Morgunblaðið - 07.12.2004, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. DESEMBER 2004 31
Flest bendir til þess, að matiTryggva Gíslasonar, að ís-lensk tunga geti áframgegnt hlutverki sínu sem
félagslegt tjáningartæki í fjölþættu
samfélagi framtíðarinnar – ef al-
menningur og stjórnvöld, „og þarna
ætti auðvitað að vera stórt EF“ eru
einhuga um að standa vörð um
tunguna sem undirstöðu að „menn-
ingarlegu“ og „stjórnarfarslegu
sjálfstæði“ þjóðarinnar, eins og
hann orðar það. „Hins vegar verður
að taka tillit til breytinga sem eru að
verða – eða orðnar eru á þjóðfélag-
inu – svo og til viðhorfa nýbúa, sem
vilja setjast að á Íslandi, enda þótt
„ríkismál“ landsins verði áfram ís-
lenska,“ sagði Tryggvi í fyrirlestri
sem hann hélt á Akureyri í gær um
stöðu íslenskrar tungu í heimi al-
þjóðahyggju – og lögmál markaðar-
ins, á vegum Vísindafélags Norð-
lendinga. Undirtitill hugleiðinga
hans sagði Tryggvi félagsmálavís-
indalegar athugasemdir.
Tryggvi sagði í upphafi að hann
hygðist spyrja fleiri spurninga en
hann svaraði. Áheyrendur yrðu svo
að svara þeim hver og einn.
10 tungumál eru móðurmál
helmings jarðarbúa
Tungumál heims eru talin um
fimm þúsund, sagði Tryggvi. Jarð-
arbúar eru nú um sex og hálfur
milljarður þannig að ef tungumál-
unum væri skipt jafnt á alla íbúa í
heiminum töluðu um 1,3 milljónir
manna hvert tungumál. „Þannig er
það ekki, því að einungis um helm-
ingur mannkyns, rúmlega þrír
milljarðar manna, hefur aðeins 10
tungumál að móðurmáli.
Um 4.000 tungumál – eða 80% af
tungumálum heims – hafa færri
málnotendur en 100 þúsund.“
Hann upplýsti einnig að um 2.500
tungumál – um helmingur tungu-
mála heims – hafi færri málnotend-
ur en 10 þúsund og „talið er, að af
um 5.000 tungumálum heims verði
einungis um 250 tungumál „lifandi“
um aldamót.“
Tryggvi sagði mestan hluta
tungumála heims því „fámennis-
mál“, mörg ættu sér engar bók-
menntir og jafnvel ekkert ritmál.
Tryggvi varpaði fram nokkrum
„neikvæðum“ spurningum:
 Hversu hentugt tjáningartæki er
þetta fornlega beygingarmál – ís-
lenskan – með þúsund ára gamlar
bókmenntir og sögu á bakinu í fjöl-
menningarsamfélagi á upplýsinga-
öld þar sem alþjóðahyggja og mark-
aðslögmál ráða stefnunni á sviðum
þjóðlífs og menningar?
 Eru trú manna á „hreinleika
tungunnar“ og „fjölmenningarlegt
lýðræði“ ósættanlegar andstæður?
 Hversu lengi verður íslenska
eina opinbera tungumálið á Íslandi?
 Hversu lengi lifir tunga fámenn-
isþjóðfélags af?
Hann nefndi síðan nokkrar „já-
kvæðar“ staðreyndir:
 Erlend menningaráhrif og er-
lend máláhrif hafa ávallt auðgað ís-
lenskt samfélag, íslenskt málsamfé-
lag og íslenska tungu og gert hana
betur hæfa til þess að gegna hlut-
verki sínu sem félagslegt tjáningar-
tæki í þjóðfélagi í sífelldri þróun –
þegar Íslendingar hafa ráðið ferð-
inni.
 Þetta „fornlega beygingarmál“
hefur staðið af sér umrót undanfar-
inna alda þegar íslenskt þjóðfélag
breyttist úr einhæfu og einangruðu
bændaþjóðfélagi í margskipt þjóð-
félag á upplýsingaröld í stöðugum,
daglegum tengslum við umheiminn.
 Íslenskt mál hefur ávallt lagað
sig að breyttum þörfum samfélags-
ins.
