Morgunblaðið - 04.02.2005, Qupperneq 30

30 FÖSTUDAGUR 4. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
EINU SINNI var haft á orði að
hafið tæki lengi við og miklu hent
þangað eða losað í
sjó. Nú eru breyttir
tímar og margar þjóð-
ir hafa tekið upp betri
siði en þann að fela
óþverra í sjónum.
Rétt eins og er með
hafið, hefur andrúms-
loftið takmarkaða
geymslugetu. Eftir
nokkra áratugi mun
þykja hlálegt hvernig
menn dældu þangað
mengandi loftteg-
undum, ekki af brýnni
nauðsyn einni eða
með fyrirhyggju held-
ur líkari börnum sem fela óhrein-
indi undir teppi. Reyndar hefur
mönnum lærst í þessum efnum.
Þeir hættu t.d. að losa klórflúór-
kolefni út í loftið. Það veldur allt
of hraðri eyðingu ósóns sem
verndar okkur m.a. gegn út-
fjólubláum geislum utan úr geimn-
um. Svo var brennisteinn hreins-
aður úr bensíni og olíu til að
minnka áhrif súrrar
úrkomu í borgum og
nálægt iðnaðar-
svæðum. Núna reyna
flest ríki heims að
hamla gegn losun
lofttegunda sem hita
lofthjúpinn meðfram
hitasveiflum sem
náttúran framkallar
sjálf. En úrbæturnar
ganga allt of hægt.
Ísland er lítið og
þjóðin fámenn. Hún
ræður yfir ríflega
200.000 bílum, nokkur
hundruð skipum og
bátum af stærri gerðinni og slatta
af flugvélum. Vegalengdir eru litl-
ar: Flugleiðir ná 200–400 km inn-
anlands, akstursleiðir eru fremur
stuttar og um 2.000 km sigl-
ingaleið er kringum landið. Sam-
göngur eru samt ekki skipulagðar
heildstætt. Þess í stað þróast þær
eftir margskiptri stefnu sem kall-
ast úrbætur í samgöngum eða
samkvæmt ótilgreindri hag-
kvæmni eða hugdettum einstakra
stofnana eða fyrirtækja, jafnvel
einstaklinga. Og ástandið er sér-
kennilegt. Nú fyrst eru vega-
yfirvöld að nálgast yfirsýn yfir
vegi og slóða í landinu. Núna
leggja menn af strandsiglingar og
setja flutninga á hundruð þús-
undum tonna yfir á veikburða
meginvegi landsins meðan lands-
hafnir eru hálftómar og núna er í
alvöru rætt um að flytja innan-
landsflug til Keflavíkur. Allt sýn-
ist þetta gert eins og að mengun,
slysahætta, slit verðmæta og um-
hverfisvernd séu ekki með í út-
reikningum. Reyndar kemur fyrir
að slíkt sé nefnt í umræðum en þá
venjulega án tengingar við heild-
ina.
Umhverfi okkar á að koma í
fyrsta sæti í gervi grænnar hag-
kvæmni en hin reikningslega
aurahagkvæmni í annað. Um leið
er hætt að horfa á einangraða
samgöngugeira og þeir tengdir.
Um leið er tekið til við að skoða
heildarferli í samgöngum en ekki
staka þætti. Hvað skyldu margir
þættir sem snerta bíla, fólk, vegi,
loftmengun og verndun lífríkis
koma til álita þegar skoða á kosti
og galla þess að flytja flug til
Keflavíkur? Auðvitað snýst málið
um fleira en byggingarlóðir og
þróun miðbæjar Reykjavíkur.
Vistferilsgreiningar (LCA) eru
mikið notaðar til að skoða heild-
ardæmi í þjónustu- eða fram-
leiðslugeirum samfélagsins. Hver
hefur heyrt um þær? Í ljósi þeirra
kæmi kannski fram að innanlands-
flugvelli fyrir rétta gerð af flug-
vélum væri best komið á hluta nú-
verandi flugvallarstæðis með
viðbótum á sjó út? Eða að strand-
siglingar með réttri gerð skipa og
síðar vetnisvæddum skipum séu
fýsilegar? Eða að loka skuli tugum
slóða og vega og nýta hringveg
með jarðgöngum sem eðlilegan
heilsárskost í stað vafasamra há-
lendisvega?
