Morgunblaðið - 30.04.2004, Blaðsíða 29

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 30. APRÍL 2004 29
MÉR verður oft hugsað til geð-
sjúkra; valda- og áhrifaleysis þeirra
í heilbrigðiskerfinu, ekki síst nú
þegar sparnaðaraðgerðir ríða yfir.
Áhrifaleysi bitnar á heilsunni og
þegar framlag okkar eða skoðanir
hafa lítið sem ekkert að segja getur
það leitt til streitu sem birst getur í
ýmsum myndum s.s.
máttleysi, doða, kvíða,
svefntruflunum og alls
kyns líkamlegum
verkjum. Geðsjúkir
hafa brotist úr álögum
eigin fordóma, orðið
talsmenn eigin mála-
flokks; tekið málin í
sínar hendur, og þann-
ig getað bent á bresti í
þjónustunni við þá.
Hugarafl er hópur
geðsjúkra á batavegi
sem ætlar sér að hafa
áhrif á geðheilbrigð-
isþjónustuna hér á
landi. Afrakstur sjálfseflingar geð-
sjúkra víða erlendis er nýsköpun í
þjónustu þar sem reynsla þeirra og
áherslur eru í forgrunni. Þeir hafa
skapað sér mikilvægt hlutverk með
því að aðstoða aðra, svipað og AA-
fólk hefur gert í hálfa öld hér á
landi. Kannski þurfa þær stéttir
sem sinna svokallaðri stoðþjónustu
að losna úr álögum minnimátt-
arkenndar gagnvart úreltu valda-
kerfi sem ríkir innan heilbrigð-
iskerfisins og vera tilbúnar að taka
málin í eigin hendur og sinna sjálf-
ar á eigin forsendum stoðþjónust-
unni utan spítalanna.
Heilbrigðisyfirvöld gera enn á ný
kröfu um sparnað. Sem dæmi setti
yfirstjórn Landspítala – háskóla-
sjúkrahúss fram þá stefnumörkun
við sameiningu spítalanna að for-
gangsröðunin væru bráðaveikir,
kennsla heilbrigðisstétta og rann-
sóknir. Starfsemi LSH er orðin of
yfirgripsmikil og sannarlega tími til
kominn að einfalda hana. Geðsviðið
er dæmi um vettvang sem þurft
hefur að sinna öllum þörfum geð-
sjúkra, ekki bara bráðaþættinum.
Geðsviðið valdi þetta ekki sjálft á
sínum tíma heldur stóð eitt uppi
með vanda geðsjúkra því að enginn
annar vildi sinna þessum hópi. Stór
hluti starfseminnar sem nú fer
fram innan spítalans ætti frekar
heima utan sjúkrahúss, nær vett-
vangi í hringiðu mannlífsins. Í ný-
útkominni áfangaskýrslu um starfs-
endurhæfingu er talið að ein helsta
orsök þess að fleiri ungir örykjar
eru hér á landi, miðað við hin Norð-
urlöndin, sé skortur á starfsend-
urhæfingu.
