Morgunblaðið - 04.09.2005, Síða 12

12 SUNNUDAGUR 4. SEPTEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að er mikilvægt að
við lítum ekki á
þunganir unglings-
stúlkna sem vanda-
mál sem er eingöngu
bundið við stúlkurn-
ar og kynhegðun
þeirra,“ segir Sóley
Sesselja Bender og bætir við að
skoða þurfi þetta í stærra samhengi.
„Í fyrsta lagi skiptir samfélagið
máli og allt það sem stuðlar að eða
dregur úr kynferðislegri ábyrgð
ungs fólks. Það getur verið menning-
arbundið af hverju stúlka verður
ófrísk. Í öðru lagi má telja alla þá
sem unglingar eru í samskiptum við
og þar skipta foreldrar ef til vill
mestu máli. Í þriðja lagi snýst þetta
síðan um kynhegðun unglinganna
sjálfra, hvort þeir sýni ábyrgð eða
ekki, hvort þeir byrji snemma að lifa
kynlífi og svo framvegis. Þetta sein-
asta er það sem mér hefur þótt rann-
sóknir hingað til hafa verið helst til
uppteknar af, líkt og þunganir ung-
lingsstúlkna gangi einungis út á
það,“ segir Sóley ákveðin. Þegar hún
talar um unglingsstúlkur á hún við
stúlkur 19 ára og yngri.
„Meginmarkmið minna eigin
rannsókna var að skoða þunganir
unglingsstúlkna með tilliti til tíðni
þeirra, viðhorfa til svokallaðrar kyn-
heilbrigðisþjónustu, notkunar getn-
aðarvarna, ráðgjafar um getnaðar-
varnir og ákvörðunar um barneign.
Það má líklega að einhverju leyti
rekja hærri tíðni unglingaþungana
hér á landi miðað við önnur Norð-
urlönd til menningarlegra þátta og
þess að kynheilbrigðisþjónusta hefur
ekki verið eins öflug hér og þar.“
Svíar 30 árum á undan
Sóley hefur kennt við hjúkrunar-
fræðideild Háskóla Íslands í tvo ára-
tugi og verið dósent frá árinu 2000.
Hún lauk BS-prófi í hjúkrunarfræði
frá Háskóla Íslands árið 1977 og MS-
prófi í fjölskylduáætlun frá Háskól-
anum í Minnesota árið 1983. Hún
stóð árið 1992 að stofnun Fræðslu-
samtaka um kynlíf og barneignir og
hefur tekið þátt í að þróa móttöku
fyrir ungt fólk í Hinu húsinu, sem og
móttöku á Landspítala – háskóla-
sjúkrahúsi varðandi ráðgjöf um
getnaðarvarnir.
„Við áttuðum okkur í raun seint
hér á landi á gildi forvarna varðandi
ótímabærar þunganir hjá ungling-
um. Við byrjuðum ekki með ung-
lingamóttöku á heilsugæslustöðvum
í Reykjavík fyrr en árið 1999 en í Sví-
þjóð var það í kringum 1970. Þarna
er tæplega 30 ára munur. Tíðni
þungana á meðal unglingsstúlkna er
lægri í Svíþjóð en hér og vandamálið
þar minna,“ segir Sóley en bætir við
að þótt tíðni þungana meðal íslensku
stúlknanna sé há fari hún lækkandi.
Staða ungra mæðra oft bágborin
– Felur þessi háa tíðni endilega í
sér að hér sé á ferðinni vandamál?
Hvað fær þig til að skilgreina barn-
eignir unglingsstúlkna sem vanda?
„Samkvæmt stórri könnun sem ég
lagði fyrir, landskönnun, höfðu 80%
unglingsstúlkna sem urðu ófrískar
ekki ráðgert barneignir. Ég fékk
svör frá um 1.700 unglingum á aldr-
inum 17–20 ára og svarhlutfallið var
70%. Þetta eru því góð gögn að
álykta út frá. Hjá eldri konum er tal-
an yfir óráðgerðar barneignir miklu
lægri. Mér finnst ljóst að ef 80% ung-
lingsstúlknanna hafa ekki hugsað sér
að standa í barneignum sé um vanda
að ræða. Unglingarnir virðast á ein-
hvern hátt ekki ná að halda utan um
kynlíf sitt eins og þeir greinilega
vildu, því þeir vilja almennt ekki
verða foreldrar ungir. Hvort sem það
er samfélagið sem ekki býður þeim
þá þjónustu sem þeir þurfa, foreldr-
arnir sem ekki eru vakandi, unga
fólkið sjálft sem nær ekki að sýna
ábyrgð eða hvað, þá er eitthvað sem
brestur. Meirihluti ungra stúlkna á
Íslandi verður ófrískur án þess að
hafa ráðgert það. Stúlkurnar ætla
sér ekki að eiga barn á þessum tíma
og við þurfum að velta fyrir okkur
hvað við getum gert til að hjálpa
þeim.
