Morgunblaðið - 15.06.2004, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 15. JÚNÍ 2004 29
Í HELSINKI um miðjan janúar á
næsta ári halda Alþjóðaheilbrigð-
ismálastofnunin og Evrópusam-
bandið ráðherraráðstefnu allra 52
Evrópulanda. Þar hittast heilbrigð-
isráðherrar, embættismenn, fræði-
menn og fulltrúar frjálsra fé-
lagasamtaka og ræða
þann víðfeðma mála-
flokk: geðheilbrigð-
ismál í Evrópu á fjög-
urra daga lokuðum
fundi. Áhersla fund-
arins er m.a. á geðheil-
brigði barna og ung-
linga, geðheilbrigði og
vinnu og geðheilsu
eldri borgara, ásamt
því að ræða fordóma
og þjónustu við geð-
sjúka. Ætlunin er að
heilbrigðisráðherr-
arnir skrifi undir yf-
irlýsingu og fram-
kvæmdaáætlun sem hrinda á í
framkvæmd til að auka geðheil-
brigði Evrópubúa á tímum örra
breytinga; og næg ástæða er til.
Um 850 milljónir manna búa í
Evrópu. Áætlað er að á hverjum
tíma þjáist 33 milljónir þeirra af
þunglyndi, um 3 milljónir af geð-
klofa, um 20 milljónir ungmenna í
álfunni búa við örorku vegna geð-
rænna kvilla á hverjum tíma og um
5 milljónir þjást af elliglöpum svo
dæmi séu tekin. Í Evrópu eru fram-
in um 170.000 sjálfsvíg á hverju ári
og meirihluti þeirra sem falla fyrir
eigin hendi eiga við geðræn eða
áfengis- og vímuefnatengd vanda-
mál að stríða. Bilið á milli þeirra
sem þarfnast meðferðar og þeirra
sem fá meðferð er mikið. Allt að
fimmtungur þeirra sem þjást af
geðklofa, helmingur þunglyndra og
90% þeirra sem misnota áfengi fá
ekki meðferð, þrátt fyrir að allar
rannsóknir bendi til þess að inngrip
af einhverju formi myndi draga
verulega úr byrði einstaklinga, fjöl-
skyldna og samfélagsins alls. Víða í
Evrópu má rekja stóran þátt aukn-
ingar veikindadaga og fjarveru frá
starfi til álags og þunglyndis. Upp-
lýsingakerfi heilbrigðisþjónust-
unnar eru víðast hvar í Evrópu van-
fær um að greina staðbundnar
félagslegar, menningarlegar og
efnahagslegar ögranir og tækifæri
sem tengjast geðröskunum og
hvernig megi vinna með þær ögr-
anir og tækifæri að bættri geð-
heilsu. Fordómar gegn geð-
sjúkdómum eru enn stórt vandamál
í Evrópu sem oft valda því að þeir
sem þjást hræðast það að leita sér
hjálpar og eiga oft erfitt með að
finna sér vinnu eftir meðferð og að-
lagast samfélaginu. Stefna í geðheil-
brigðismálum er ekki samhæfð í
Evrópu. Sum lönd hafa enga stefnu,
jafnvel enga löggjöf varðandi mála-
flokkinn og treysta enn á tímum
valddreifingar og tilfærslu þjónustu
við geðsjúka frá stofnun út í sam-
félagið, á stóra geðspítala með afar
slæmum aðbúnaði og hárri dán-
artíðni. Fjármunir sem renna til
geðheilbrigðismála eru víða í Evr-
ópu langt frá því að vera í samræmi
við hlutdeild málaflokksins í heil-
brigðiskerfinu. Slíkur skortur á
fjármagni bitnar oft illa á minni-
hluta- og jaðarhópum í samfélaginu
svo sem: heimilslausum, innflytj-
endum og fíklum ásamt því sem
þeir hinir eldri og börn búa iðulega
við verri aðgang að þjónustunni.
Umbóta er þörf til að bæta þjón-
ustu, breyta viðhorfum, skapa þekk-
ingu og færni, en umfram allt vinna
að skilningsríkara samfélagi í Evr-
ópu í garð geðsjúkra. Ástand geð-
heilbrigðismála í Evrópu kann að
vera fjölbreytt og margvíslegt, allt
frá Usbekistan í austri til Íslands í
norð-vestri en ef við vinnum saman
að sameignilegu markmiði og lær-
um af hvert öðru getum við breytt
tölunum hér að ofan á betri veg.