Fjármagn til heilbrigðis- og
tryggingamála mun ekki verða auk-
ið, því nú þegar verjum við sem
nemur 40% af fjárlögum ríkisins til
þeirra mála. Það verður að grann-
skoða í hvað peningarnir fara,
hvaða þjónusta sé dýr-
ust, og hver sé hin
raunverulega upp-
skera. Ef ungum ör-
yrkjum fjölgar þrátt
fyrir betra aðgengi að
sérfræðingum og betri
lyfjameðferð þá ætti
það að duga til að
hringja viðvör-
unarbjöllum. Engin
þjónusta á LSH er
óþörf en ákveðnir
þættir væru betur
settir í umsjá annarra
utan spítalans. Of mik-
ið snýst um að halda
forræði, fjármagni, völdum og
áhrifum en ekki um bestu og skil-
virkustu þjónustuna fyrir sam-
félagið í heild. Viðhorfsbreyting hjá
geðsjúkum, sem verður til þess að
þeir geti í auknum mæli tekið þátt í
samfélaginu og borið ábyrgð á eigin
lífi, er fyrst og fremst til komin
vegna umhverfisþátta; umhverfis
sem hefur trú á þeim, styður þá í
mikilvægum hlutverkum, veitir
þeim tækifæri til að deila áhrifum
og völdum. Töfralausnir verða þá
ekki lengur markmið né heldur að
finna sökudólga. Engin lyf, töfra-
lausnir né stjórnmálamenn geta
hjálpað LSH, stoðstéttum né öðr-
um heilbrigðisstofnunum í núver-
andi þrengingum heldur viðhorfs-
breyting. Viðhorfsbreyting getur þó
aðeins orðið þar sem raunverulegt
jafnrétti er, menn verða að fara að
takast á við hugmyndafræði, vinna
út frá áhrifavöldum í heilsu og bata
og gera kröfur um árangur án þess
að vera blindaðir af sérhags-
munum. Forsendur, væntingar,
mannafla og fjármagn til ýmissa
þátta innan heilbrigðis-, trygginga-
og félagsmálakerfisins þarf því að
endurskoða. Ef lög og reglugerðir
hamla því að nútíma stjórn-
unarhættir geti þrifist innan heil-
brigðiskerfisins er það hlutverk
stjórnmálamanna að breyta reglu-
gerðum til að komast upp úr hjól-
förunum.
Heilsugæsluna þarf að efla en
það verður ekki gert með því að
auka fjárstreymi til heilbrigðisgeir-
ans heldur með því að flytja til það
fjármagn sem við þegar höfum. Það
kostar endurskoðun á því hvar
þjónustan eigi að vera, hvort
mannaflinn spegli sett markmið,
t.d. um aukna þátttöku í samfélag-
inu og að fyrirbyggja örorku. Eig-
um við bara að eyða fjármunum í
sjúkdómseinkenni eða viljum við
koma í veg fyrir að fólk verði það
veikt að það þurfi bráðaþjónustu?
Með ráðningu fleiri stétta innan
heilsugæslunnar myndu starfs-
kraftar þeirra heimilislækna sem
þar vinna nýtast betur. Það getur
reynst snúið að færa til fjármagn
og þeir sem eru við völd þurfa að
hafa þverfaglega heildarsýn þannig
að hún kristallist í allri ákvarð-
anatöku. Ákvarðanir og starfsemi
heilsugæslunnar miðast ekki við
þverfaglega sýn.
Viðhorfsbreyting verður á
löngum tíma og meðan á þeirri
gerjun stendur er mikilvægt að
veita nýsköpun í heilbrigðismálum
brautargengi til að efla frjóa hugs-
un. Það þarf að skapa samkeppni
svo karlar og konur nýti orkuna í
að finna nýjar lausnir í stað þess að
notast alltaf við þær gömlu af því
að öll orka fer í endalausa vörn.
Tryggingastofnun hefur riðið á vað-
ið og gert samninga við fleiri stéttir
en sérfræðilækna og því ber að
fagna. Það er engri stétt hollt að
hafa forréttindi og vera hafin yfir
gagnrýni. Heilbrigðisstéttirnar
verða að fá að sitja við sama borð
og eiga allar að þurfa að sanna sig.
Forsenda áframhaldandi fjár-
streymis á að byggjast m.a. á not-
endarannsóknum sem sýna að þjón-
ustan skili sér. Notendarannsóknir
byggjast á reynslu þeirra sem nýta
þjónustuna og er oft samvinnuverk-
efni notenda og fræðimanna. Að
setja fjármagn í notendarannsóknir
myndi flýta fyrir viðhorfsbreyt-
ingum hjá almenningi, heilbrigð-
isstéttum og stjórnmálamönnum,
því þær sýna fram á hvað það er í
þjónustunni sem ber árangur.
Viðhorfsbreyting
Elín Ebba Ásmundsdóttir
skrifar um heilbrigðismál ’Heilbrigðisstéttirnarverða að fá að sitja við
sama borð og eiga allar
að þurfa að sanna sig.‘
Elín Ebba
Ásmundsdóttir
Höfundur er forstöðuiðjuþjálfi
geðsviðs LSH og lektor við HA.
