Morgunblaðið - 16.05.2004, Blaðsíða 6

FRÉTTIR
6 SUNNUDAGUR 16. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að eru helsingjar á túnunum á Hvammi, þar sem hið geðþekka
og lýríska skáld Guðmundur Frímann fæddist. Helsingjar
eru greinilega ljóðelskir því þá er alla jafna aðeins að finna á
einum stað í Eyjafirði, á túninu við Fagraskóg. Þannig er það
þegar komið er út fyrir borgina að hægt er að segja ferða-
sögu í fuglum; þeir verða kennileiti. Ugla á girðingarstaur á Þelamörk. Í
Reykjadal liggur hræ grágæsar á veginum og Reykjadalsá er eins og mó-
rauður blóðtaumur. Straumönd setur upp svuntuna í Laxá. En það heyr-
ist ekkert því niðandi umferðin yfirgnæfir konsert náttúrunnar.
– Bzzzzummm…
Svo þagnar vélarhljóðið. Og þegar horft er yfir víðáttuna frá Gríms-
stöðum á Fjöllum er hvergi aðra bæi að sjá. Þetta er síðasti bærinn á
öræfum. Tíu kílómetrar í Nýhól. Og þrjátíu kílómetrar í Mývatn. Það
liggur hvítur skeljasandur upp að Grímsstöðum og rennur saman við
snjóskafl. Við útidyrnar er búið að hlaða upp gerðarlegu og fallegu grjóti,
risastór hrafntinna og skál frá náttúrunnar hendi, sem skosku fjár-
hundarnir drekka úr. Eva litla er líka með litla skóflu og
mokar snjó upp í hundana. Það gengur vel, þangað til hún
ætlar að að drýgja snjóinn með skeljasandi.
Í stað þeirra ræktuðu akra sem venjulega þekja land-
búnaðarhéruð er hrjóstrugt um að litast á Hólsfjöllum,
enda var bæjarstæðið flutt fyrir 104 árum vegna þess að
landið hafði blásið upp alveg að bænum.
Samt er gróðursælt í kringum bæinn. Hrossagaukar að para sig við
tjörnina í garðinum. Í grasinu finna þeir sér eitthvað til að narta í á meðan
mannfólkið skóflar í sig í húsinu. Það er alltaf nóg handa öllum í sveitinni
og segir sína sögu að klukkan yfir borðstofuborðinu er stopp – á kvöld-
matartíma. Það eina sem er til marks um að tíminn líður er formúlan sem
tveir gestir sitja yfir í betri stofunni. Tíminn líður hraðar hjá öðrum, því
hinn sefur.
Í fjörugum samræðum rifjast upp að í mestu kuldatíðinni í vetur
guðuðu þrír minkar á eldhúsgluggann á einni viku. Tveir lentu í fjárhund-
unum. En sá þriðji?
– Eigum við ekki bara að segja að hann hafi verið skotinn, segir hús-
freyjan og brosir, með grein í barminum, því það er mæðradagurinn. Og
ort er í gestabókina:
Veislukost ég vænan finn
sem vekur gleði slíka
að minkarnir þeir mæna inn
og matast vilja líka.
Nokkrum kaffibollum síðar er öslað í gegnum skaflana á jeppum og
gengið niður með kvíslum Jökulsár á Fjöllum. En hún er ólík sjálfri sér;
lognmolla yfir henni. Og mikil viðbrigði eru það að komast út fyrir borg-
ina, hvað þá að ganga öræfin. Og hlusta:
Drekka í sig ilminn úr grasinu. Og hlusta:
Stundum er þögnin rofin af fuglakvaki. Enda ægir saman ýmsum teg-
undum við fljótið, svo sem heiðagæs, svartbaki, þúfutittlingi, lóuþræl og
stelk. Síðan gargar skúmurinn yfir. Það er best að varast hann.
– Við vorum svo hrædd við hann að við fórum að gráta sem krakkar,
rifjar einn upp.
– Þetta eru talibanar þessir skúmar, segir annar.
Herðubreið skartar hvítu eins og til að heiðra Maríu Elísabetu Donald-
son. Það stendur konungsgersemi í haganum, hvítur hestur við fjárhúsin.
– Og tveir til, segir bóndinn.
Það hefur hýrnað yfir einum gesti. Hann var að koma úr símanum og
segir ábúðarfullur:
– Ég má ekki bregða mér frá. Ein er búin að bera og tvær með sóttina.
Það er eins og hann sé að verða pabbi.