Mikilvægt er að hafa tvíræðni
málefnisins í huga þar sem við erum
öll að vissu leyti samsett úr þáttum
bæði heislu og veikinda og því þætt-
ir sem stuðla að geð-
heilsu og geðveiki eru
því að áliti margra inn-
byggðir í okkur öll. Því
er mikilvægt að leggja
áherslu á geð-
heilsuþættina, þá þætti
sem við öll búum við
og græðum á að rækta,
jafnt sem einstaklingar
og heild.
En hvernig er hægt
að minnka byrði sam-
félaga og einstaklinga í
Evrópu vegna geð-
raskana? Vinna þarf
með þá þætti sem við
höfum stjórn á og vinna með þá í
„láréttri nálgun“. „Lárétt nálgun“
er nálgun sem er sambland af „top-
down“-nálgun stjórnvalda, með
stefnur, markmið og ákveðna for-
gangsröð sem blandast svo
saman í miðjunni á láréttu
plani við „bottom-up“-nálgun
borgaralegs samfélags með
framkvæmdakraft frjálsra fé-
lagasamtaka sem bugspjót. Í
slíkri heildarnálgun og sam-
vinnu tel ég líkurnar mestar
á að ná árangri. Viðfangs-
efnin eru mörg:
Við þurfum að berjast
gegn fordómum. Við þurfum
að koma meðferð geðsjúkra í aukn-
um mæli út af sjúkrahúsum og útí
samfélagið. Við þurfum að undirbúa
samfélagið undir slíkar gjörðir. Við
þurfum að takmarka álag nútímans
og hugsa vel um jaðarhópa sam-
félagsins sem er hættara við geð-
röskunum. Við þurfum á skipulagð-
an hátt að styrkja heilbirgða
lífshætti, helst með „mjúkum
krafti“1 en ekki „hörðu afli“2 og
beinum boðhætti. Við þurfum að
gera heilsugæsluna virkari í þjón-
ustu við geðsjúka og geðheilbrigði.
Við þurfum að samþætta heil-
brigðis- og félagsmálayfirvöld í
þjónustu við geðsjúka og að draga
skýrar línur milli hlutverks ríkis og
sveitarfélaga. Við þurfum að auka
hlutverk sveitarfélaga í þjónustu við
geðsjúka og geðheilbrigði. Við þurf-
um að stuðla að auknum rann-
sóknum á orsökum geðraskana og
geðheilbrigði og ýta undir valddreif-
ingu (empowerment) til notenda
þjónustunnar. Við þurfum að
tryggja að sanngjörn stefna og lög
séu til staðar í málefnum geðheil-
brigðis og að þeim sé markvisst
fylgt eftir. Og síðast en ekki síst
þurfum að að tryggja það að not-
endur kerfisins og fjölskyldur
þeirra séu partur af öllum ákvörð-
unum sem teknar eru um geðheil-
brigðismál. Þau eru kjarni þjónust-
unnar og um þau á þjónustan að
snúast; því má aldrei gleyma.
Svo þarf bara að hrinda þessu í
framkvæmd með aðgerðaráætlun á
nýju ári. Um það á fundurinn í
Helsinki að snúast en kannski er
mikilvægasti tíminn einmitt tíminn
eftir fundinn þegar kemur í ljós
hvort hin fjölbreyttu ríki Evrópu
munu taka af skarið og vinna að
sameiginlegum markmiðum eftir
aðgerðaáætluninni eða fljóta sofandi
að feigðarósi með fögur fyrirheit
undir koddanum. Við skulum öll
vona að svo verði ekki.
Tími enn meiri breytinga er
framundan en eigum við að ná
markmiðum okkar getum við ekki
aðeins stólað á kerfið heldur verð-
um við öll sem eitt að horfa inná við
og hefja breytingu þar. Ég bið ykk-
ur því að spyrja ekki hvað þið getið
haft út úr lífinu heldur hvað þið get-
ið gert fyrir aðra. Með því náum við
öll tilvist.
1 „að fá almenning til þess að breyta sjálf-
stætt án þess að upplifa þrýsting“
2 „að beita beinum boðhætti til að ná fram
breytingum á breytni almennings“
G-evrópa
Eftir Héðin Unnsteinsson
Höfundur er starfsmaður Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunarinnar.
