Morgunblaðið - 13.06.2004, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13. JÚNÍ 2004 33
beitt valdi nema með atbeina ráðherra. Fljótt á
litið mætti ætla að forseti réði nokkru um stefnu
og afstöðu ráðherra, þar sem hann samkvæmt
15. gr. stjskr. skipar ráðherra og veitir þeim
lausn. En hér verður að gæta þingræðisreglunn-
ar, sem áður hefur verið minnzt á. Samkvæmt
henni ber forseta þrátt fyrir 15. gr. stjskr. að
skipa ráðherra og veita þeim lausn í samráði við
Alþingi eða meirihluta þess. Stjórnarathafnir
ráðherra, sem tækju við skipun í ráðherraemb-
ætti eða sætu í ráðherrastóli andstætt vilja
meirihluta þings yrðu að vísu formlega gildar en
þeir myndu baka sér ábyrgð. Kæmi þá auðvitað
til árekstra á milli þings og forseta og er hugs-
anlegt að þeir leiddu til frávikningar hans ef þrír
fjórðu þingmanna yrðu honum andstæðir.
Samkvæmt þeim stjórnarháttum, sem hér
tíðkast og stoð sína eiga í þingræðisvenjunni og
framangreindum stjórnarskrárákvæðum, eru
það ráðherrar, sem á öllum venjulegum tímum
fara með valdið og ráða framkvæmd þeirra
starfa, sem forseta eru falin í stjórnarskránni.
Þátttaka forseta í þessum störfum er að jafnaði
aðeins formsatriði, sem nauðsynlegt er að vísu ef
athafnirnar eiga að öðlast gildi. En áhrif á efni
ákvarðananna hefur hann ekki.“
Hver er afstaða
frambjóðenda?
Eftir tvær vikur verð-
ur nýr forseti kjörinn.
Frambjóðendur eru
þrír. Í ljósi þeirra um-
ræðna, sem hér hafa staðið að undanförnu, eiga
kjósendur heimtingu á að vita hver afstaða fram-
bjóðendanna þriggja er til tveggja grundvallar-
spurninga:
Eru þeir sammála því, að forseti Íslands eigi
fyrst og fremst að vera sameiningartákn þjóð-
arinnar, sem hafi ekki afskipti af þeim málum,
sem Alþingi og ríkisstjórn eiga að fara með sam-
kvæmt stjórnarskrá? Eru þeir sammála því, að
þessi hlutverkaskipting verði skýrð betur í ljósi
fenginnar reynslu í stjórnarskrá lýðveldisins?
Eða: Eru þeir þeirrar skoðunar að auka eigi
völd forseta Íslands frá því, sem nú er, sem þá
myndi verða á kostnað Alþingis Íslendinga?
Kjósendur verða að vita hver afstaða fram-
bjóðendanna er til þessara grundvallarmála.
Ólafur Ragnar Grímsson hefur í sinni forsetatíð
ekki gert kröfu til aukinna valda. Hann hefur
hins vegar látið í það skína, að hann telji að for-
seti eigi að taka virkari þátt í almennum þjóð-
félagsumræðum. Þegar horft er til ákvörðunar
hans um beitingu 26. gr. stjórnarskrárinnar,
þrátt fyrir þá vitneskju, sem hann hlýtur að búa
yfir um þær umræður, sem fram hafa farið um þá
grein undanfarna áratugi og raunar yfirlýsinga
hans fyrr á tíð, að þetta ákvæði væri dauður bók-
stafur, hljóta hins vegar að vakna spurningar
um, hvort sú ákvörðun hans sé vísbending um að
hann ætli að seilast til meiri valda í krafti óljósra
ákvæða stjórnarskrár á nýju kjörtímabili. Þess
vegna verður afstaða núverandi forseta að liggja
ljós fyrir fyrir kjördag vegna þess að fjölmargir
kjósendur munu gera upp hug sinn til núverandi
forseta á grundvelli svara hans við þessum
spurningum.
Hið sama á við um hina frambjóðendurna tvo,
þá Ástþór Magnússon og Baldur Ágústsson. Þeir
verða að gera kjósendum grein fyrir afstöðu
sinni til þessara grundvallarþátta í stjórnskipun
okkar.
Vel má vera, að einhver segi sem svo, að forseti
Íslands sæki umboð sitt til þjóðarinnar allrar en
einstakir þingmenn einungis til kjósenda í sínum
kjördæmum. Ef vera kynni að slíkar röksemdir
kæmu upp væri tilefni til að taka upp á ný um-
ræður um að gera landið allt að einu kjördæmi til
þess að ekki færi á milli mála, að 63 þingmenn
sæktu umboð sitt til þjóðarinnar allrar ekki síður
en forsetinn.