Það er í raun lítið gagn að því
að setja endalaust fram rök t.d. í
flugvallamálinu sem fela í sér að
það er ekkert mál að aka í 40 mín.
til Keflavíkur til að fljúga á
Akureyri eða það græðast 10
milljarðar á að skipuleggja Vatns-
mýrina sem byggð. Það kostar lík-
lega nokkurra mánaða vinnu fjöl-
menntaðs sérfræðingahóps að
útbúa umræðugrunn sem gagn er
að. Lítið mál fyrir nokkrar millj-
ónir króna.
Fyrirhyggja í samgöngum –
loftið tekur ekki endalaust við
Ari Trausti Guðmundsson
fjallar um loftmengun ’Núna reyna flest ríkiheims að hamla gegn
losun lofttegunda
sem hita lofthjúpinn
meðfram hitasveiflum
sem náttúran fram-
kallar sjálf.‘
Ari Trausti
Guðmundsson
Höfundur er jarðeðlisfræðingur og
áhugamaður um umhverfismál.
HINN 22.11. 2004 var birt um-
sókn um skráningu á vörumerkinu
ICELAND hjá OHIM (Office for
Harmonization In the Internal
Market). Slík skráning myndi
gilda í Evrópusambandinu. Eig-
andinn er Iceland
Foods PLC, Bret-
landi. Umsóknin nær
til 7 vöruflokka og
eins þjónustuflokks.
Eigandi merkisins
hefur notað það fyrir
smásölu með matvöru
frá því á áttunda ára-
tug síðustu aldar.
Umsóknin hefur
vakið athygli utanrík-
isráðuneytisins og
víðar. Ástæða er til
að bregðast við. Ýms-
ar leiðir eru færar í
því sambandi og rétt
að ígrunda hvaða leið
er valin varðandi efni
mótmæla o.fl. Af því
sem birt hefur verið
opinberlega um
væntanleg viðbrögð
má skilja að bregðast
þurfi við innan 22.2.
2005 með andmælum
en það er þó ekki
tæmandi lýsing á
möguleikum Íslend-
inga varðandi um-
sóknina og væntanlega skráningu.
Til dæmis má krefjast ógildingar
eftir skráningu en þá gilda ekki
jafn ströng skilyrði um efni mót-
mæla og tímafresti eins og gilda
varðandi andmæli gegn umsókn
um skráningu.
Annað sem hefur komið fram
opinberlega varðar sjálfstætt
álitamál sem tengist viðbrögðum
Íslendinga við skráningu
merkisins hjá OHIM ekki beint.
Er þá átt við áhrif hugsanlegrar
skráningar á vörumerkinu ICE-
LAND á viðskiptahagsmuni Ís-
lands og íslenskra fyrirtækja í út-
flutningi.
Um þetta atriði hefur verið tek-
ið sterkt til orða og því lýst án
fyrirvara að slík skráning geti
þrengt að möguleikum og jafnvel
hindrað Íslendinga í að koma
vörum sínum á markað í Evrópu-
sambandinu. M.a. var frétt á Stöð
2 að kvöldi 1. febrúar sl. þar sem
að fullyrt var að slík skráning
gæti hindrað íslensk fyrirtæki í að
koma vörum sínum á markað. Við-
mælandi fréttamanns fullyrti þar
að skráningin gæti komið í veg
fyrir að íslensk fyrirtæki gætu
notað upprunatilvísun til landsins
og notað ICELAND í sinni mark-
aðssetningu.
Þarna er auðvitað birt ansi
svört framtíðarsýn
fyrir okkur og ekki
von á öðru en að
mönnum bregði við
tilhugsunina. En svo
einhliða lýsing á af-
leiðingum skráningar
á vörumerkinu ICE-
LAND stenst þó ekki
nánari athugun.
Í 6. grein Evróputil-
skipunar um samræm-
ingu á lögum aðild-
arríkja um vörumerki
frá 21.12.1988 ( 89/
104/EBE) segir m.a.
að skrásetning vöru-
merkis veiti rétthafa
þess ekki heimild til
að banna þriðja aðila
að nota í viðskiptum
upplýsingar um gerð,
gæði, fjölda, áætlaða
notkun, verð, upp-
runaland eða fram-
leiðslutíma vöru, tíma
sem þjónustan var
innt af hendi eða aðra
eiginleika vöru eða
þjónustu.
