Morgunblaðið - 18.12.2003, Blaðsíða 40

MINNINGAR
40 FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
S
tríð er alvara, en síðustu
daga hefur grein-
armunurinn sem gerð-
ur er á stríðsleikjum og
raunverulegu stríði
þurrkast út. Þetta afhjúpaðist með
því að Paul Bremer, landstjóri
Bandaríkjamanna í Írak, sagði:
„Við náðum honum“ eftir hand-
töku Saddam Hussein fyrrv. for-
seta Íraks.
„Ladies and gentlemen, we got
him“ – líktist yfirlýsingu krakka í
tölvuleik sem hafa barist í gegnum
öll borð (level). Í síðasta borðinu er
satan sjálfur. Eftir mikla baráttu
og þjálfun næst hann að lokum og
sá hrópar vígreifur.
„Við náðum
honum“ er
eins og setning
í venjulegum
leik þar sem
börn eru „náð“
og eru úr leik.
Stundum eru þau klukkuð, stund-
um skotin með þykjustubyssum.
Eftir að Hussein náðist svimaði
mig í þessum veruleika sem á að
vera þarna einhvers staðar. Ég fór
m.a. að velta því fyrir mér hvers
vegna George Bush væri alltaf
skrifaður og sagður „Bush“ í öllum
fréttum, en Saddam Hussein aldr-
ei annað en „Saddam“. Þannig var
ritað „Bush heitir Saddam…“,
„Bush segir Saddam…“. Sigurveg-
arinn nefndur með eftirnafni en
hinn handtekni með fornafni.
Magnús Þorkell Bernharðsson,
sérfræðingur í málefnum Mið-
Austurlanda, nefndi þessa til-
hneigingu til að persónugera stríð-
ið í fyrirlestri sem hann hélt 9.
október 2002 í Hátíðarsal HÍ. „Af
hverju hatar Bush Saddam?“
Magnús sagði að eldri George
hefði sagt: „I hate Saddam“, í sjón-
varpsviðtali: „Ég hata Saddam.“
Það er ekki fallegt að hata fólk, að-
eins illar gjörðir þess!
Það er kristaltært, eins og
stjórnmálamenn gjarnan segja, að
Bandaríkjamenn hafa persónugert
stríðið í Írak og það er ekki heilla-
vænlegt. Magnús Þorkell sagði í
þessum fyrirlestri sem haldinn var
áður en Íraksstríðið hófst: „Sadd-
am Hussein er ekki íraska þjóðin
og með því að fjarlægja hann verða
vandamál þess ríkis ekki leyst í
einni svipan. Þegar afskipti Banda-
ríkjamanna eru metin í sögulegi
ljósi gefur það ekki tilefni til bjart-
sýni um að þeir muni ná tilætl-
uðum árangri. Ef sagan er einhver
vísbending um framtíðina gætu af-
skipti þeirra í flóknum innanrík-
ismálum Íraka haft þveröfug áhrif
við það sem þeir ætluðu sér upp-
haflega.“
Leikurinn er ekki búinn, jafnvel
þótt sigurvegarnir híi núna á hina
sem vildu ekki fara í ólöglegt stríð.
Keppinautur Howard Dean, for-
setaefnis demókrata, sagði t.d.:
„Ef Howard Dean hefði fengið að
ráða væri Saddam Hussein enn við
völd, en ekki í fangelsi.“ Þetta er
mælskulist en ekki rökræða, ein-
földun og klár persónuvæðing
stríðsátaka karla.
Greinarmunur stríðs og leiks
varð enn óljósari þegar ég horfði á
tvær auglýsingar í gær kl. 17:49 á
undan Disneystundinni í Sjónvarp-
inu. Action Man-karlinn birtist
vopnaður á skjánum að kljást við
Dr. X sem sagði hörkulega við Act-
ion Man: „Þú færð að finna fyrir
keðjusöginni minni.“ Handleggur
Dr. X var með keðjusög í stað
fingra – sem snerist og skaut
gneistum. Keðjusög, tákn fjölda-
morðingjans í jólapakkann?
Auglýsingin á undan var um
pissudúkkuna Baby born, „og svo
sest hún á koppinn sinn alveg eins
og alvöru barn,“ sagði rödd.