SÍÐAN ljóst varð að ríkisstjórnin
myndi leggja fram frumvarp um að
setja skorður við of mikill sam-
þjöppun á fjölmiðlamarkaði hefur
geisað mikið fár í fjölmiðlum sem
von er. Á hinn bóginn er eins og
margir hafi misst fótanna í rök-
semdafærslunni.
Þetta virðist einkum
eiga við þá sem eru á
móti hugsanlegri laga-
setningu og virðist
ýmsum fyrirmunað að
sjá aðalatriði málsins
og almennt gildi þess.
DV og Fréttablaðið
álíta að meintur pirr-
ingur Davíðs Odds-
sonar við Baug og Jón
Ásgeir Jóhannesson,
séu eina ástæða þess
að lög verði sett til að
hamla gegn sam-
þjöppun á fjölmiðla-
markaði. Nú hefur
það auðvitað ekki far-
ið fram hjá neinum
sem fylgst hefur með
fjölmiðlum undanfarin
misseri, að núningur
er á milli Davíðs og
Baugs – svo ekki sé
fastar að orði kveðið.
En ætti það að koma í
veg fyrir lagasetningu
af þessu tagi? Hefði
lagasetning, með sömu ákvæðum,
verið réttari og betri ef ráðherrann
hefði ekki tjáð sig um veldi Baugs í
viðskiptalífinu?
Menn geta auðvitað skemmt sér
yfir því að Baugsmenn og forsætis-
ráðherra skiptist á skotum í fjöl-
miðlum, jafnvel haldið því fram að
ætlunin sé að lögfesta geðvonsku
Davíðs Oddssonar, en röksemda-
færsla af því tagi breytir engu um
kjarna málsins. Hvert einasta
mannsbarn í landinu veit að Baugs-
veldið ræður feikilega miklu í við-
skiptalífinu og það á mörgum svið-
um. Þeir sem ráða ferðinni hjá
Baugi sýnast hvorki verri né betri
en aðrir bisnissmenn, þeir eru dug-
legir og útsjónarsamir, sjá víða við-
skiptatækifæri og það má eiginlega
segja að þeim hafi tekist að einka-
væða matvöruverslun sam-
vinnuhreyfingarinnar, og þykir
minni kynslóð það áreiðanlega vel
af sér vikið. Þessar staðreyndir
hljóta að kalla á viðbrögð þegar
kemur að því að svo öflug við-
skiptasamsteypa teygir sig inn á
fjölmiðlasviðið og nær undir sína
regnhlíf mörgum fjölmiðlum og af
ólíku tagi. Það væru í hæsta máta
einkennilega viðbrögð hjá ábyrgum
stjórnmálamönnum að yppta öxlum
yfir slíkri þróun og þá yrðu vænt-
anlega einhverjir til að spyrja: Eru
forsætisráðherra og Baugsmenn
perluvinir eða hvað?
Fortíðin skiptir ekki máli
Eins og í pottinn er búið hljóta al-
mennar reglur gegn samþjöppun á
fjölmiðlamarkaði að koma niður á
Norðurljósum, af þeirri einföldu
ástæðu að ekkert annað fyrirtæki
er í sömu stöðu um þessar mundir.
En þær hljóta líka að koma niður á
öðrum fyrirtækjum eins og Ár-
vakri, útgáfufélagi Morgunblaðsins.
Því fyrirtæki hlýtur að verða
óheimilt að eiga í ljósvakamiðlum
eftir setningu þessara laga. Þá
segja andstæðingarnir: Þegar Ár-
vakur vildi fara í sjónvarpsrekstur
gerði Davíð Oddsson enga at-
hugasemd. En hverju breytir það?
Nákvæmlega engu. Að Árvakur
skyldi á einhverjum tíma at-
hugasemdalaust stefna á sjónvarps-
rekstur gefur Norðurljósum engan
sjálfkrafa rétt til að breiða sig yfir
lungann úr fjölmiðlamarkaðnum.