Og síðast en ekki síst þurfum
við að að tryggja það að not-
endur kerfisins og fjölskyldur
þeirra séu partur af öllum
ákvörðunum sem teknar eru
um geðheilbrigðismál.
Héðinn
Unnsteinsson
aðildarþjóð ESB sem veitt hefur hvað
harðasta mótspyrnu gegn valdaframsali
til ESB. Þeir felldu Maastricht-
samninginn og fengu í framhaldinu sam-
þykktar veigamiklar undanþágur en
höfnuðu svo evru í enn einni þjóð-
aratkvæðagreiðslu. Meirihluti Íra felldi
Nice-samninginn í þjóðaratkvæði en nið-
urstaðan snerist við undir þrýstingi
áróðursherferðar og hótana þegar kosið
var í annað sinn.
Algengt er að heyra bæði í fjölmiðlum
og manna á meðal að Íslendingar og
Norðmenn verði að ganga í ESB fyrr
eða síðar hvort sem þeim líki betur eða
verr. Í þessum áróðri táknar ESB sama
og Evrópa, samanber að ESB-sinnar
kalla sig ,,Evrópusinna“ og spyrja oft
með þjósti hvort fólk ætli sér að vera ,,á
móti Evrópu“. En þegar við lítum í
kringum okkur sjáum við að þessi áróð-
urskennda örlagahyggja gengur þvert á
þær staðreyndir sem við blasa. Flest
bendir til þess að stór hópur ríkja í
norðvestanverðri álfunni vilji áfram
varðveita sjálfstæði sitt þótt kannski
megi segja að í sumum þeirra sé seint í
rassinn gripið. En þó ekki um seinan.
andstöðuna gegn síauknu afsali ýmissa
þátta sjálfstæðis til ESB. En í Bretlandi
er það hægrivængurinn sem forystuna
hefur. Sú staðreynd breytir þó engu því
að allar eru þessar hræringar þver-
pólitískar í eðli sínu líkt og við sjáum hér
á Íslandi. Þau straumhvörf sem eru að
birtast okkur í Svíþjóð og Bretlandi á
seinustu misserum falla jafnframt vel að
þeirri mynd sem blasir við á Íslandi og í
Noregi þar sem andstaða hefur lengi
verið nægilega sterk til að koma í veg
fyrir aðild. Fyrir rúmu ári var fylgi við
ESB-aðild komið upp í 69% í Noregi
undir áhrifum fjölmiðlafárs í kringum
stækkun ESB til austurs. Nú er sú
sveifla gengin til baka og munur á fylk-
ingum aftur orðinn óverulegur; skoð-
anakönnun í seinustu viku sýndi að
meirihluti var gegn aðild. Danir eru sú
stefnu straumurinn tekur.
Eftir að Bretar hafa hafnað
bæði evru og stjórn-
arskrárdrögum gæti nið-
urstaða orðið óbreytt ástand
að öðru leyti. Eins gæti orðið
ofan á að Bretar endurheimti
eitthvað af því valdi sem þeir
hafa þegar framselt til
Brussel svo sem yfirráðin yf-
ir fiskimiðum sínum en það
er einmitt á stefnuskrá
Íhaldsflokksins.
Enn er meirihluti fyrir
áframhaldandi aðild Bret-
SB og stóru valdaflokkarnir
a báðir þá stefnu. En spurn-
ur; munu önnur forysturíki
sig við að Bretar komi í veg
töku stjórnarskrár ESB með
a henni? Því að ekki tekur
sumum aðildarríkjum en öðr-
jóðarskútan breska lendir
a í stórsjó þegar að því kemur
reiði atkvæði um nýja stjórn-
m aðeins 25% Breta styðja um
ndir og þá kann ýmislegt að
til endurskoðunar sem lengi
álfsagður hlutur.
Svíþjóð er að því leyti ólík því
asir í Bretlandi að í Svíþjóð
imenn framar öðrum leitt
etlandi
Algengt er að heyra bæði í
fjölmiðlum og manna á með-
al að Íslendingar og Norð-
menn verði að ganga í ESB
fyrr eða síðar hvort sem
þeim líki betur eða verr.
Höfundur er rithöfundur og formaður
Heimssýnar.
miklu meira, við erum ekki hálfnuð. Það tekur einhver
ár að klára það,“ segir Hallgrímur.