Síðan tekur við ferðin suður um öræfin. Landslagið ekki ósvipað því
sem gerist á Þrettándakvöldi Rustaveli-leikhússins frá Georgíu. Það hefst
þar sem Shakespeare in Love lýkur. Shakespeare sest niður og skrifar
um strand Víólu á eyðieyju og gerir gamanleikrit að beiðni hennar hátign-
ar, Viktoríu Bretadrottningar. Um allt óvenjuleg uppfærsla þar sem auð-
velt er að gleyma sér í sjónleiknum. Það stendur maður eins og dæmdur
uppi á stól á sviðinu og heldur á blöðru. Á hvaða hátíð sem er teldist hann
léttgeggjaður. En ekki á listahátíð. Þar er hann frekar venjulegur. Og
mikil speki í þessum orðum, sem koma fyrir í leikritinu:
– Í sjálfu sér er lífið della.
Einhvern veginn er dellan minni í kyrrðinni norður á Hólsfjöllum. Í
höfuðborginni leggst blaðamaður upp í rúm, lokar augunum og hlustar:
– Bzzzzummm…
Furðufuglar og
aðrir fuglar
SKISSA
Pétur Blön-
dal gekk um
Hólsfjöll
Íslenskar kennslubækur þar semskrifað er um Afríku fjalla oftum hvað Afríku skortir, en
ekki hvað hún hefur. Í mörgum bók-
anna virðist Afríka ekki eiga sér for-
tíð fyrir nýlendutímann, ef frá er tal-
in forn menning Egypta. Af
bókunum mætti draga þá ályktun að
íbúar þessarar risastóru heimsálfu
væru mjög einsleitir og þar væri
mjög fáar borgir að finna því sjaldn-
ast er talað um borgir, aðeins dreif-
býli. Húsin þeirra eru sögð léleg,
fatnaður er af skornum skammti og
trúarbrögð
þeirra eru frum-
stæð, en orðin
„frumstæður“ og
„vanþróaður“ eru
endurtekin í
kennslubókum
þar sem fjallað er
um Afríku. Í sum-
um þeirra er
ítrekuð sú nauð-
syn að Vest-
urlandabúar hjálpi Afríku að verða
nútímalegri og sífellt er klifað á því
að íbúar álfunnar séu dökkir á hör-
und.
Þetta er m.a. niðurstaða Kristínar
Loftsdóttur mannfræðings, en hún
hélt erindi um ímynd Afríku í skóla-
bókum á málþingi Norrænu Afr-
íkustofnunarinnar, Háskóla Íslands
og Þróunarsamvinnustofnunar Ís-
lands nýverið. Kristín hóf að safna
gögnum vegna rannsóknarinnar ár-
ið 2001, en hún er hluti af stærri
rannsókn sem Kristín vinnur að um
ímynd Afríku á Íslandi. Kristín rann-
sakaði 164 kennslubækur sem eru
notaðar og hafa verið notaðar í
grunnskólum við kennslu í kristni-
fræði, sögu og landafræði. Elsta
bókin var frá 19. öld en sú yngsta
kom út árið 2000.
Frumstæðir og barnalegir?
„Flestir negrar stunda frumstæða
akuryrkju eða kvikfjárrækt. Víða er
plógur óþekktur að kalla og mest
notaður haki og önnur hand-
verkfæri til jarðvinnslu. Negrarnir
rækta sjaldnast meira en það sem
þeir þurfa til viðurværis en stundum
er dálítið ræktað af baðmull, kakó,
jarðhnetum og fleira til að selja.
Þeir búa yfirleitt saman í þorpum og
ráða höfðingjar eða öldungar mestu.
Híbýli eru byggð úr viðartágum og
strái eða úr leir. Það tíðkast líka að
klína leir og kúgarmykju … Klæðn-
aður er lítill … Trúarbrögð eru víða
frumstæð.“
Svo er sagt frá Afríku í kennslu-
bókinni Landafræði II sem fyrst var
prentuð árið 1976 og prentuð í
fjórða sinn árið 1986 svo flestir Ís-
lendingar sem gengu í skóla á því
tímabili kannast við bókina. Kristín
vakti sérstaka athygli í fyrirlestri
sínum á notkun orðsins „klína“ í
textanum en það er oft notað um at-
hafnir barna þegar þau skíta sig út.
Kristín segir að fyrir utan það að
margt sé rangt í umræðunni sé slá-
andi hvernig fjallað sé um íbúa álf-
unnar sem einsleita heild. „Í þessum
texta er fólk einkennt með því sem
það hefur ekki. Orðið „frumstæður“
er endurtekið, sem gefur til kynna
að lífsviðurværi þeirra sé gamaldags
og þeir lifi í fortíðinni,“ segir Krist-
ín.