Baby born höfðaði ekki til mín,
en ég stóðst ekki freistinguna að
kíkja á keðjusagarmorðingjann og
kom við í leikfangabúð. Umbúð-
irnar eru flottar og hægt er að toga
í band til að að sjá gneista og heyra
keðjusagarhljóð. Ég spurði af-
greiðslufólkið hvernig Action man
og Dr. X seldust tveir saman í
pakka. „Mjög vel, þetta er mjög
vinsælt,“ var svarið.
Daginn áður hafði ég lesið á
mbl.is eftirfarandi frétt: „Ísr-
aelsher sýndi í dag nýtt vopn, sem
nota á í baráttunni gegn hryðju-
verkamönnum: Búnað sem gerir
kleift að skjóta af byssum fyrir
horn. […] Sá sem heldur á vopninu
sér skotmarkið á litlum sjónvarps-
skjá gegnum myndavél á hlaupi
byssunnar. Hægt er að sveigja
hlaupið 63° til beggja hliða og
skyttan getur verið alveg í skjóli“ –
og hitt.
Það verður félegt þegar þetta
vopn verður komið á göturnar,
eins og „gamla konan“ gæti sagt.
Hönnuðir þess verða sennilega
bálreiðir út af lélegum eftirlík-
ingum sem óprúttnir náungar gera
og dreifa.
Stríð er vítahringur. Þegar
Persaflóastríðinu lauk lýsti George
Bush eldri yfir sigri mannkyns:
„Þetta er sigur Sameinuðu þjóð-
anna, sigur mannkynsins, sigur
laga og reglna og réttlætisins.“ En
stríði lýkur ekki.
Þetta er líka mælskulist og
henni er einnig beitt núna. Sig-
urvegarinn dregur alla heims-
byggðina og mannkyn gjörvallt í
lið mér sér til að réttlæta gjörðir
sínar með ímynduðum fögnuði.
Höfuðpaurinn Saddam (Hussein)
er „náður“ – heimsbyggðin syng-
ur: „Þeir náðu Saddam! Þeir höfðu
rétt fyrir sér!“ Ég get því miður
ekki fagnað, finn enga gleði í
brjósti, aðeins meiri kvíða. Hverjir
eru þessir „þeir“?
Ég er enn að velta þessu fyrir
mér með fornafnið Saddam. Hvers
vegna bara hann, en ekki líka
Moamar (Gaddafi), Ayatollah
(Khomeini), Osama (Bin Laden) og
Yasser (Arafat) – svo nokkrir per-
sónugervingar hins illa í augum
sigurvegaranna séu nefndir.
„Dömur mínar og herrar, við náð-
um Yasser“, „…við náðum Moam-
ar“, „…við náðum Osama“?
Gæti það verið vegna þess að
nafnið „Saddam“ á að minna á
„satan“ eða djöfulinn sem einnig er
stundum kallaður höfuðpaurinn?
Greinarmunur vísinda og trúar er
m.ö.o. á undanhaldi.
Vita „þeir“ ekki að skrímslið er
líka í mannshuganum? Í gær var
frétt á forsíðu Morgunblaðsins um
nýju leikbrúðuna „fanginn Sadd-
am“.
Stríð og
karlar
Í gær voru sýndar tvær sjónvarpsaug-
lýsingar á undan Disneystundinni. Sú
fyrri var um pissudúkkuna Baby born
og sú síðari um Action Man-karlinn að
berjast við keðjusagarmorðinga. Í mín-
um heimi var Saddam „náður“.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
✝ Þórunn MartaTómasdóttir
fæddist á Barkar-
stöðum í Fljótshlíð
12. júní 1913. Hún
lést á heimili sínu í
Reykjavík 5. desem-
ber síðastliðinn. For-
eldrar hennar voru
hjónin Tómas Sig-
urðsson (1854–1923)
og Margrét Árna-
dóttir (1873–1935).
Alsystkin Mörtu,
sem komust á legg,
voru Guðríður Þóra
(1893–1986), Ingi-
björg (1895–1981), Árni (1896–
1988), Sigurður (1897–1977), Guð-
rún (1900–1990), Sigríður (1901–
1981), og Anna Ársæl (1905–1974).
Hálfsystir Mörtu var Guðrún Tóm-
asdóttir (1882–1918).
Árið 1934 gekk Marta að eiga
Harald Guðmundsson, fasteigna-
sala, (1906–1986) og eignuðust þau
þrjú börn, Grétar (f. 1935), Ingi-
leifu Svandísi (f. 1947) og Sigurð
1974. Synir þeirra eru Skúli (f.
1975) og Árni Freyr (f. 1980). Sig-
urður og Jórunn skildu árið 1981.
