Pressan - 19.12.1991, Blaðsíða 38

38
FIMMTUDAGUR PRESSAN 19. DESEMBER 1991
ott
um jólin
Hljómeyki
MASS
(Islensk tónverkamiðstöð)
Það verður ekki skafið af
okkur Islendingum, við eig-
um stóran hóp af afburða
kiáru söngfólki. Nokkrir
bestu og hámenntuðustu
söngvarar okkar, sextán
talsins, skipa Hljómeyki,
sem er söngflokkur eða öllu
heldur kammerkór í hæsta
gæðaflokki. Það er varla
von á nema góðu þegar svo
ágætt tónlistarfólk flytur
músík eftir Hjálmar H.
Ragnarsson, sem að mörgu
leyti er okkar skemmtileg-
asta og lagrænasta tónskáld
af yngri kynslóð.
Einar Már Gudmundsson/
Tolli
KLETTUR í HAFl
(Almenna bókafélagið)
Tveir ötulustu sölumenn
tveggja listgreina slá saman
í púkk. Einar yrkir, Tolli
málar. Útkoman er óvenju
skemmtilegt samspil orða
og mynda. Þeir sem muna
hinar óvægnu söluherferðir
þegar Einar gaf út ijóða-
bækur hér á árum áður fara
sjálfsagt með veggjum
næstu vikurnar. En — það
er ekkert að óttast, næstum
tíu ár eru liðin og Einar er
reyndar fjári gott skáld.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir
ÞEGAR SÁLIN FER Á KREIK
(Forlagið)
Það er einna helst tíðinda í
lífi Sigurveigar Guðmunds-
dóttur, kennara í Hafnar-
firði, að hún tók kaþólsku
og fékk berkla. Þess utan er
hún greind og skemmtileg
kona. Langmestur fengur er
að lýsingum Sigurveigar á
lífinu á berklahælinu, Vífils-
stöðum; tregafullum en þó á
einhvern hátt fögrum heimi,
þaðan sem sumir áttu ekki
afturkvæmt og aðrir vildu
kannski ekki fara.
Stefán Jón Hafstein
GUÐIRNIR ERU GEGGJAÐIR
(Mál og menning)
Sem útvarpsmaður hefur
Stefán Jón Hafstein náðar-
gáfu, sem alls ekki nýtist
honum þegar hann vill ger-
ast rithöfundur. Og kannski
eru það einmitt hæfileikar
útvarpsmannsins Stefáns
sem valda því að hann er
ekki nema miðlungi góður
ritöfundur; slík er flæðandi
mælskan að á köflum bun-
ast ærandi lýsingarorð fram
án allrar hömlu, þá er eins
og Stefán staldri við, reyni
að ná áttum, og við taka
kaflar þar sem textinn er
svo ofskrifaður að allt frýs í
botnlaust nafnorðahröngl.
En bókin hefur líka kosti:
merkiiegt umfjöllunarefni,
sterka upplifun sem Ijóslega
hefur snortið Stefán djúpt,
trúverðugt sambland af ást
og tortryggni höfundar í
garð fólksins sem hann
skrifar um.
Bragi Ólafsson
ANSJÓSUR
(Forlagið)
Bassaspilari í Sykurmolun-
um skrifar Ijóð. Skrítin sjón-
arhorn, óvenjuleg yrkisefni.
Blessunarlega laus við norp-
andi hesta, blaktandi strá,
lindir og seytlandi vatn. Þótt
Bragi fari sparlega með orð
virðist hann blessunarlega
laus við að hafa lesið Stefán
Hörð.
.lólin eru hérumbil alltaf
eins og því enginn hægðar-
leikur að finna upp á ein-
hverju nýju til að segja um
þau. Því er næsta víst að
margar klisjur — sumar dálít-
ið hvimleiðar — eiga eftir að
bylja á eyrum flestra lesenda
yfir jólin; í blöðum, útvarpi,
sjónvarpi, stólræðum og á al-
mennum mannamótum.
Flestum klisjunum tökum við
náttúrlega ekki eftir — við er-
um orðin ónæm fyrir þeim —
en góðir lesendur, þær eru
náttúrlega ekkert betri fyrir
það. Hvað um það, til dæmis,
ef einhver kemur til ykkar og
segir, eins og það séu stór-
fréttir, eins og ekkert sé eðli-
legra og sjálfsagðara:
„Jólin, þau eru hátíð barn-
anna."
Arrghhh.
Bíðum við. Ekki fer maður
að halda því fram að það sé
rangt að jólin séu hátíð barn-
anna? Er það ekki of langt
gengið? Vissulega. En samt,
þetta er klisja og klisjur eru
ekki endilega rangar. Þær
geta meira að segja falið í sér
hugsun sem er góð, mannleg
og í alla staði rétt, en aldrei
tímabær. Það er nefnilega
eðli klisjunnar að búið er að
nota hana svo oft að hún er
orðin gatslitin, þvæld og
merkingarlaus. Hún er and-
stæðan við frjóa hugsun og
frjótt orðfæri; sá sem talar í
klisjum annaðhvort hugsar
ekki eða vill fela hugsun sína.
Við skulum skoða nokkrar
skelfilegar jólaklisjur og njóta
við það aðstoðar írsks rithöf-
undar og háðfugls sem ýmist
kallaði sig Flann O'Brian eða
Myles na Gopaleen, en hét í
raun og veru Brian O’Nolan.