Það breytir heldur engu að Morg-
unblaðið skuli hafa haft yf-
irburðastöðu á blaðamarkaði meg-
inhluta 20. aldar án þess að
valdamenn Sjálfstæðisflokksins
sæju eitthvað athugavert við það.
Eins og staðan er á vordögum 2004
er eðlilegt að stjórnmálamenn segi:
Fjölmiðlar eru of mikilvægt svið til
þess að þeir megi lenda á örfárra
manna höndum – fortíðin skiptir
ekki máli.
Getur Morgunblaðið orðið mál-
gagn VG?
Mörgum blaðamönnum
virðist finnast að þeir
séu vændir um óheið-
arleg vinnubrögð, að
þeir gangi erinda eig-
endanna en hugsi
minna um þjónustu við
almenning. Davíð
Oddsson hefur að
sönnu sagt að menn
geti séð hverra erinda
ritstjórnir DV og
Fréttablaðsins gangi
þessa dagana og er á
honum að skilja að
eitthvað sé athugavert
við hegðun þeirra. Að
DV og Fréttablaðið
hamist gegn vænt-
anlegu frumvarpi er
fullkomlega eðlilegt og
engin ástæða til að
gera minna úr starfs-
mönnum blaðanna fyrir
það. Eigendur blaða
ráða ritstjóra sem þeir
treysta til að gefa út
það blað sem þeir vilja
eiga hlut í, og ritstjórar annað
starfsfólk. Eigendur setja sínu blaði
meginreglur þannig að starfsmenn
og eigendur verða óhjákvæmilega í
sama liði. Þetta þýðir ekki að rit-
stjórar og blaðamenn séu í öllum
atriðum og alltaf undir hælnum á
eigendum, birti um þá lofgreinar og
þegi stöðugt yfir því sem eigendur
vilji láta þegja yfir. En hvort sem
mönnum líkar betur eða verr geta
starfsmenn blaðs ekki þvingað eig-
endur til að gefa út blað sem þeir
vilja ekki gefa út. Við þau skilyrði
er skipt um starfsfólk og það sem
meira er: Ekkert er við það að at-
huga, eða halda menn að Árvakur
myndi sætta sig við að Styrmir
Gunnarsson breytti Morgunblaðinu
í málgagn Vinstrihreyfingarinnar –
græns framboðs? Að sjálfsögðu
kæmist hann ekki upp með það –
honum yrði vikið úr starfi.
Mikilsverð tímamót
Ástæða er til að velta fyrir sér
hvort nú séu að verða mikilsverð
tímamót. Margir hægrimenn og
einkavæðingarsinnar hafa haft horn
í síðu Ríkisútvarpsins en nú bregð-
ur svo við að ráðherrar Sjálfstæð-
isflokksins tala opinskátt um nauð-
syn þess að styrkja Ríkisútvarpið,
meðal annars með því að auka
tekjur þess. Þetta er sérstakt fagn-
aðarefni því satt að segja hefur ein-
att verið ástæða til að óttast að
þessari mikilvægu stofnun yrði
breytt i hlutafélag og hún seld
einkaaðilum í framhaldinu. Ef svo
fer að Alþingi setji reglur til að
hamla gegn of mikilli samþjöppun á
fjölmiðlamarkaði annars vegar og
finnur ráð til að styrkja Rík-
isútvarpið hins vegar þá er hvort
tveggja sérstakt fagnaðarefni, fyrir
þá sem vilja fjölbreytta og trausta
fjölmiðlun í landinu, ekki síst vegna
þess að hægrimenn eiga í hlut.
Vonandi ná sem flestir stjórnarand-
stöðuþingmenn áttum í málinu, og
hika ekki við að ganga í lið með rík-
isstjórninni. Málið hefur mikla al-
menna þýðingu, hvað sem líður
pirringi á milli einstaklinga, sem
mikilvægt er að þingmenn átti sig
á. Styrkur skynsamra þingmanna
felst meðal annars í því að kunna
að vera með málum, eins þótt þau
séu flutt af þeim sem þeir eru jafn-
aðarlega gersamlega ósammála.
hágé.