Sonur Sigurðar með Aniku
Poulsen (1956–2003) er Brian Poul
(f. 1973). Hann býr í Færeyjum.
Sonur Sigurðar með Guðrúnu Þor-
grímsdóttur (f. 1954) er Tómas (f.
1989).
Marta ólst upp á Barkarstöðum.
Hún hélt, innan við tvítugt, til
náms í Kvennaskólanum í Reykja-
vík og lauk þaðan námi 1931. Hún
og eiginmaður hennar, Haraldur,
stofnuðu heimili sitt í Reykjavík
1934. Þau bjuggu fyrst við Ásvalla-
götu, síðan að Snorrabraut 32, þá
á Karlagötu 18, Eskihlíð 14 og síð-
ast Mávahlíð 25. Heimili þeirra var
ávallt rómað fyrir rausnarskap.
Þegar Haraldur lést flutti Marta í
Snæland 8 í Fossvogshverfi og bjó
þar til æviloka.
Marta lærði ung að leika á hljóð-
færi. Hún var heilsuhraust og iðk-
aði sund til síns hinsta dags. Að ís-
lenskum sveitasið féll henni ekki
verk úr hendi. Matseld hennar,
bakstur og hannyrðir af ýmsu tagi
voru alltaf langt umfram eigin
heimilisrekstur.
Útför Mörtu verður gerð frá Bú-
staðakirkju í dag og hefst athöfnin
klukkan 13.30.
(f. 1953). Grétar
kvæntist Dóru Haf-
steinsdóttur (f. 1936)
árið 1955. Þeirra börn
eru: Sigurður Júlíus
(f. 1955), Jakobína
Marta (f. 1956), Hall-
dóra (f. 1962) og Har-
aldur (f. 1968). Grétar
og Dóra skildu 1970.
Grétar kvæntist Svan-
fríði Kjartansdóttur
(f. 1943) árið 1974.
Dætur þeirra eru:
Gréta (f. 1967), Heið-
rún (f. 1979) og Þór-
unn (f. 1980). Uppeld-
isdóttir Grétars og Svanfríðar er
Þóra Steinunn Pétursdóttir (f.
1971). Grétar og Svanfríður skildu
árið 1986. Sambýliskona Grétars
er Solveig Theodórsdóttir (f.
1943). Ingileif Svandís giftist How-
ard Smith (f. 1949) árið 1973. Börn
þeirra eru Rannveig Annafríð (f.
1977) og Stefán Þór (f. 1979). Þau
búa á Englandi. Sigurður kvæntist
Jórunni Skúladóttur (f. 1954) árið
Það er gott að eiga spræka ömmu
þegar maður er ungur – það eru klár
forréttindi þegar maður fullorðnast.
Og að eiga aðra eins ömmu og Mörtu
Tómasdóttur þar til að glittir í eigin
sextugsaldur er blessun. En þegar
hún deyr, þá hverfur meira en gömul
kona. Maður þarf aðeins að endur-
raða sjálfum sér. Skyndilega er eng-
inn aðgangur að heimi sem var svo
öruggur og heill. Manngæska úr
fyrri tíðar sveitasamfélagi er horfin.
Glaðværð fyrstu kynslóðar Reykvík-
ings er ekki lengur til. Rödd sem
bauð mig velkominn í heiminn, hvatti
fyrstu skrefin, dáðist síðan að nær
hverri hreyfingu, hló lengst og best
að minni íslensku fyndni – hún er
þögnuð. Sjónarhorn ömmu Mörtu
skapar ekki lengur heiminn. Nema í
minningu.
Í barnsminni er hún glaðvær, góð
amma sem bar okkur systkinin á
gullstóli hvar sem slíku áhaldsgagni
varð við komið. Sérstök hátíð var að
fá að gista. Spiluð gamaljómfrú þar
til allir voru að rifna úr hlátri. Svo
gilli með melónur og vínber – sem þá
var einstakt fágæti. Og þegar búið
var að slökkva tók amma að segja
sögur. Ekta ævintýri, betri en bæk-
ur. Og ljóskeilur af Öskjuhlíðarvit-
anum slógu bjarma á veggina í Eski-
hlíðinni. Græn og hvít á víxl.