Þarna er lýst ákveðinni tak-
mörkun á vörumerkjaréttinum
sem dregur úr áhrifum hugs-
anlegrar skráningar á ICELAND
á íslensk fyrirtæki. Á þessa grein
reyndi í dómi Evrópudómstólsins
árið 2004 í máli C-100/02 þar sem
því var slegið föstu að greinina
bæri að túlka þannig að ef
landfræðilegt heiti er líkt eða eins
og skráð vörumerki er aðeins
hægt að stöðva notkun land-
fræðilega heitisins ef slík notkun
samræmist ekki góðum við-
skiptaháttum.
Samkvæmt þessum heimildum
er ekki mögulegt að fullyrða að
skráning á vörumerkinu ICE-
LAND veiti eiganda slíkrar skrán-
ingar rétt til að stöðva notkun á
orðinu Iceland á þann hátt sem að
lýst hefur verið opinberlega skv.
framansögðu.
Vörumerkið
ICELAND
Valborg Kjartansdóttir fjallar
um skráningu vörumerkisins
ICELAND
Valborg
Kjartansdóttir
’En svo einhliðalýsing á afleið-
ingum skrán-
ingar á vöru-
merkinu ICE-
LAND stenst
þó ekki nánari
athugun.‘
Höfundur er lögmaður í Reykjavík.
SVARTFUGLINN er að deyja
úr hungri í stórum breiðum úti
fyrir öllu Norðurlandi, og allt suð-
ur til Skotlands. Allir vita þó að
svartfugl lifir á síli og þegar hann
deyr úr hungri þá vantar fæðuna.
Útgerðin er komin með dýpri næt-
ur og betri leitartæki en nokkru
sinni fyrr, og drepur alla loðnu og
síld löngu áður en hún kemur upp
að landinu svo fuglinn
hefur ekkert. Samt
vill enginn kveða upp
úr með hvað er að.
Engin af hinum ótelj-
andi félögum nátt-
úruverndar, land-
verndar og
umhverfisverndar
hafa snefil af áhuga á
helsveltum svartfugli
eða annarri rányrkju
á lífríki hafsins. Hvar
eru náttúruvernd-
armenn Íslands? Af
hverju eru þeir ekki
fluttir með ræðuhöldin, ljóðlistina
og uppákomurnar inn á Austurvöll
til að bjarga lífríkis hafsins?
Þótt útgerð sé undirstöðu-
atvinnuvegur má ekki horfa
framhjá þessari staðreynd. Líka
má skoða það betur hvaða áhrif
það hefur á lífríki sjávar að botn-
vörpungarnir brjóta alla kóralla,
botnstrýtur og alla felustaði fyrir
ungviði botnfiska með því að valta
yfir u.þ.b. 50.000 ferkílómetra af
hafsbotni á ári með æ þyngri troll-
um. Oft hafa birst fréttir af að
klak botnfiska hafi misfarist og
brestur orðið á viðkomu seiða,
þetta hlýtur að hafa áhrif þar.
Svo virðist ekki vera, svartfugl-
inn má drepast eins og hann vill
fyrir náttúruverndarmönnum, en
ef Landsvirkjun vill leggja ein-
hverja sandauðn undir vatn þá
telja þeir lífríkinu ógnað og stofna
til málarekstrar sem engan enda
virðist ætla að taka. Hver maður
hlýtur að sjá, að slíkur flokkur er
einungis sértrúarflokkur gegn
stóriðju. Þeir hafa engan áhuga á
skipulagðri náttúruvernd. Slík
náttúruvernd hættir ekki þegar
einhver framkvæmd er leyfð, held-
ur eflist og beinist þá að því að
tryggja að framkvæmdin falli sem
best að náttúrunni, bæði hvað
skipulag og útlit varðar. Þetta
gera hérlendir náttúruvernd-
armenn ekki. Þeir yfirgefa við-
komandi stað, mála hann svartan
á kortinu og flytja víglínuna á
næsta stað. Þeir hafa engan áhuga
á að mannvirki valdi litlum
skemmdum á náttúru, bara að
stöðva framkvæmdir. Það má ekki
virkja fyrir stóriðju, þar sem það
er leyft þá er viðkomandi mál tap-
að og náttúran á staðnum má eiga
sig.