Þegar allar umbúðir eru teknar af þessum um-
ræðum er kjarni þeirra þessi: Alþingi hefur lög-
gjafarvaldið og þar með fjárveitingavaldið í sín-
um höndum. Nú hefur forseti beitt umdeildu
ákvæði stjórnarskrár til þess að draga í efa þetta
vald Alþingis. Þetta er því spurning um stöðu Al-
þingis gagnvart forseta.
Allt annað mál er að það er tímabært að Al-
þingi taki ákvörðun um að ákveðin tilgreind mál-
efni verði lögð undir þjóðaratkvæði eða atkvæða-
greiðslu í einstökum sveitarfélögum. Þar er ekki
spurning um Alþingi og forseta heldur snýst það
mál um að þróa lýðræðið áfram á þann veg við
breyttar aðstæður, að þjóðin sjálf taki í beinni
kosningu ákvarðanir um einstök stór mál og að
íbúar sveitarfélaga taki í beinni kosningu ákvarð-
anir um einstök grundvallarmál sveitarfélag-
anna. Í þeim efnum þarf enga milligöngu forseta.
Það á ekki að vera forsetans, hver sem hann er
hverju sinni, að ákveða hvaða mál skuli ganga til
þjóðaratkvæðis, heldur á það að vera tilgreint
sérstaklega í lögum á grundvelli ákvæða í stjórn-
arskrá. Landsmenn þurfa ekki á föðurlegri leið-
sögn forseta að halda í þeim efnum.
Forsetaembættið er mikilvægt í stjórnskipun
lýðveldisins. Það er líka mikilvægt að forseta-
embættið sé ekki misnotað. Það er ekkert vit í
umræðum um að leggja eigi embætti forseta nið-
ur. En það er full ástæða til, og raunar orðið
mjög brýnt, að taka af allan vafa um það hvert
hlutverk forsetans er eða eigi að vera.
Í þeim umræðum er mikilvægt að stjórnmála-
menn hefji sig yfir dægurþrasið og taki ákvarð-
anir um það mál út frá grundvallaratriðum en
ekki með hliðsjón af því hver nú situr á Bessa-
stöðum. Sú staða getur breytzt á einum degi í
kosningum og það væri afar óheppilegt fyrir ís-
lenzka lýðveldið ef forsetakosningar einkenndust
af pólitískum átökum og að pólitísk sjónarmið
réðu ferðinni í stjórnarathöfnum forseta á Bessa-
stöðum.
Nú er rétti tíminn til þess að ræða þessi mál-
efni. Nú á þjóðin, í aðdraganda forsetakosninga,
að ræða þessi mál og knýja fram svör frambjóð-
endanna þriggja gagnvart þessum grundvallar-
atriðum.
Í öllum umræðum hér á Íslandi er rík tilhneig-
ing til að persónugera mál. Það er málefnum til
tjóns. Um þessi mál á ekki að ræða með það í
huga hvort sá sem situr á Bessastöðum heitir
Ólafur Ragnar Grímsson, Davíð Oddsson eða
eitthvað annað. Þessi mál krefjast málefnalegrar
umræðu á háu plani. Þau gera kröfu til þess að
stjórnmálaleiðtogar hefji sig yfir dægurþras.
Þau gera kröfu til þess, að þjóðin öll taki afstöðu.
Þótt einungis tvær vikur séu til forsetakosn-
inga hefur núverandi forseti ekki gefið kost á
neinum samtölum við fjölmiðla og hinir fram-
bjóðendurnir tveir hafa lítið látið fara fyrir sér. Á
þessu verður nú að verða breyting. Forsetinn
verður að vera tilbúinn að tala við fólkið í landinu
um þessi grundvallarmál, hvort sem hann gerir
það beint eða með milligöngu fjölmiðla. Hinir for-
setaframbjóðendurnir tveir verða að tjá sig um
þessi kjarnaatriði, sem snúa að forsetaembætt-
inu. Það er engum til góðs að þessar forsetakosn-
ingar fari fram án þess að eftir þeim verði tekið.
Morgunblaðið/ÞÖK
Ljóð á Austurvelli. Hildur Viggósdóttir skrifaði frumsamin ljóð á götuna á Austurvelli fyrir vegfarendur.
Eru þeir sammála
því, að forseti Ís-
lands eigi fyrst og
fremst að vera sam-
einingartákn þjóð-
arinnar, sem hafi
ekki afskipti af þeim
málum, sem Alþingi
og ríkisstjórn eiga
að fara með sam-
kvæmt stjórn-
arskrá? Eru þeir
sammála því, að
þessi hlutverka-
skipting verði
skýrð betur í ljósi
fenginnar reynslu
í stjórnarskrá
lýðveldisins?
Eða: Eru þeir þeirr-
ar skoðunar að auka
eigi völd forseta Ís-
lands frá því, sem nú
er, sem þá myndi
verða á kostnað Al-
þingis Íslendinga?
Laugardagur 12. júní