Mikilsverð
tímamót?
Helgi Guðmundsson skrifar
um fjölmiðlafrumvarp
Helgi Guðmundsson
’Fjölmiðlar eruof mikilvægt
svið til þess að
þeir megi lenda
á örfárra manna
höndum – for-
tíðin skiptir ekki
máli.‘
Höfundur er rithöfundur og
fyrrverandi ritstjóri Þjóðviljans.
NÝVERIÐ kom upp mismunandi
túlkun á því í sjónvarpi hvort ríki eða
kirkja væri eigandi að landinu á Þing-
völlum. Séra Halldór
Gunnarsson í Holti hélt
því fram að kirkjan ætti
landið þar en Davíð
Oddsson forsætisráð-
herra taldi að ríkið ætti
Þingvelli.
Fróðlegt er að skoða
fyrstu heimildir um
eignarhald á landi
Þingvalla, en þær er að
finna í Íslendingabók
Ara fróða Íslenzk forn-
rit, I, bindi, Íslend-
ingabók, Landnáma-
bók, bls. 8. og ýmsan nánari fróðleik
um stofnun Alþingis og aðdraganda
hennar er að finna hjá Jóni Jóhann-
essyni. Jón Jóhannesson, 1956 I. Ís-
lendinga saga. I. Þjóðveldisöld, bls.
53–62.
Hér að neðan er aðdragandanum
að stofnun Alþingis á Þingvöllum lýst
í stuttu máli. Þar er því lýst hvernig
Þingvellir urðu frá upphafi Alþingis
allsherjarfé, þ.e. sameign allra lands-
manna. Alþingi var stofnað þegar
landið var nærri albyggt, en það var
um 60 árum eftir að landnám hófst á
Íslandi eða um 930. Haldin var mikil
hátíð á Þingvöllum sumarið 1930 til
að fagna því að 1000 ár
voru liðin frá stofnun
Alþingis.
Nafn sitt fékk Al-
þingi af því að það var
allra manna þing, það
er að segja þing allra
frjálsra karlmanna á Ís-
landi. Konur gátu ekki
setið á Alþingi og ekki
heldur ófrjálsir menn.
Ófrjálsir menn voru
kallaðir þrælar, en
ófrjálsar konur ambátt-
ir.
Alþingi var frá upphafi fundinn
staður á Þingvöllum við Öxará. Áður
hafði Grímur geitskór, fóstbróðir Úlf-
ljóts, kannað landið og leitað að hent-
ugum stað fyrir Alþingi sem menn
gætu orðið sammála um.
Þá hafði maður að nafni Þórir
kroppinskeggi, sem átti land í Blá-
skógum við Þingvallavatn, drepið
þræl eða leysingja og falið líkið.
Leysingi var maður sem hafði verið
þræll en verið gefið frelsi. Maðurinn
sem Þórir drap hét Kolur og Þórir
faldi líkið í Kolsgjá. Af því að Þórir
faldi líkið var þetta morð.
Þórir var dæmdur fyrir að hafa
drepið Kol og var dæmt af honum allt
landið í Bláskógum. Það varð þá alls-
herjarfé, en það merkir að landið
varð eign allra landsmanna. Þetta
mun hafa verið landið norðan, vestan
og sunnan við Þingvallavatn, Þeir
sem komu á þingið máttu höggva
eldivið í skógum og beita hrossum
sínum á heiðum í kringum þingstað-
inn.
Alþingi eignaðist Þingvallaland
sem allsherjarfé nálægt árinu 930.
Hefur Alþingi afsalað sér þessum
rétti yfir Þingvallalandi síðar?
Hvenær hættu Þingvellir
að vera allsherjarfé?
Stefán Aðalsteinsson svarar
Halldóri Gunnarssyni í Holti ’Þar er því lýst hvernigÞingvellir urðu frá upp-
hafi Alþingis allsherj-
arfé, þ.e. sameign allra
landsmanna. ‘
Stefán Aðalsteinsson
Höfundur er doktor í búvísindum.