Þeir sem eitthvað efast um
þessar fullyrðingar
geta skoðað kortið
sem þessi flokkur er
nýbúinn að gefa út.
Þar eru öll virkjunar-
áform máluð með
svörtum lit eins og
jörð væri sviðin í tíu
kílómetra belti með-
fram viðkomandi á,
nokkurn veginn frá
upptökum til ósa.
Meira að segja
Blanda fær þessa
meðferð, þó löngu sé
komið í ljós að sú
virkjun hafði góð áhrif á umhverfi
árinnar, svo sem gróður, fisk-
gengd, landbrot í Langadal og
hreinleika vatns. Hins vegar hafa
áróðursmeistarar sleppt því að
mála Þingvallavatn, Sogið og
Elliðaárdalinn svört þótt allt séu
þetta virkjunarsvæði með ná-
kvæmlega sömu umhverfisáhrifum
og á öllum öðrum virkjunar-
stöðum. Þetta er væntanlega
vegna þess að allir Íslendingar
vita að Þingvellir, Sogið og Elliða-
árdalur eru ekki sviðin jörð, það
þýðir ekki að reyna að telja
nokkrum manni trú um slíkt.
Það er búið að setja mikla laga-
bálka um náttúruvernd, aðallega
til þess að tryggja aðkomu al-
mannasamtaka að slíkum málum.
Hvernig hafa þau rækt þetta hlut-
verk? Eins og hér er lýst; ekki
skal virkja handa erlendum auð-
hringum og svartfuglinn má drep-
ast í friði. Svona afstaða er ekki
náttúruvernd heldur andvirkj-
unartrú. Hefur áður verið skrifað
um þetta og færð fyrir þessu
nokkur rök. Mönnum kann að
finnast það undarlegt að slíkt geti
verið trúarbrögð, en í raun þá er
trú á helgi náttúrunnar og ósnert-
anleika elstu trúarbrögð mann-
kyns, þau trúarbrögð sem bæði jól
og ferming ogfleiri hátíðir stafa
frá. Þessi trú er alls ekki neikvæð
fremur en önnur guðstrú, t.d. má
færa að því gild rök að margir
fagrir blettir, klettar og landslags-
einkenni af öðru tagi hafi hlotið
vernd um hundruð ára fyrir til-
stilli þessarar trúar. Það er til-
hneiging nútímans að blanda inn í
þessa trú baráttu gegn auðvaldi
og alþjóðavæðingu sem gerir bar-
áttu svokallaðra náttúruvernd-
armanna svo afkáralega.
Menn hafa ekkert á móti sér-
trúarhópum sem rækja köllun sína
af hjartaprýði og skyldurækni við
sinn guðdóm, en afhenda þeim
völdin í veigamiklum atvinnu-
málum hefur engum dottið í hug.
Þá þarf að endurskipa málum í
skipulagðri náttúruvernd með
þeim hætti að þessi málaflokkur
hreinlega týnist ekki í einhverjum
skærum við þennann sértrúarhóp.
Stofnun Umhverfisstofnunar er
stórt og jákvætt skref í þessa átt,
en betur má ef duga skal. Þetta
mál þolir enga bið, umrætt kort
þeirra, þótt arfavitlaust sé, þjónar
þó tilgangi að einu leyti. Það sýnir
með ótvíræðum hætti að við þenn-
an hóp nást engar sættir. Þeir
ætla að berjast gegn öllum virkj-
unum sem til greina koma fyrir
stóriðju undantekningalaust. Um
þetta er kortið skýr stefnuyfirlýs-
ing, hún sýnir að allt tal um sættir
er hjóm eitt. Við þessu verður að
bregðast, núverandi löggjöf er
beinlínis samin með það að mark-
miði að sættir geti tekist í þessu
máli við svokallaða náttúruvernd-
armenn, kortið sýnir að þetta er
vonlaust. Marka verður nýja
stefnu.
Af svörtum fuglum
og svörtum kortum
Jónas Elíasson fjallar um
náttúruvernd og náttúru-
verndarsamtök ’Þetta mál þolir engabið, umrætt kort þeirra,
þótt arfavitlaust sé,
þjónar þó tilgangi að
einu leyti. Það sýnir
með ótvíræðum hætti að
við þennan hóp nást
engar sættir.‘
Jónas Elíasson
Höfundur er prófessor.