Morgunblaðið - 16.05.2004, Blaðsíða 45

njóta lífsins í botn (eins og hún
hefði orðað það forðum).
Fríða var litríkur þráður í mín-
um lífsvef. Á margan hátt. Lífs-
gleðina sem hún fékk gnótt af í
vöggugjöf og deildi með mér og
öðrum samferðamönnum sínum
ber þar hæst.
Mínar innilegustu samúðarkveðj-
ur til Kristjáns eiginmanns hennar,
Sveins Hólmars sonar hennar,
Jóns Páls og annarra ástvina.
Steinunn Ólafsdóttir.
Minningarnar hrannast upp þeg-
ar við kveðjum Fríðu, kæra vin-
konu og bekkjarsystur.
Leiðir okkar lágu fyrst saman í
sjö ára bekk Breiðagerðisskóla.
Allt frá þeim tíma munum við eftir
Fríðu, eða Hófí eins og við köll-
uðum hana, kotroskinni, kátri og
geislandi af gleði og sjálfstrausti.
Fríða var góð í öllu sem hún tók
sér fyrir hendur. Sérstaklega er
okkur þó minnisstæð enskukunn-
átta hennar og alvöru ameríski
hreimurinn. Fríða var einnig mjög
virk í félagslífinu og lagði iðulega
fram krafta sína ef eitthvað var að
gerast. Leiklistarhæfileikar hennar
komu snemma í ljós og lék hún í
flestum leikritum Breiðagerðis-
skóla á þessum árum. Í Réttó
fylgdumst við áfram að og þar liðu
árin við uppátæki og prakkara-
strik, í þeim efnum lá Fríða ekki á
liði sínu. Í kennslustundum átti
Fríða auðvelt með að ná kenn-
urunum út fyrir efnið og fannst
okkur hún þá óskaplega fyndin og
skemmtileg. Á síðasta árinu í Réttó
stofnuðum við saumaklúbbinn okk-
ar. Við hittumst reglulega og átt-
um skemmtilegar stundir saman.
Þá var oft mikið kjaftað, hlegið og
djammað fram á nótt.
Svo kom að því að við eign-
uðumst börn og buru – Fríða líka.
Á meðgöngunni geislaði hún af
hamingju og deildi henni með okk-
ur. Eftir að Svenni fæddist var öll-
um ljóst hversu stolt hún var af
fallega drengnum sínum.
Síðustu ár höfum við ekki verið
eins duglegar að hittast en mikið
rætt að úr því þyrfti að bæta. Við
vissum þó að Fríða var hamingju-
söm enda hafði hún kynnst honum
Stjána sínum. Nú hefur stórt skarð
verið höggvið í saumaklúbbinn en
minningin um Fríðu lifir í hjörtum
okkar. Við vottum syni, eiginmanni
og öðrum aðstandendum Fríðu
samúð okkar.
Hvíl í friði, kæra vinkona.
Helga Hanna, Bryndís,
Júlíana, Helga Jörgens
og Elín Garðarsdóttir.
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. MAÍ 2004 45
EINS og þjóðinni er kunnugt um
hef ég undangengna áratugi átt því
láni að fagna að hafa getað orðið,
af mannúðar- og kærleiksástæðum,
mjög sterkur áhrifa-
valdur hvatningar,
verndar og skilnings í
lífi samborgara minna
sem hafa í örvæntingu
og vanlíðan snúið sér
til mín af ýmsum
ástæðum hlekkja eða
fjötra fortíðar eða nú-
tíðar í von um stuðn-
ing og skjól í mínu
farteski bæna,
reynsluþekkingar og
dulargáfna. Stundum
hefur tekist að opna
augu fólks og létta því
lífsgönguna og er það vel. En í
ákveðnum tilvikum, þar sem kemur
að leyndarmálum sem liggja í skjóli
friðhelgi heimilanna, eru þraut,
pína, misskilningur og skammar-
og sektaráþján þess sem ásjár leit-
ar vegna óréttlætanlegs athæfis ná-
inna svo kvalafull að viðkomandi
notar ekki bara mjög undarlegar
og annarlegar leiðir til að leita
stuðnings heldur getur tæplega,
jafnvel eftir ávinninga sér í stað,
horfst í augu við að slíkt hafi í raun
gerst. Svo rosaleg er annars vegar
reiði viðkomandi og hins vegar sú
gríðarlega skömm og vandlæting á
að hans eigið hold og blóð skuli
geta beitt sér gegn einstaklingnum
varnarlausum og gert hann að kyn-
lífsþræli fyrir ástvini. Hér er ég að
tala um sifjaspell.