Aldrei sterkari
Tryggvi sagði íslenska tungu
aldrei hafa staðið sterkar sem lif-
andi þjóðtunga en nú vegna þess
að:
 ritað er um fleiri þekkingarsvið
en nokkru sinni,
 bókmenntir, listir og menningar-
líf með blóma,
 bókaútgáfa aldrei öflugri,
 fleiri njóta kennslu í íslensku en
nokkru sinni,
 fleiri nota íslenskt mál í starfi
sínu en áður,
 fleiri fjölmiðlar birta meira á ís-
lensku en t.a.m. í upphafi 20. aldar:
dagblöð, vikublöð, tímarit, sér-
fræðirit, útvarp, sjónvarp – og
NETIÐ,
 rannsóknir á máli, bókmenntum
og í vísindum aldrei öflugri,
 nýyrðasmíð stunduð af almenn-
ingi og fyrirtækjum,
 stjórnvöld og almenningur eru
einhuga um málrækt og málvernd.
Eða er það ekki? spurði Tryggvi
og vísaði til síðustu fullyrðingarinn-
ar.
Tryggvi sagði það málstefnu ís-
lenskra stjórnvalda að efla íslenska
tungu og varðveita hana í ræðu og
riti og vitnaði í lög „um Íslenska
málnefnd nr 2/1990“ þar sem segir:
„Íslensk málnefnd annast fram-
kvæmd íslenskrar málstefnu, er
stjórnvöldum til ráðuneytis um ís-
lenskt mál og veitir opinberum
stofnunum og almenningi leiðbein-
ingar um málfarsleg efni á fræði-
legum grundvelli, gefur út rit til
fræðslu og leiðbeiningar um ís-
lenskt mál og meðferð þess í opin-
berum stofnunum eða annars stað-
ar, bæði með fundarhöldum og
námskeiðum, leitast við að hafa
góða samvinnu við þá sem mikil
áhrif hafa á málfar almennings,
annast söfnun nýyrða og útgáfu
þeirra og vera til aðstoðar við val
nýrra orða og við nýyrðasmíð og
fylgjast með hvaða nýyrði ná festu í
málinu, vinna að skipulagðri ný-
yrðastarfsemi í landinu og hafa
samvinnu við orðanefndir sem félög
eða stofnanir hafa komið á fót og
vera þeim til aðstoðar og hafa sam-
starf við aðrar málnefndir á Norð-
urlöndum.“
„En,“ sagði Tryggvi:
 Tungan „siglir ekki lengur lygn-
an sjó“. Mörg blindsker og margar
hættur eru framundan.
 Lestur barna fer minnkandi og
ólæsi vaxandi.
 Fleiri fjölmiðlar sem vanda lítið
málfar sitt.
 Stöðugt fleiri Íslendingar nota
ensku í starfi.
 Erlendum ríkisborgurum fjölgar
jafnt og þétt.
 Nú eru um 4% íbúa landsins
fædd erlendis.
 Þessi 4% íbúanna tala um 120
tungumál.
Hvað er unnt að gera? spurði
Tryggvi.
Hann sagði skoðanir skiptar um
hvað gera skal og hvað unnt er að
gera, og að gagnrýnisröddum fari
fjölgandi. Nefndi nokkur dæmi í því
sambandi en fjallaði svo um ýmsa
þætti tungunnar með eftirfarandi
vangaveltum:
 Er á fræðilegan hátt unnt að
greina að „rétt“ mál og „rangt“?
 Hver getur séð um þá aðgrein-
ingu?
 Er til góðs að greina þarna á
milli?
 Er ekki allt mál „rétt“ ef það
skilst, af því að tilgangur með máli –
þessu félagslega tjáningarformi –
er að gera sig skiljanlegan og skilja
aðra?
 Gengur málhreinsun, málvernd
og málrækt gegn „jafnrétti“ þegna
málsamfélagsins þegar eitt mál-
form er gert rétthærra öðrum mál-
formum?
 Er „rétt mál“og „rangt“ ekki
álitamál og gildir þá ekki hið forn-
kveðna að um álitamál sé ekki unnt
að deila – De gustibus non est
disputandum?
 Er ekki allt tal um „rétt“ mál og
„rangt“ „kúgunartæki valdstétt-
anna“ sem festir í sessi menning-
arlega og mállega stéttaskiptingu?
 Veldur málvernd og málrækt
ekki „málótta“ sem vinnur beinlínis
gegn megintilgangi málsins: að
gera sig skiljanlegan – og skilja
aðra?
 Á mál ekki að þróast án afskipta
málfræðinga – „málveirufræðinga“
– og án afskipta „hinnar menning-
arlegu yfirstéttar“?
Síðan spurði Tryggvi Gíslason:
 Hefur það eitthvert gildi að
sporna við málbreytingum og
leggja rækt við málvernd og mál-
rækt og jafna þannig mismun á máli
og vinna með því gegn menningar-
legri og mállegri stéttaskiptingu?
