Morgunblaðið - 13.06.2004, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 13. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Á
standið í hafinu í
kringum Ísland
hefur tekið mikl-
um breytingum á
undanförnum ár-
um með tilheyr-
andi afleiðingum
fyrir lífríkið og
fiskistofnana. Hækkandi sjávarhiti
er m.a. ástæða þess að þorskurinn
braggast ekki sem skyldi og þar af
leiðandi verður þorskkvótinn
minni, samkvæmt tillögum Haf-
rannsóknastofnunarinnar sem
kynntar voru fyrir skömmu. En
ástandið í hafinu í kringum landið í
dag er þó ekkert einsdæmi en nýt-
ing auðlindanna hefur aftur á móti
breyst mjög allra síðustu áratugina
og því kunna breytt umhverfisskil-
yrði að koma fram með öðrum
hætti en áður.
Ástand sjávar við Ísland ræðst
af breytingum á hlutfallslegum
styrk straumkerfanna sem fara hjá
landinu, s.s. Golfstraumsins, Irm-
ingerstraumsins, Austur-Íslands-
straumsins o.fl. straumkerfa.
Þegar sjórinn hlýnar hér við
land er það fyrir tilstilli sterkari
strauma. Þannig berst nú meira af
hlýjum og selturíkari Atlantssjó
norður og austur fyrir landið en
gert hefur frá árinu 1997.
Ekki er vitað með vissu hvað
veldur breytingum á straumum en
sumir telja að hlýnun á heimsvísu
(e. global warming) hafi áhrif á
straumkerfi hafanna. En sveiflur í
veðurfari eru þekktar á norður-
hveli jarðar. Eftir hlýskeið á ár-
unum eftir 1920 til 1964 skall á
kuldaskeið sem varði fram yfir
1970. Árferði hefur síðan batnað en
engu að síður verið fremur breyti-
legt frá ári til árs en ýmis einkenni
hlýskeiðs hafa komið fram á síð-
ustu 5–6 árum. Þannig hefur hita-
stig sjávar fyrir norðan og vestan
land hækkað um 3–5 gráður frá
árinu 1997. Á hlýskeiðinu sem
hófst á 3. áratug síðustu aldar varð
hlýrra og hitastig sjávar hinsvegar
jafnvel hærra en nú er og þá var
hugtakið hlýnun á heimsvísu ekki
til.
Hlýrri sjór er næringarríkari
Fræðimenn telja að seltumagn
sé betri mælikvarði á ástand sjávar
en hitastig, þar sem seltan er ekki
eins háð árstíðum og hitastig. Það
er hinsvegar mikil fylgni milli
seltumagns sjávar og hitastigs
hans. Hlýr og selturíkur sjór er
talinn efla lífríki sjávar, hann er
næringarríkari og í honum dafna
betur þörungar sem lífkeðjan í haf-
inu byggist á; dýrasvif lifir á þör-
ungunum, loðnan á dýrasvifinu,
þorskurinn á loðnunni o.s.frv. Því
má segja að þegar meira er af hlýj-
um og selturíkari sjó verði lífsskil-
yrðin í hafinu betri, frumframleiðni
og dýrasvif eykst og þannig vex al-
mennt burðargeta fiskimiðanna og
þar af leiðandi útbreiðsla og af-
rakstur flestra nytjastofna.
Á þessu eru þó undantekningar
eins og sjá má á hruni hörpudisk-
stofnsins í Breiðafirði sem rakið er
til sýkingar og dauðsfalla sem aft-
ur kann að tengjast háu hitastigi
sjávar. En almennt segja fræðin að
flestar fisktegundir uni sér betur í
hlýrri sjó og þá verður framleiðni
þeirra meiri. Fiskifræðingar hafa
enda greint meiri framleiðni í haf-
inu við landið síðustu árin. Sterkari
seiðavísitölur í þorski hafa verið
mældar frá árinu 1997 en nokkru
sinni fyrr eða um það leyti sem
bera fór á hlýrri sjó við landið.
Með sterkari straumum berst einn-
ig meira af seiðum á uppvaxtar-
stöðvar fyrir norðan landið og í
hlýrri sjó vaxa seiðin hraðar, vit-
anlega að því gefnu að þau fái nóg
að éta. Það hefur m.a. verið sýnt
fram á það í fiskeldi að hærra hita-
stig hraðar efnaskiptum í fiski,
þ.e.a.s. ef fiskurinn fær nóg að éta.
Sjávarhitabreytingar geta haft
töluverð áhrif á útbreiðslumörk
einstaka fiskistofna og göngur
þeirra. Hækkandi hitastig í hafinu
fyrir norðan landið virðist hafa
breytt mjög hegðun loðnustofnsins,
hún virðist hopa undan hlýja sjón-
um og halda sig þar sem þorsk-
urinn nær ekki til hennar. Þorsk-
urinn er afar háður loðnu í fæðu og
rannsóknir Hafrannsóknastofnun-
arinnar sýna að hlutfall loðnu í