Það vill þannig til, að á und-
angengnum tveimur árum hef ég í
miðjum afleiðingum vinnuslyss,
sem hefur reynst mér þrautinni
þyngra, flækst inn í, eins og fyrir
tilviljun, þrjú mjög erfið tilvik
hrottafenginnar kynferðislegrar
misnotkunar barna í heimahúsum
af hendi náinna. Í dag eru þessi
börn fullorðnir einstaklingar og
áratugir liðnir frá atburðum fortíð-
arinnar. Um er að ræða þrjá stór-
vel gefna og athafnasama ein-
staklinga og viljasterka, sem
virðast í fljótu bragði færir í flest-
an sjó. Einn þessara þriggja stend-
ur þó upp úr vegna afburðavits,
sérgáfna og alls sem prýða má
þann sem er meira virði en við hin-
ir vegna mannkosta og framskar-
andi upplags. Allir eiga það sam-
eiginlegt að hafa náð umtalsverðum
starfsárangri og vera sérlega vel
settir í samfélaginu bæði hvað
varðar virðingu, áhuga annarra á
þeim og ekki síst vegna augljósra
mannkosta.
En hvers virði er slík mannleg
höll þegar grunnurinn er veiklaðri
en ekkert vegna stórfelldra glæpa
sem framdir voru á viðkomandi
fórnarlömbum áratugum áður, í
skjóli ástar og trausts þeirra á for-
eldrum sem síðan reyndust þeirra
hættulegustu óvinir, hreinir saka-
menn, níðingar og nauðgarar?
Ást og traust nýtt til svika
Þar sem ég hef eins og fyrir til-
viljun eða fyrir ásetning æðri mátt-
arvalda gerst áhrifavaldur í lífi
þessara fórnarlamba og málin hafa
verið misflókin og erfið til úrlausn-
ar og léttis fyrir fórnarlömb tel ég
það siðferðilega skyldu mína, ekki
síst sem aðila sem aldrei hefur orð-
ið fórnarlamb viðlíka viðbjóðs og
sem móðir og amma væntanlegra
barna sem munu þurfa að geta
treyst fullorðnum, ekki síst for-
eldrum, að upplýsa þjóðina um
hvað mikill stórglæpur er samfara
þeim níðingshætti sem liggur í
hvers kyns nauðgunum, þar sem
gerandi er ekki látinn taka afleið-
ingum gerða sinna, heldur getur
ótruflaður í skjóli friðhelgi heimilis-
ins, haldið áfram að valda sínu eig-
in holdi og blóði slíkri kvöl og þján-
ingu sem slíkt athæfi felur í sér
sem framið er af grimmd, sam-
viskuleysi og hrottaskap þess sem
barnið elskar, treystir og dáir um-
fram aðra. Það segir sig sjálft að
viðlíka stórglæpir eru miklu flókn-
ari og varhugaverðari
og leyndari en afleið-
ingar þeirra ófyrirgef-
anlegu nauðgana sem
fara fram á öðrum
vettvangi og eru þjóð-
inni ljósari og rétt-
arkerfið tekur á.