Í sumum kennslubókanna, t.d. í
trúarbragðafræði, eru sýndar ljós-
myndir af hjálparstarfi Íslendinga í
Afríku. Á myndunum má oft sjá fólk
sem er ljóst yfirlitum aðstoða aðra
sem eru dökkir yfirlitum. „Þó að
þessar myndir eigi að undirstrika
mikilvægi þess að hjálpa öðrum,
geta þær ýtt undir það viðhorf að
Afríkubúar geti ekki hjálpað sér
sjálfir og að þróunarhjálp snúi að
því að fólk ljóst á hörund sé að
hjálpa fólki með dökkan húðlit.“
Kristín undirstrikar að rann-
sóknin snúi ekki að því að gagnrýna
höfunda bókanna heldur eru náms-
bækur áhugaverðar vegna þess að
þær endurspegla hugmyndir sem
eru almennt viðurkenndar í sam-
félaginu á ákveðnum tíma.
Litarháttur og kynþættir
Í 67% bókanna sem fjölluðu um
Afríku og Kristín skoðaði var bent á
með einum eða öðrum hætti að fólk-
ið þar tilheyrði öðrum kynþætti eða
litarhætti. Ekki kemur á óvart að
um þetta sé aðallega fjallað í eldri
kennslubókum, þar sem notuð eru
sterk lýsingarorð yfir hár, lit og
andlitsfall. Það sem hins vegar kem-
ur á óvart að mati Kristínar er að í
nýlegri bókum er oft tilvísun í lit-
arhátt fólksins. Sífellt er endurtekið
að fólk í Afríku sé svart. Í sagn-
fræðibók, sem gefin var út í íslenskri
þýðingu árið árið 1995, segir Kristín
að sífelld tilvísun í litarhátt virðist
aðeins hafa þann tilgang að minna
lesandann á húðlit meirihluta fólks-
ins sem býr í álfunni. Þar er t.d. tal-
að um „svörtu“ Afríku og „myrk-
ustu“ Afríku. Sífellt er minnt á að
dökkt hörund sé frábrugðið því
ljósa. Kristín segir að jafnvel þótt
lögð sé áhersla á óréttlæti fordóma í
nýjustu bókunum er ekki gagnrýnin
umfjöllun, eða efast um gildi fé-
lagslegrar flokkunar fólks eftir kyn-
þáttum.
Kristín bendir jafnframt á að í
textunum hljóma oft ekki raddir
raunverulegra einstaklinga heldur
er mikið um alhæfingar og fjöl-
breytni flokkuð undir merkimið-
anum „Afríka“.
„Á Íslandi eru 3% grunnskóla-
barna með annað móðurmál heldur
en íslensku og ég held að það sé
mjög mikilvægt að við hugsum um
hvaða ímyndir við erum að bera á
borð fyrir grunnskólabörn í gegnum
þessar bækur,“ segir Kristín. „Á
sama tíma og manni finnst mjög já-
kvætt að það sé verið að vekja upp
samkennd hjá nemendum, að finna
til með öðrum og að við eigum að
rétta öðrum hjálparhönd, hverfur
svolítið í umræðunni að fólk í Afríku
er að gera ýmislegt til að breyta að-
stæðum sínum. Þannig að það verð-
ur að varast að birta þá ímynd af álf-
unni að hún sé hjálparvana og að
fólk bíði eftir að Vesturlandabúar
komi og bjargi því.“
Rannsókn á ímynd Afríku í íslenskum kennslubókum
Birtist sem „frumstæð“
álfa og án fortíðar
Morgunblaðið/Þorkell
Í sumum kennslubókum eru ljósmyndir af hjálparstarfi Íslendinga í Afríku.
„Þó að þessar myndir eigi að undirstrika mikilvægi þess að hjálpa öðrum,
geta þær ýtt undir það viðhorf að Afríkubúar geti ekki hjálpað sér sjálfir
og að þróunarhjálp snúi að því að fólk ljóst á hörund sé að hjálpa fólki með
dökkan húðlit,“ segir Kristín. Mynd er tekin við hjálparstarf í Eþíópíu.
Kristín Loftsdóttir
TRYGGINGASTOFNUN ríkisins
hefur komið öllum eyðublöðum sín-
um, um 80 talsins, í tölvutækt form.
Geta viðskiptavinir stofnunarinnar
nú fyllt út öll eyðublöðin í tölvu í stað
þess að prenta þau út fyrst og hand-
skrifa síðan í reitina.
„Þetta er mikilvægt skref í átt að
bættri þjónustu við viðskiptavini
Tryggingastofnunar og liður í þeirri
þróun að heimasíðan okkar verði að
alvöru þjónustugátt fyrir ólíka hópa
viðskiptavina,“ segir Guðrún E.
Jónsdóttir, starfsmaður kynningar-
mála Tryggingastofnunar á vefsíð-
unni en hún hefur í samstarfi við
Þórólf R. Þórólfsson, starfsmanns
upplýsingatækni Tryggingastofnun-
ar, haft veg og vanda af breyting-
unni.
Öll eyðu-
blöð TR
tölvutæk