Hvílíkt raunsarheimili. Þvílíkar
veislur sem þau afi héldu. Og gjaf-
mildin og góðsemin sem þau auð-
sýndu fólki. Líka þeim sem komu
ekki í heimsókn. Þegar aðalkaffihús-
ið í Austurstræti hét Tröð sagði
amma Marta sitt kaffieldhús síst lak-
ara og nefndi Martröð í höfuðið á
sjálfri sér. Gestafjöldinn hversdags
var svipaður og á hinni tröðinni:
Pósturinn kom ef hann gat gert sér
erindi, nágrannakonur litu inn, fólk
að austan kíkti við, gamlir kennarar
ömmu, gamlir kennarar barna henn-
ar, ættingjar og auðvitað vinir. Allir
komu margblessaðir og fóru kært
kvaddir. Afi bætti nýbökuðum víni-
brauðum jafnt og þétt við bakkelsið.
Þarna var enginn útkastari. Skrækt
fólk, grettið eða með kæki, var ekki
flæmt burt. Allir máttu koma. Og all-
ir máttu koma aftur.
Þegar unglingsár færðust yfir mig
misstu sögur ömmu af Haga-Lalla,
Ásu, Signýju og Helgu aðdráttarafl
um stund, enda slógu ljóskeilur lífs-
ins stundum annan og flóknari takt
en þær af Öskjuhlíðinni. En smám
saman varð manni ljóst að bestu sög-
urnar voru ekki ævintýrin úr sveit-
inni heldur ævintýrin sem líf hennar
sjálfrar varð. Þegar afi keypti stóru
háværu hárþurrkuna á góðu verði.
Þegar Tommi frændi gaf ömmu
blómið af stigaganginum. Þegar þau
afi fengu lánað mótorhjólið. Þegar
kallinn á loftinu kom allsber að fá
lánaðan hníf. Þegar amma hélt að
hún hefði læst þau afa úti um hánótt.
Atburðir og sögur úr lífinu sjálfu
urðu efniviður í samtöl, lífssýn og
skemmtan ævina á enda. Og þá
söguþræði spann amma til síns
hinsta dags. Hún hafði alltaf eitthvað
á prjónunum. Sífellt bar eitthvað
annálsvert við. Maður skildi smám
saman af henni að góð nútíð verður
hægt en örugglega að góðri fortíð, en
um framtíðina veit maður ekkert.
Það er sígild skoðun.
Eftir að afi Halli dó fyrir nær 18
árum hélt amma áfram rausnar-
heimili til dauðadags. Lausleg áætl-
un mín er að hún hafi frá því hún
varð ekkja prjónað og gefið tvö til
þrjú hundruð lopapeysur og ótelj-
andi ullarsokka, bakað og gefið á
þriðja þúsund draumatertur auk alls
kyns bakkelsis annars, haldið yfir
fimmtíu stórveislur og mörg hundr-
uð smærri boð. Hún hefur farið í
sundlaugar að minnsta kosti fimm-
þúsund sinnum og synt á annað þús-
und kílómetra, varlega áætlað. Hún
hefur ferðast tugum sinnum til út-
landa og sótt samkomur, veislur og
guðsþjónustur, fleiri en nokkur mað-
ur hefur tölu á. Hún skrifaði í blöðin
ef henni þótti tilefni til þess. Hún lék
á píanó til skemmtunar og þótti eng-
in veisla þar sem ekki var tekið lagið.
Henni þóttu karlaraddir skemmti-
legri en kvenraddir og fannst
ósvinna að klappa í kirkju.
Ég hringdi í hana að kveldi jarð-
skjálftadagsins mikla 17. júní árið
2000. Þá var hún áttatíu og sjö ára.
Ég vissi að hún hafði verið á ferð fyr-
ir austan með skyldfólki, nálægt
upptökum skjálftans. Þau voru í
samkomusal þegar skjálftinn reið yf-
ir og fólk hentist út undir bert loft.
Hún studdist við hækjur á flóttan-
um. Fyrir utan dúuðu bílar, jörðin
gekk í bylgjum. Hvernig varð þér
við, amma mín? spurði ég. Varstu
ekki dáldið skelkuð? Skelkuð! ansaði
hún næstum hneyksluð. Ég hefði sko
ekki viljað missa af þessu!
Ég tek ekki undir þann almenna
söng að heimur versnandi fari. En
mér fannst hann heldur versna þeg-
ar hún dó. Til mótvægis eru þó nær
fimmtíu ár af minningum. Og svo
bætist við að ég er ekki sá eini sem
telur sig hafa verið í sérstöku heið-
urssambandi við hana. Fjölmargir
afkomendur, vinir hennar og vanda-
menn eru jafnvissir um hið sama.