Uppeldishlutverk
foreldris hlýtur að
liggja að stórum hluta
í skynsamlegri og rétt-
látri forræðishyggju
sem vegvísi að framtíð
sem hlýtur að fela í
sér þjálfun til sam-
skipta við hvort kynið sem er, sem
eru heilbrigð og sönn og kær-
leiksrík. Heilbrigt samband for-
eldris og barns á ekki að liggja í
svikum, vanhelgun, lygum, óheið-
arleika, feluleikjum og leynd-
armálum sem innifela í eðli sínu
skjól fyrir ódæðisverk, framin á
barni af foreldri. Heilbrigt sam-
band á heldur ekki að liggja í því
að búa um í sálarlífi barns sjálfs-
útskúfun, stórfelldan ótta og kyn-
ferðislegan undirlægjuhátt og óeðli-
lega þræls- og þjónustulund. Það
sem ég á við er að þau óeðlilegu og
óheilbrigðu samskipti sem barn
lærir sem bundið er í viðjum sifja-
spella eiga það til að færast yfir á
önnur sambönd seinna meir í lífi
fórnarlambsins. Við eigum ekki,
eins og gerist í tilvikum sifjaspella,
að þjálfa upp viljalausar und-
irlægjur í höndum allra þeirra
óprúttnu einstaklinga sem barnið
getur hitt síðar á lífsleiðinni, sem
geta viljað endurtaka leik fortíðar
af því að fórnarlambið er nið-
urbrotið vegna fortíðarreynslu
sinnar og ber ekki hönd fyrir höfuð
sér. Á fyrstu stigum fullorðinsára
eru fórnarlömb sifjaspella sér-
staklega berskjölduð fyrir deyfandi
áhrifum vímuefna, sem tímabundið
geta breitt yfir þá óbærilegu sorg
og þjáningu sem nagar þau að
ósekju, þar sem þau ekki bara út-
skúfa sjálfum sér vegna synda ann-
arra og glæpa heldur líka vegna
þess að þau finna og verða þess
áskynja að notagildisviðhorf ann-
arra virðist vera altækt undir viss-
um kringumstæðum og því heldur
kynlífsþrælkunin oft áfram í gegn-
um aðra. Einstaklinga sem eru
óprúttnir og velja frekar að mis-
nota varnarlausa en að styðja þá til
sjálfshjálpar og aukinnar sjálfsvirð-
ingar. Við sem köllum okkur krist-
in vitum að við misnotum ekki
náungann heldur reynum að hjálpa
honum eftir bestu getu.
Öll börn elska foreldra sína. Líka
þau sem verða fyrir kynferðislegu
ofbeldi heima fyrir. Samband for-
eldris og barns er byggt á algjöru
trúnaðartrausti og kærleika sem
gerir það að verkum að sjúkir for-
eldrar geta auðveldlega nýtt sér
sakleysi barnsins til þess að fremja
ólýsanlega glæpi sem aldrei verða
teknir aftur. Þegar barn er misnot-
að kynferðislega eru afleiðingarnar
skelfilegar. En þegar níðingurinn
er foreldri barnsins eru þær ólýs-
anlega skelfilegar. Stærra trún-
aðarbrot og meiri svik er ekki
hægt að ímynda sér og afleiðing-
arnar eru margflóknari en margur
getur, jafnvel með skáldaleyfi, skil-
ið. Það er ekki nóg með að barn sé
látið taka þátt í algjörlega óviðeig-
andi kynferðislegu athæfi, heldur
er barnið í flestum tilvikum látið
standa í þeirri trú að það sé á ein-
hvern hátt sjálft ábyrgt fyrir því
sem gerst hefur. Ólíkt því athæfi
sem á sér stað þegar ókunnugir
kippa varnarlausum börnum upp í
bíla og nauðga þeim og myrða með
ofsafengunum hætti fer kynferð-
islegt ofbeldi í heimahúsum sjaldan
fram með offorsi eða barsmíðum.
Mun algengara er að gerandinn
hafi hvort eð er sem foreldri það
mikil sálfræðileg tök á barni sínu
að auðvelt sé að tala það til og tæla
til athæfis sem það hefur ekki
skilning á að er óviðeigandi og
rangt. Þegar barnið smám saman
eldist og skilningur þess á sjúk-
leika þess sem hefur gerst hellist
yfir það fyllist það yfirþyrmandi
sektarkennd yfir því að hafa ekki
mótmælt eða stöðvað athæfið,
krafa sem í raun er ómannúðleg og
engan veginn hægt að leggja á sak-
laust barn sem treystir foreldri
sínu fullkomlega án nokkurra efa-
semda. Því eru afleiðingar sifja-
spella margflókið sálfræðilegt fyr-
irbæri sektarkenndar, skammar,
viðbjóðs, sjálfsafneitunar og sjálfs-
ásakana. Niðurstaðan er að fórn-
arlambið er algjörlega vanmáttugt
og getur engar bjargir veitt sér við
aðstæður sem framkalla vegna
viljaleysis afturhvarf til tilfinninga-
legrar og sálrænnar reynslu þeirr-
ar valdníðslu sem sifjaspellin þjálf-
uðu þau í. Þau eru því tilvalin
fórnarlömb hvers kyns níðings-
háttar þeirra sem af samviskuleysi
og forherðingu í skjóli valds, afl-
smuna eða fagurgala níðast á við-
komandi fórnarlambi bjargarlausu.