 Hefur það einhverja kosti að
sporna við mállegri og menningar-
legri stéttaskiptingu í þjóðfélaginu?
 Getur málrækt haft áhrif á vel-
líðan einstaklinga?
 Getur málrækt haft áhrif á vel-
gengni einstaklinga?
 Er til æskileg málrækt og óæski-
leg málrækt?
 Geymir tungan reynslu liðinna
kynslóða – og ef svo er, skiptir
reynsla liðinna kynslóða einhverju
máli fyrir fólk á 21. öld?
 Hafa stjórnvöld einhverjum
skyldum að gegna hvað varðar mál-
vernd og málrækt?
 Er tungumál mikilvægasta ein-
kenni „þjóðar“?
„Brákað mál“
Tryggvi heldur því fram að við-
fangsefni í íslensku málsamfélagi
næstu ár og áratugi verði m.a. að
auka umburðarlyndi gagnvart
„brákuðu máli“ þess fólks, sem vill
eða verður að setjast að á Íslandi.
Engu að síður verði að leggja
áfram rækt við málvernd „móður-
máli voru til sæmdar og fegurðar
sem í sjálfu sér er bæði ljóst og fag-
urt og ekki þarf í þessu efni úr öðr-
um tungumálum orð til láns að taka
eða brákað mál né bögur að þiggja,“
sagði Tryggvi og vitnaði þar í orð
Guðbrands Þorlákssonar biskups
frá 1589.
„Málrækt á Íslandi er afar gömul
og hefur verið stundið frá upphafi
ritaldar,“ sagði Tryggvi Gíslason,
allt frá 12. öld.
„Málrækt á Íslandi hefur frá upp-
hafi ritaldar og til nýrra verkefna á
sviði tungutækni miðað að því að
varðveita tunguna, halda formgerð
hennar óbreyttri, raska ekki merk-
ingu orða og orðasambanda, auka
orðaforða og efla tungumálið sem
félagslegt tjáningartæki á öllum
sviðum menningar og atvinnulífs,“
sagði Tryggvi og lagði áherslu á að
þetta fyndist sér skipta afar miklu
máli.
„Málrækt á Íslandi hefur haft
þann tilgang að styrkja málsamfé-
lagið og stuðla að því að málnotend-
ur næðu sem bestu valdi á máli sínu,
að efla trú manna á gildi tungunnar
sem mikilsverðum þætti í menning-
arlegu og stjórnarfarslegu sjálf-
stæði þjóðarinnar.
Málrækt á Íslandi hefur stuðlað
að því að varðveita samhengið í ís-
lensku máli og íslenskum bók-
menntum þannig að Íslendingar eru
enn læsir á íslenskt mál frá upp-
hafi.“
Tryggvi ítrekaði í lok fyrirlest-
ursins að íslensk tunga hefur aldrei
staðið sterkar sem lifandi þjóðtunga
en nú. Bætti svo við: „En – blikur á
lofti vegna margvíslegra breytinga:
 landfræðileg og menningarleg
einangrun er rofin,
 þjóðfélagið hefur ekki sömu sér-
stöðu og áður,
 alþjóðahyggja mótar viðhorf
margra Íslendinga, ekki síst viðhorf
ungs fólks, sem eru meiri heims-
borgarar en sumar fyrri kynslóðir.
 „Hinn nýi Íslendingur“ lætur sér
í léttu rúmi liggja hvar hann býr –
og hvaða mál hann talar, ef hann
hefur laun „við hæfi“ og getur lifað
því lífi sem hann sækist eftir.“
Tryggvi sagði umræðu þörf um
íslenskt mál og „málrækt“, að móta
þyrfti nýja málstefnu fyrir íslenskt
málsamfélag og allir, sem búa – eða
vilja búa á Íslandi, ættu að taka þátt
í að móta nýja málstefnu.
„Málstefna framtíðarinnar verð-
ur að markast af þekkingu og um-
burðarlyndi; af viðhorfinu „bæði
og“ en ekki af viðhorfinu „annað
hvort eða“,“ sagði Tryggvi Gíslason.
Aldrei verið sterkari
sem lifandi þjóðtunga
„Er á fræðilegan hátt unnt að greina að „rétt“ mál og „rangt“?“ spyr Tryggvi Gíslason
magister og fyrrverandi skólameistari MA. „Hver getur séð um þá aðgreiningu? Er til
góðs að greina þarna á milli? Er ekki allt mál „rétt“ ef það skilst?