O'Brian hét hann þegar hann
skrifaði tryllingslega þvælu-
kenndar skáldsögur sem fáir
töldu sig skilja, O'Nolan hét
hann í heldur dapurlegu
einkalífi, en Myles na Gopale-
en hét hann í dálki sem hann
skrifaði áratugum saman í
dagblaðið ,,lrish Times".
Dálkahöfundur varð hann
reyndar fyrir einskæra tilvilj-
un. Ferillinn byrjaði á les-
endasíðunni þangað sem
liann sendi í stríðum straum-
um lesendabréf um furðuleg-
ustu efni undir ýmsum nöfn-
um og lenti þá oftar en ekki í
heiftúðugum og hatursfullum
ritdeilum við sjálfan sig, enda
urðu varla aðrir til að svara.
Aö endingu var hann feng-
inn til að vinna á blaðinu og
varð fljótlega eins konar
þjóðsaga í lifanda lífi; svo
vandfyllt þótti skarð hans að
„Irish Times" endurprentar
reglulega pistla Myles, meira
en tuttugu árum eftir að hann
varð hallur úr heimi.
En það er önnur saga. My-
les þessum var fátt heilagt og
sérstaklega voru það allir
þeir sem urðu berir að til-
gerð, yfirdrepsskap og klisju-
kenndu orðfæri sem urðu fyr-
ir skeytum hans; stjórnmála-
menn, menningarvitar, en
líka fólk sem hafði fátt annað
af sér gert en að vera svolítið
seint að hugsa.
Leiðindapúkar voru Myles
líka hugstæðir og augljóst að
honum hefur þótt þeir
óstjórnlega hlægilegir. Þann-
ig eru þeir ófáir dálksentí-
metrarnir sem hann eyðir í
að skilgreina ýmsar tegundir
leiðindapúka og ýmsar tær-
ustu birtingarmyndir leið-
inda, þar sem er aldrei neinn
hörgull á gömlum tuggum og
slitnum klisjum. Þar eru jóla-
leiðindaskjóðurnar ofarlega
á blaði; leiðindapúkar sem
eru sérstaklega innblásnir
um jólin.
Til dæmis er það leiðinda-
púkinn sem króar mann
óvænt af á götu og segir
mæðulega: „Æi jólin, ég vildi
barasta að þau væru búin."
Og þær eru fleiri jólaleiðinda-
skjóðurnar, eða hvað um
þennan: „Jólin? Mér finnst
þau alltaf svo dapurlegur
tími." Og næsti: „Jólin bara
komin! Það er alveg agalegt
hvað tíminn líður hratt."
Svona getum við haldið
áfram. Það kemur til þín
maður og segir:
„Veistu hver er erfiðasti
dagur ársins?"
Og þú svarar í sakleysi
þínu: „Nei, það veit ég ekki.
Hvaða dagur?"
„Aðfangadagur."
Og það eru fleiri tilbrigði,
náttúrlega sígild og alltaf
fylgir hugur máli:
„Veistu það, ég held ég hafi
aldrei upplifað rólegri jól."
„Ég skal segja þér eitt,
þetta voru villtustu jól sem ég
hef nokkurn tíma upplifað."
Og ennfremur sú ógn og
skelfing sem fylgir náungan-
um sem að sögn Myles króar
þig af úti í horni og segir:
„Veistu hvað ég geri á jól-
unum?"
„Nei, hvað?”
„Fer í rúmið."
„Rúmið?" (Setur upp van-
trúarsvip, allt í því skyni að
þóknast þessum fáráðlingi.)
„Beint í rúmið eftir matinn.
Ekki hægt að draga mig fram-
úr fyrr en eftir klukkan fjögur
annan í jólum. Kannski eftir
það ef er von um að taka í
spil. En að ég fari framúr fyrir
klukkan fjögur á annan. Úti-
lokað."
Við erum rétt að byrja, svo
er líf okkar klisjuskotið á jól-
um. Gleymum ekki þeim sem
geta ekki á heilum sér tekið
yfir jólastressinu, yfir því að
jólin séu hátíð kaupmann-
anna, yfir því að boðskapur
jólanna týnist. Og ekki held-
ur þeim sem segja okkur að
jólin séu hátíð ljóssins og að
það séu engin jól án bóka.
Við þetta getum við svo
náttúrlega bætt áramóta-
ávörpum og -ræðum helstu
leiðtoga þjóðarinnar, forseta,
biskups, forsætisráðherra og
útvarpsstjóra, eða varla
breytir það góða fólk út af
þeim sið að tala til okkar
þegnanna kringum nýárið.
Eða má ekki fastlega gera
ráð fyrir að þar verðum við
hvött til varðstöðu um tung-
una, spurð hvort við höfum
gengið til góðs götuna fram
eftir veg, áminnt fyrir að hafa
eytt um efni fram, hughreyst
með því að vel menntuð
æska sé mesti þjóðarauður-
inn, minnt á að við séum rík
þjóð í gjöfulu landi og sagt að
þótt við séum fá og smá þá
vegi rödd okkar þungt.
Ekkert af þessu er beinlínis
rangt og kannski ekki heldur
slæmt. Klisjur hafa nefnilega
eiginleika sem ber ekki að
vanvirða. Þær veita öryggis-
tilfinningu.