakar flugur
hafa umformast í mý á mykjuskán. Mun lifa
sig líkt og annað dægurgaman og hefur lítið
með frjóa listsköpun að gera.
Nú kunna einhverjir að vera farnirað hugsa; hvað tengist þetta alltSaatchi, og vissulega komið aðþví að skilgreina það og útlista.
Málið er að enginn hefur svo ég viti verið
jafn iðinn við að auglýsa skjólstæðinga sína
allt frá dögum nýja málverksins, né jafn
frábærlega í stakk búinn til að gera það í
ljósi auðæfa sinna og umfangsmikillar
reynslu í auglýsingabransanum.Verk lista-
mannanna fjölfölduð og sum samtímis á
sýningum út um hvippinn og hvappinn. Hér
kemur greinilega fram lögmálið, að nýta sér
þann markað sem fyrir er til hins ýtrasta,
og skal ekki hið minnsta fett fingur út í það,
en mönnum skal um leið ekki sjást yfir að
markaðurinn er fjölþættur og sveigjanlegur.
Eins og Ulf Linde, hinn þekkti sænski list-
sögufræðingur, listrýnir og lengi for-
stöðumaður Thielska gallerísins í Stokk-
hólmi, orðaði það nokkurn veginn í viðtali,
þá fjöldaframleiðir til að mynda stórstirnið
Robert Rauschenberg (sem Linde hefur
virðist ekki hafa mikið álit á) fyrir alveg
sérstakan markað. Vísar þá til að listamað-
urinn hagnýti sér ákveðinn markað öðrum
fremur og sé háður honum, líkt og annars
konar myndlistarmenn róa á önnur mið er
henti þeim betur, sé í meira samræmi við
listsýn þeirra, og Linde er spurn hvort þeir
séu ekki í jafn miklum rétti.
Eins og allir vita stíla markaðsöfl nú-
tímans, hverju nafni sem nefnast, stíft á
nýjungar, eða öllu fremur að telja vænt-
anlegum kaupendum trú um að varan sé ný,
um leið þeirra hagur að úrelda hið gamla og
allt til hliðar. Sama gildir í myndlistinni á
þann veg að styðja við ímynd og vægi skjól-
stæðinganna, auka við markaðsgildi verka
þeirra um leið. Hefur jafnvel svip af því á
stundum að hjólið og/eða heita vatnið hafi
verið fundið upp af þeim. Hér er þó spurn-
ing hvort listamaðurinn eigi að vera trúr
sannfæringu sinni og upplagi, óháður öllum
markaðsöflum, eða taka þátt í einhverri al-
heimsvæðingu með tilbúnar sérhannaðar
formúlur sem haldfestu og að leiðarljósi.
Hér er þannig verið að beina sjónum að
því, að markaðssetning myndlistar, hverju
nafni sem hún nefnist, gegnir í dag sömu
lögmálum og um hverja aðra vöru. Dagar
listhöfðingjanna og borgaranna með hjarta
fyrir listum að mestu liðnir en í stað þeirra
komnir listakaupmenn hinna hörðu gilda í
viðskiptum. Á jafnt við róttækar núlistir og
fyrri tíma listaverk, menn eru nú að hengja
upp ígildi ávísana og verðbréfa á veggi sína
ásamt frægum nöfnum og tilbúnum ímynd-
um til að undirstrika með rauðu stöðu sína
og vægi í þjóðfélaginu. Þá er sá mælikvarð-
inn á ágæti myndverks, að ef um þekktan
listamann og rétta áritun er að ræða þá
hljóti það að vera gott, á hinn veginn er
áhersla lögð á merkingar- og áróðursgildi
myndefnisins sem þá er liður í þjóðfélags-
legri og rammpólitískri umræðu. Blásið á
flest fyrri gildi er varða lögmál og innri líf-
æðar myndverka, sjálft skynsviðið ásamt
hinu upphafna og kraftbirtingnum að baki
Þetta sett fram í ljósi allra þeirra marg-
víslegu og á stundum óvönduðu meðala sem
listhúsaeigendur og sýningarstjórar nota
gjarnan til að vekja athygli á skjólstæð-
ingum sínum með ögrunina, fáránleikann,
siðleysið og hugaræsinguna í öndvegi. Á
seinni tímum helst stílað á hinn óupplýsta
fjölda sem hefur léttvægt stundargamanið
að útópíu gert til að auka áróðursgildið og
færa út markaðinn. Óneitanlega bera at-
hafnir Saatchi svip af mörgu þessu, hann
hefur í seinni tíð helst stutt við bakið á
þeim sem ákafastir eru í að virkja þessi at-
riði og jafnframt hneyksla fólk með verkum
þeirra.