Morgunblaðið/Kristján
Tryggvi Gíslason á Akureyri í gær: Hefur það einhverja kosti að sporna
við mállegri og menningarlegri stéttaskiptingu í þjóðfélaginu?
skapti@mbl.is
ð það og
Í grein-
járfesta
nemma á
nn tekið
argrein-
na. Sam-
var arð-
28%.
iðn-
ied EFA
liggjandi
milljónir
króna á
ar næðu
s að lítið
nni og
amband
u verk-
mst þá
inargerð-
við bygg-
þá
um. Var
vra í lok
1.800
u 14 millj-
n afgang-
a var tal-
óna
ónir
00
tafé
að þegar
óber sl.
a hafa
junni,
að fljót-
erksmiðj-
rir um
utafé og
meðal
kútu-
rir fjár-
ýsköp-
aldir upp
væmt
s var leit-
á landi
samra
ja til þátt-
kilyrðum
dir
Fengur,
sson í
að aðeins
i upp á og
væri fús
iðbótar
nir króna.
yrðum
m og jafn-
riðjungi
agna átti
með lánsfé. Síðan segir að lokum í
greinargerð iðnaðarráðuneytisins:
„Þessi staða breyttist óvænt fyrri
hluta nóvember þegar í ljós kom að
bakland Allied EFA, fjárfestinga-
félagið Brú undir nýrri stjórn, setti
fram fyrirvara um aðkomu að mál-
inu. Sá fyrirvari stendur enn í dag.
Meðan óvissa er um aðkomu kjöl-
festufjárfestisins er framtíð kís-
ilduftverksmiðju við Mývatn í mik-
illi hættu. Fram hjá því verður þó
ekki litið að Allied EFA hefur fjár-
fest fyrir hundruð milljóna króna í
verkefninu og að útreikningar
Landsbankans sýna 25-28 % arð-
semi eiginfjár. Í ljósi þessa, og án
frekari skýringa, verður að telja
ólíklegt að Allied EFA hætti við
fjárfestingu í verkefninu á síðustu
stundu og geri verðmæti þau sem
þar felast, þar með talið einkaleyfi
og fleira, að engu.“
Töldu arðsemina ekki næga
Hákon Björnsson, fram-
kvæmdastjóri Promeks, vildi ekkert
tjá sig um innihald greinargerðar
ráðuneytisins, þegar eftir því var
leitað, en á honum var að heyra að
litlar sem engar líkur væru á því að
Allied EFA og Promeks tækist ætl-
unarverk sitt í Mývatnssveit. Ein-
hverra hluta vegna hefði ekki tekist
að vekja nægan áhuga á verkefninu
meðal fjárfesta, þrátt fyrir að það
hefði verið vel undirbúið og kynnt.
Samkvæmt heimildum Morg-
unblaðsins eru þeir fyrirvarar, sem
iðnaðarráðuneytið talar um, m.a.
kröfur og hugmyndir sem fjárfestar
settu fram, kröfur sem Promeks
taldi sig ekki geta uppfyllt miðað við
sínar áætlanir. Ljóst er að hér var
um áhættusama fjárfestingu að
ræða og töldu sumir fjárfestar að
25-28% arðsemi eigin fjár væri ein-
faldlega ekki næg arðsemi. Einnig
settu sumir fjárfestar staðsetningu
verksmiðjunnar fyrir sig og töldu
Mývatnssveit vera „óvinveitt um-
hverfi“ með vísan til þeirra deilna
sem höfðu verið um umhverfismál
Kísiliðjunnar.
Einn fjárfestir sem rætt var við,
og vildi ekki láta nafns sín getið,
sagði ýmislegt hafa ráðið ákvörðun
sinni um að hætta við þátttöku. Í
ljós hefði komið að stofnkostnaður-
inn yrði hærri en reiknað hafði verið
með, framlegðin minni og arðsemi
eigin fjár ekki fullnægjandi. Sagði
hann fjárfesta gera jafnan kröfu um
meira en 30% arðsemi eigin fjár í
verkefnum sem þessum. Óvissu-
þættir hefðu verið of margir og einn
sá stærsti hve mikið hefði vantað
upp á fjármögnunina þegar á
reyndi.
Af framansögðu er ljóst að heima-
menn í Mývatnssveit geta varla gert
sér vonir um að kísilduftverksmiðja
rísi í bráð og ráðlegra að beina sjón-
um sínum annað í leit að atvinnu-
tækifærum eftir að Kísiliðjunni hef-
ur verið lokað og margir íbúar eru
án vinnu.
iðju í sumarbyrjun 2002
burt?
Morgunblaðið/Kristján
ekkert verði af áformum um kísilduftverk-
uta.
bjb@mbl.is
lið mun
ur við
atnssveit
inkaleyfi
í gúmmí,