Þúsund ár af minningum um ömmu
Mörtu! Þær halda áfram að bæta
heiminn enn um sinn.
Guð blessi minningu hennar.
Sigurður J. Grétarsson.
Það er erfitt að kveðja Mörtu móð-
ursystur mína, það er erfitt að hugsa
um hana í liðinni tíð, svo ljóslifandi
er hún í minningunni, geislandi af
lífsgleði, fjörleg og kát. Það er mikið
tómarúm í huga okkar ættingjanna,
hún var svo sjálfsögð og eilíf, svo ald-
urslaus, eins og best kom fram í ní-
ræðisafmæli hennar í sumar. Elst að
árum og þó að líkaminn væri aðeins
farinn að gefa sig fannst öllum, ung-
um og öldnum, hún vera á sama aldri
og þeir. Hún var sannkallað höfuð
ættarinnar, ein eftirlifandi systkin-
anna frá Barkarstöðum í Fljótshlíð.
Hennar verður sárt saknað á jóla-
ballinu á þriðja í jólum, sem stofnað
var til fyrir mörgum árum, í kring
um hana, af ættingjum og vinum.
Þar var hún hrókur alls fagnaðar og
sérstakt yndi hafði hún af yngstu
kynslóðinni. Í minningu hennar og í
hennar anda veit ég að sú samkoma
verður skemmtileg og ánægjurík.
Marta var að sjálfsögðu með í
fyrstu bernskuminningum mínum.
Fjölskyldur okkar voru samofnar.
Anna, móðir mín, og hún hittust eða
töluðu saman á hverjum degi. Þær
voru yngstar systkinanna og bjuggu
í nágrenni hvor við aðra. Öll voru
systkinin frá Barkarstöðum sam-
rýnd og mjög frændrækin, en vegna
fjarlægðar hittust systurnar oftar,
séstaklega þær sem bjuggu í
Reykjavík. Mér eru þau mjög minn-
isstæð og nú, þegar þau öll eru fallin
frá, er eins og nýtt tímatal byrji. Ég
man margt skemmtilegt og skondið
frá uppvaxtarárum mínum sem
tengist Mörtu. Hún var svo falleg,
létt og full af glensi og gríni og stríð-
in með afbrigðum. Ég fékk aldeilis
minn skammt af stríðninni enda sak-
laust og auðtrúa barn. En allt var
það græskulaust og góðlátlegt og við
skemmtum okkur bæði vel. Ég hélt
líka mikið upp á Harald eiginmann
hennar, og þótt hann væri svolítið
hrjúfur og alvarlegri en hún, var
hann mjög barngóður. Börn hennar,
Grétar, Ingadís og Siggi, voru mér
og bræðrum mínum, Tómasi Grétari
og Smára, eins og systkini og á það
samband hefur aldrei borið skugga
og er hugur okkar bræðranna hjá
þeim og fjölskyldum þeirra.
Söngur og hljómlist hefur alltaf
verið í hávegum höfð í Barkarstaða-
ættinni. Allar höfðu systurnar lært
að spila og Marta tók oft í píanóið
Nær alltaf, þegar ættingjarnir hitt-
ust, var spilað og sungið enda margir
liðtækir í þeim efnum og spilað á
mörg hljóðfæri. Á áttræðisafmæli
hennar var Mörtu-bandið stofnað
formlega til heiðurs henni og hefur
spilað bæði fyrir söng og dansi í af-
mælum hennar, að ógleymdum jóla-
böllunum.
Marta lá aldrei á skoðun sinni og
gat þá verið beitt á stundum. Hún
heimsótti mig nú síðast á afmæli
mínu í haust og var ljúf og kát að
vanda. Þegar hún kvaddi, lét hún
mig heyra það að henni fyndist nú að
það væri hálfléleg afmælisveisla, þar
sem ekki væri spilað eða sungið.
Hún sagðist fyrirgefa mér, þar sem
ég hefði nú verið að hugsa um börn-
in, en einhver annar hefði nú getað
tekið lagið. Já, það var alltaf stutt í
stríðnina. Það er ljúft fyrir mig að
lifa með fyrirgefningu hennar, en
ennþá ljúfara er að lifa í skæru ljósi
hennar og systkina hennar. Við Sig-
urveig, börn okkar og fjölskyldur
þeirra vottum börnum hennar og
fjölskyldum þeirra innilega samúð
okkar. Blessuð sé minning Mörtu.
Pálmar Ólason.
MARTA
TÓMASDÓTTIR