Liggur líkn og
lausn hjá okkur?
Hvernig getum við verndað börnin
okkar fyrir vanhelgun og vanvirð-
ingu sifjaspella? Við getum ekki
sæst á það að í friðhelgi heimilanna
þrífist stórskaðlegir verknaðir
framdir af glæpamönnum og að
landslög verndi slíka hegðun með
því að rjúfa ekki friðhelgina þannig
að refsa megi slíkum gerendum án
þess að ætlast til að barnið beri
persónulega ábyrgð á þeim fram-
kvæmdum. Það sem mér dettur í
hug til ráða er að það séu sett
landslög til verndar börnum sem
liggja í því að þau séu uppfrædd í
leikskólum og barnaskóla um góða
snertingu og slæma snertingu.
Jafnvel væri hægt að koma á fót
innan menntakerfisins eins konar
samskiptakennslu fyrir börn, þar
sem farið væri yfir helstu þætti
heilbrigðra samskipta við aðra.
Leggja þyrfti áherslu á að við eig-
um að vera góð hvert við annað og
alltaf að virða skoðanir og vilja
hvert annars. Hluta þessarar
kennslu yrði þá beint sérstaklega
að óviðeigandi samskiptum og hægt
væri að kenna börnum hvaða hluta
líkama þeirra sé óviðeigandi að
leyfa öðrum að snerta og öfugt. En
fyrst og fremst yrði að leggja
áherslu á að hvetja börn til þess að
segja einhverjum fullorðnum frá
því ef þau grunar að eitthvað sé
ekki með felldu í samskiptum
þeirra við aðra, hvort sem það eru
skólafélagar, ókunnugir, kunningjar
eða foreldrar. Ef ekki er á þau
hlustað á fyrsta stað sem leitað er
til þarf að kenna þeim að gefast
ekki upp heldur leita til einhvers
annars. Fólk sem vinnur með börn-
um, eins og kennarar, þarf auk
kennslufræðinnar að læra að taka
eftir hegðun barna þannig að hægt
sé að greina þau börn úr sem sýna
einkenni þess að eitthvað sé stór-
lega að heima fyrir sem mögulega
mætti tengja misnotkun eða viðlíka
valdníðslu. Ef grunur lægi fyrir um
að eitthvað væri að væri fyrsta
skref að kalla foreldra á fund
vegna þessa og meta viðbrögð
þeirra út frá þeim fundi. Þá mætti
spyrja foreldra hvort þeir hefðu
orðið varir við breytingar á hegðun
barnsins heima fyrir og færi allt
slíkt fram án ásakana. Í kjölfarið
yrði útskýrt fyrir foreldrum að
ástæða þætti til að rannsaka mál
barnsins nánar þar sem alla hegð-
un sem benti til kynferðismisnotk-
unar bæri að skoða nánar og kom-
ast að rót vandans hvar sem svo
hún gæti legið. Það þarf að útskýra
fyrir fólki að óeðlileg kynferð-
ishegðun barna (umfram eðlilega
forvitni og læknisleiki) sé ekki
meðfætt eða eðlilegt athæfi heldur
lært fyrirbæri og því verði að beita
öllum ráðum til að finna „kenn-
arann“. Ef í ljós kemur að barnið
hefir lært slíkt af öðru barni, þá
væri eðlilegast að rannsaka hagi
þess barns örlítið nánar og fá for-
ráðamenn þess til liðs við þá rann-
sókn til að finna út hvar upphaf
slíkrar þjálfunar liggur.