magainnihaldi þorsks hefur snar-
minnkað. Þó fæða þorsks sé afar
fjölbreytt virðist sem hann nái ekki
að bæta sér upp loðnuskortinn.
Það er því töluvert minna í maga
þorsksins á Íslandsmiðum en oft
áður.
Ýsan unir sér vel
En á móti kemur að með hlýrri
sjó fyrir norðan og austan land
aukast líkur á göngum norsk-ís-
lensku síldarinnar á Norður- og
Austurmið, enda hafi þá safnast
þar meira af rauðátu sem er að-
alfæða síldarinnar. Þá hefur út-
breiðsla ýsu aukist gríðarlega við
landið á undanförnum árum og hún
veiðist nú í miklum mæli fyrir
Norðurlandi. Ýsan er ekki eins háð
loðnu í fæðuvali og þorskur og
virðist una sér vel við breytt um-
hverfisskilyrði. Sömu sögu er að
segja af útbreiðslu tegunda sem
alla jafna halda sig á suðlægari
miðum, s.s. skötuselur, lýsa og kol-
munni, sem nú finnast í meira
mæli norðar en áður. Eins hefur á
síðustu misserum orðið vart við
sjaldgæfar fisktegundir hér við
land.
Fiskifræðingar segja þó ekki
bein tengsl milli hlýrri sjávar og
stærðar fiskistofna, það sé með
öðrum orðum ekki þar með sagt að
þorskstofninn stækki þó að hitastig
sjávar við landið hækki. Hins veg-
ar má hafa í huga að svipað hita-
farsástand ríkti í hafinu við Ísland
fyrir árið 1965 en það ár gekk hafís
að Norðurlandi og hafði vitanlega
áhrif á hitastig sjávarins. Þó að
erfitt sé að benda á bein áhrif haf-
íssins á lífríkið í hafinu má þó
nefna að norsk-íslenska síldin
hvarf af Íslandsmiðum um þetta
leyti. Eins minnkaði augljóslega
framleiðni lífrænna efna í hafinu,
einkum fyrir norðan og austan
landið.
Lífkeðjan nýtt á annan hátt
Hitastig sjávar er háð mörgum
og flóknum þáttum og því erfitt að
spá fyrir um hver þróunin í þess-
um efnum verður á allra næstu ár-
um. Þó er ekkert í spilunum nú
sem bendir til annars en að sú þró-
un sem verið hefur síðustu árin
haldi áfram, a.m.k. næsta árið.
Skilyrðin í sjónum geta þó breyst
mjög snöggt og hitastig sjávar
snarlækkað nánast í einu vetfangi,
líkt og gerðist árið 1965. Í erindi
sem Jóhann Sigurjónsson, forstjóri
Hafrannsóknastofnunarinnar, flutti
á síðasta ári velti hann því fyrir
sér hvað muni gerast ef hlýnun síð-
ustu ára verður viðvarandi. Það er
hinsvegar vandasamt að bera sam-
an áhrif hækkandi sjávarhita fyrr
og nú. Sagði Jóhann að hafa yrði í
huga að nú væru uppi aðrar að-
stæður en á hlýskeiði síðustu ald-
ar; ástand fiskistofna er annað,
veiðitækni er önnur og meiri og líf-
keðjan í heild er nýtt með öðrum
hætti. Til að mynda voru þá ekki
stundaðar loðnuveiðar og veitt hóf-
lega úr síldarstofnum, bæði norsk-
íslenska og íslenska. Þá voru virki-
lega afkastamiklar bolfiskveiðar
ekki stundaðar hér við land fyrr en
nokkru eftir stríð. Eins má geta að
nú eru ekki stundaðar hvalveiðar,
líkt og gert var á hlýskeiði síðustu
aldar.
Jóhann leiddi engu að síður að
því líkum að með viðvarandi hlýn-
un gætu botnfiskveiðar aukist, sem
og síldveiðar. Kolmunnaveiðar
myndu að öllum líkundum vaxa en
á kostnað loðnuveiða sem aftur
hlýtur þá að hafa áhrif á þorsk-
veiðarnar. Eins er talið að bæði
hörpuskelstofnar og rækjustofnar
myndu minnka ef hlýnaði meira.
Öngþveiti á Íslands
Loðnan er horfin, þorskurinn er svangur, ýsan
flæðir yfir allt og skötuselurinn skýtur upp
kollinum þar sem síst skyldi. Það ríkir nánast
öngþveiti á miðunum í kringum Ísland um
þessar mundir, ástandið er allt öðruvísi en
menn eiga að venjast. Skilyrðin í hafinu hafa
breyst mikið á allra síðustu árum, hitastig sjáv-
arins hefur hækkað umtalsvert, einkum fyrir
norðan og austan landið, með tilheyrandi af-
leiðingum fyrir lífríkið. Helgi Mar Árnason leit-
aði skýringa á því hvað í ósköpunum er eig-
inlega um að vera.


























 

       
!  "# !   $%
&'   
$ $ !   ( #  $' ) %


   *'+


   *'+

 


    

 


   
&#", &  -"  hema@mbl.is
 


 
 



.  !
.  !
/  
&#", & 
-"