Enginn vel menntaður og sannurlistamaður hneykslast, þótt ódýrefni og úrgangur sé virkjaðursem efniviður í myndverk, enda
segir sagan okkur að olíulitir hafi jafnt ver-
ið búnir til úr dýrum efnum eins og saf-
írryki og á hinn veginn kúamykju, sem
raunar ber í sér eitt fegursta græna blæ-
brigðið í litrófinu. Úrgangurinn og rotnunin
býr í sjálfu sér yfir mikilli fegurð, sem hver
og einn fær tækifæri til að ganga úr skugga
um úti í guðsgrænni náttúrunni næstu vik-
urnar, og brauðhleifurinn hefur sama ljúf-
fenga bragðið þótt afbakast hafi líkt og
Markús Árelíus keisari orðaði það fyrir
meira en tvö þúsund árum. Að slá því upp
að listamaður máli með fílaskít gengur
þannig aðeins í hinn ómenntaða fjölda, líkt
og sundursagaðir svínsskrokkar og önnur
innyfli dýra og manna í formalíni. Illa komið
fyrir listinni, ef hún er komin í samkeppni
við siðleysi nútímans og hryllingsmyndaiðn-
aðinn eftir að hún hefur lyft mannssálinni
um aldaraðir, reynst forsenda og grunnur
framfara frá því að mannapinn reis upp á
afturfæturna, náskyld hugviti og uppgötv-
unaráráttu af öllu tagi.
Ég hafði nokkrum sinnum litið inn í Brit-
ish Museum áður en mig bar að og eitt það
sem vakti óskipta athygli mína var sýning á
Lækningamanninum: gleymdu safni Henrys
Wellcome (1853–1936). Satt að segja hafði
sumt þar mun meiri áhrif á mig en nokkuð
eftir Damien Hirst og annað á Saatchi-
safninu bæði hvað fegurð, ljótleika og hryll-
ing snerti, væri létt mál að stækka eitt og
annað og setja á það stimpil núlista. Og vel
að merkja sá ég óuppbúið rúm með bjór-
flöskum, öskubökkum og tilfallandi drasli á
Verkamannasafninu í Kaupmannahöfn fyrir
nokkrum árum sem greip mig stórum meira
en hið fræga rúm Tracey Emin. Kom mér
mjög á óvart að uppáþrengjandi maður í ná-
grenni safnsins útdeildi miðum með mynd af
nefndu rúmi sem átti víst að virka sem tál-
beita inn á safnið líkt og furðulegheit og
vanskapningar í fjölleikahús. Hef aldrei
upplifað slíkt varðandi listasöfn, en þeim
mun oftar er mér hefur orðið gengið um
gjálífishverfi heimsborganna og framhjá
klúbbum hvar lostfagrar róður hrista þjó-
hnappana sem og fleira æsilegt í framstefn-
inu að gestunum…
Leiðrétting: Í grein minni um sýninguna
Meistara formsins í Sigurjónssafni urðu þau
mistök í vinnslu að rangur texti rataði undir
eina myndina. Eins og margur mun strax
hafa greint var um að ræða verk eftir
Henry Moore. Nefnist fjölskyldan, unnið í
brons, og er frá 1944.
Saatchi og fleira
Eitt af verkum Damien Hirst. Ógnvaldur í formalíni.
Hin nýju og glæsilegu húsakynni Saatchi-safnsins í Counte Hall á syðri bakka Thames.
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson
bragi@internet.is
Charles Saatchi þrífst á æsilegum skoð-
anaskiptum. Vill eyða tabúum.