Í allri baráttu gegn kynferðis-
misnotkun barna af hendi foreldra,
má segja að um sé að ræða Davíðs-
og Golíatsbardaga, þar sem hlutur
Davíðs virðist heldur vondapur og
vart líklegur til sigurs sem þó
reyndist verða eins og þeir vita
sem þekkja Biblíuna. Þessi mál eru
vandmeðfarin og viðkvæm og hjúp-
uð leyndardómshulu sem gerir það
að verkum að erfitt er að ráða bót
á þeim. En við verðum að berjast
gegn þessu, ekki síst sökum þess
að um er að ræða óbærilegt víti
fyrir fórnarlambið vegna þess
djúpa ástar- og trúnaðarbrots sem
það verður fyrir. Dæmin sýna því
miður að fullorðnir einstaklingar
sem eiga þennan sársaukafulla bak-
grunn taka ekki bara út óbærilegar
þjáningar meðan framferðið á sér
stað heldur jafnvel áratugum sam-
an eftir að því lýkur, sem liggja
ekki síst í sektar- og skamm-
arkennd sem náttúrulega er alröng
því fórnarlamb verður aldrei
ábyrgt fyrir syndum gerandans
þótt það sé neytt til þátttöku í slíku
athæfi.
Ég sem foreldri og kristinn ein-
staklingur neita að trúa því að
börnin okkar, sem Faðirinn gefur
okkur til að hlúa að og hvetja á
kærleiksríkan og jákvæðan hátt,
séu skikkuð, í framhjáhlaupi alls
sem er heilbrigt og kærleikshvetj-
andi, inn í þann hremmingarheim
mannfyrirlitningar þar sem réttur
friðhelginnar er svo mikils virtur
að jafnvel nauðgun foreldris fær líf
og þróast sem sannleikur í sálarlífi
þess barns sem fyrir slíkri sorg og
þjáningu verður. Hinir verða að
vera tiltækir í lífi ekki bara sinna
barna heldur annarra líka, gruni þá
að eitthvað í lífi viðkomandi sé hon-
um ofraun og falli undir einhvers
konar valdníðslu eða vanhelgun
sem við getum ekki varist sem
börn vegna umkomu- og þekking-
arleysis okkar á eðli ódæðanna.
Allra síst ef versti óvinur okkar og
sá hættulegasti reynist vera þeir
sem við elskum og treystum best,
þ.e. foreldrar okkar eða þeir sem
ganga okkur í foreldrastað.
Nauðganir í skjóli
friðhelgi heimilanna
Eftir Jónu Rúnu Kvaran ’Hvernig getum viðverndað börnin okkar
fyrir vanhelgun og van-
virðingu sifjaspella?‘
Jóna Rúna Kvaran
Höfundur er blaðamaður
og rithöfundur.
SKOÐUN
Mikið úrval af
fallegum
rúmfatnaði
Skólavörðustíg 21, Reykjavík, sími 551 4050
báðum, Línu og Lóló. Tyllti ég mér
niður á stól í eldhúsinu á meðan
Lína hellti upp á könnuna. Aldrei
skorti okkur umræðuefni. Afla-
brögð voru rædd og fiskvinnsla
sjónvarpsefni og bækur, enda las
Lína mikið. Þarna var allt svo
tandurhreint hvenær sem komið
var. Eins og það hefði verið málað í
gær. Enda hvorki drukkið né reykt
í því húsi. Umræðunum var oft
haldið áfram þegar hún fylgdi mér
til dyra og ef veðrið var gott, út á
grasi gróinn blettinn. Þar var nóg
af grasi. Hún sýndi mér orfið sitt
sem hún notaði við að slá blettinn.
Hún sýndi mér kartöflugarðinn og
naglana, þar sem hún hengdi upp
þann fisk sem hún lét síga. Þarna
við litla húsið er ekki amalegt að
standa í kvöldsólinni á vorin og
virða fyrir sér útsýnið. Skammt
undan gnæfir Garðskagaviti og
stutt fyrir sunnan stendur Útskála-
kirkja, á sínu fallega kirkjustæði.
Ekki er langt í Garðsjóinn sem
alltaf var fullur af fiski á uppvaxt-
arárum Línu, og kannski er eitt-
hvað af fiski í honum enn. Skip af
öllum stærðum og gerðum sigla
með ströndinni. Akrafjall, Skarðs-
heiði og Esja blasa við hinu megin
við Faxaflóann. Í norðvestri glitrar
Snæfellsjökull í allri sinni dýrð. Í
þessu umhverfi undi Lína sér vel.
Við kveðjum þessa sómakonu
með þakklæti. Fjölskyldu hennar
sendum við innilegar samúðar-
kveðjur.
Elísabet og Sigurgeir.