Arnór segir að nú standi fyrir dyrum að end-
urskipuleggja herstöðina í kringum flugvöllinn. „Nú
eru Þjóðverjarnir að fara og aðrir að koma inn, við
þurfum að endurskipuleggja það algjörlega, síðan
þurfum við að ná saman þessu fjölþjóðlega herliði.
Það eru 24 þjóðir hérna og við verðum að gera þá að
samhentum hópi. Það er næsta verkefni,“ segir Arn-
ór.
Hann segir að undirbúningur og skipulag Íslend-
inga hafi gefist ágætlega. „Allir Íslendingarnir hérna
eru þjálfaðir borgaralegir sérfræðingar, þeir eru
áhugasamir og samhentir. Við Íslendingar höfum eng-
ar áhyggjur af því að við leysum þetta ekki með glæsi-
brag,“ segir Arnór.
Hann segir að Íslendingarnir hafi það gott í Kabúl.
„Þetta er dálítið erfitt umhverfi. Það er heitt hérna og
þurrt, en menn venjast vel og við höfum það gott. Það
er náttúrulega ekki mikið annað að gera en að vinna,“
segir Arnór.
gar fara
Kosovo,
m 900
rímur.
illjarða
á næstu
trúum
nar-
sraða
rður
ærin
gja hann
flug-
kring.
ug-
r að
mt eftir
m fyrir árangur NATO og starfsemi hjálparstofnana
koma vell-
r Afgana
Morgunblaðið/Nína Björk Jónsdóttir
sson (t.v.) sýna Halldóri Ásgrímssyni flugvöllinn í Kabúl. „Við Ís-
ð leysum þetta ekki með glæsibrag,“ segir Arnór.
„ÞETTA er bara svona verbúðarstemning. Maður býr
í herbergi með einhverjum félaga, ég er með Þjóð-
verja t.d. og það bara gengur fínt. Ég er að læra
þýsku og hann er að læra betri ensku,“ segir Ólafur
Egilsson, einn íslensku friðargæsluliðanna í Kabúl.
Ólafur er aðstoðarmaður Hallgríms N. Sigurðs-
sonar flugvallarstjóra en starfar sem kennari í Lög-
regluskólanum hér á Íslandi. „Þetta er náttúrlega
ekki hættulaust, en það er mjög mikið öryggi hér
myndi ég segja. Það er passað vel upp á mannskapinn
og það eru alltaf stöðugar eftirlitsferðir,“ segir Ólaf-
ur þegar hann er spurður út í öryggi starfsmannanna.
Ólafur fylgir Hallgrími út af flugvellinum þegar hann
þarf að fara á fundi í Kabúl og víðar, en hann segir að
hinir Íslendingarnir séu alltaf inni á flugvellinum.
Sofa, vinna, borða
Á flugvellinum er íþróttaaðstaða, hægt að spila
blak og hefur nokkurs konar „félagsheimili“ verið
komið á fót fyrir Íslendingana í gámi sem þeir erfðu
eftir Norðmenn og sem nefndur hefur verið hinu nor-
ræna nafni „Ásgarður“. Þar geta Íslendingarnir kom-
ið saman og gert sér glaðan dag. „Satt best að segja
er maður það þreyttur eftir daginn að maður fer bara
snemma að sofa. Við byrjum að vinna um áttaleytið á
morgnana og vinnum alveg til átta á kvöldin. Svo fer
maður í sturtu, fær sér að borða og upp í rúm.“
Ólafur verður í fjóra mánuði í Kabúl, en hinir Ís-
lendingarnir verða flestir í þrjá mánuði í senn. Hann
segir að Íslendingarnir séu vel búnir undir starfið og
að námskeiðið sem þeir sóttu í Noregi hafi verið góð-
ur undirbúningur. „Norðmenn eru fagmenn og kunna
þetta. Þeir eru búnir að vera í svona verkefnum í
mörg ár og vita hvað þarf,“ segir hann.
Morgunblaðið/Nína Björk Jónsdóttir
„Við byrjum að vinna um áttaleytið á morgnana og
vinnum alveg til átta á kvöldin. Svo fer maður í
sturtu, fær sér að borða og upp í rúm,“ segir Ólafur
Egilsson friðargæsluliði.
Verbúðarstemn-
ing í Kabúl