Annað sem fær mig til að tala um
þetta sem vandamál er félagslegi
þátturinn, ásamt heilbrigði móður og
barns. Margar ungar mæður fá góð-
an stuðning en það er ástæða til að
hafa áhyggjur af hinum. Stór rann-
sókn í Svíþjóð leiddi í ljós að staða
ungra mæðra er oft bágborin.
Heilsufar þeirra getur jafnframt ver-
ið verra en hjá eldri konum.“
Ótti varðandi sögusagnir
Með landskönnun sinni vildi Sóley
meðal annars reyna að komast að því
hvaða þætti ungt fólk í aldurshópn-
um 17–20 ára teldi vera mikilvæga
varðandi kynheilbrigðisþjónustu.
„Ég vildi gera víðtæka könnun á
meðal ungs fólks um þessi mál. Slík
könnun hafði ekki verið framkvæmd
hér á landi. Erlendar rannsóknir
höfðu sýnt að ungt fólk fengi oft ekki
þá þjónustu sem það þyrfti varðandi
getnaðarvarnir, kynlíf, þunganir og
fleira. Slík þjónusta á lögum sam-
kvæmt að vera á heilsugæslustöðv-
um og sjúkrahúsum hér landi, þótt
hún sé það á fæstum stöðum.
Það voru 92% svarenda minna sem
vildu að sérstök kynheilbrigðisþjón-
usta væri í boði fyrir ungt fólk, það er
að segja að hún væri sérsniðin fyrir
þennan aldurshóp. Ungt fólk þarf að
nálgast á annan hátt en fullorðna og
unglingum er ákaflega margt hug-
leikið varðandi þessa þjónustu. Eitt
af því er að geta spurt um hvað sem
er varðandi kynlíf.
Þar sem erfiðara er að nálgast um-
rædda þjónustu úti á landi skoðaði
ég landsbyggðina sérstaklega miðað
við Reykjavíkursvæðið. 70% þeirra
sem bjuggu í Reykjavík vildu að
þjónustan væri ókeypis, sem var
marktækt hærra en meðal þeirra
sem bjuggu úti á landi. Í Reykjavík
var svarendum meira í mun að geta
nálgast þjónustuna án þess að panta
tíma. Á landsbyggðinni þótti hins
vegar mikilvægara að trúnaðar væri
gætt,“ segir Sóley og getur sér til að
það sé vegna þess að í smáum bæj-
arfélögum ríki hræðsla um að hitt og
þetta spyrjist út.
„Ungt fólk þarf að vera frjálst og
geta liðið vel meðan á viðtali í ung-
lingamóttökunni stendur. Við þurf-
um að hafa í huga að fyrir unglingum
er þetta mjög viðkvæmt málefni,
einkum meðal þeirra yngri,“ bendir
hún á.
Þurfum að brjóta niður múra
– Einmitt vegna þess hversu við-
kvæmt þetta er fyrir marga, held-
urðu að unglingar myndu þora að
mæta á sérstakan stað sem þennan?
„Ef við vinnum ákveðið grasrótar-
starf með ungu fólki, bjóðum til
dæmis nemendum þangað og kynn-
um hvað er í boði, gerum við þetta
eðlilegt og vinsamlegt fyrir þá. Við
þurfum að láta unglingana finna að
það sé alls ekkert hræðilegt að leita á
svona stað og að það sé eðlilegt þegar
taka þarf ákvörðun um notkun getn-
aðarvarna,“ svarar Sóley. Hún bætir
við að hún fagni því að neyðargetn-
aðarvörn sé nú afgreidd í apóteki.
„Þarna er búið að brjóta niður ákveð-
inn múr og við þurfum að brjóta
Ungar og verða þungaðar
Hvergi á Norðurlöndunum
verða fleiri unglingsstúlkur
ófrískar en á Íslandi. Um
80% þungananna eru ekki
ráðgerð. Sóley Sesselja
Bender dósent varði nýverið
doktorsritgerð sína Adolesc-
ent pregnancy við lækna-
deild Háskóla Íslands. Hún
sagði Sigríði Víðis Jóns-
dóttur að með samstilltu
átaki mætti fækka þung-
unum unglingsstúlkna.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Sóley Sesselja Bender segir mikilvægt að ekki sé litið á þunganir unglingsstúlkna sem vandamál sem eingöngu sé bundið við stúlkurnar og kynhegðun þeirra. Mál-
ið þurfi að skoða í stærra samhengi. Allt það í samfélaginu sem dragi úr kynferðislegri ábyrgð ungs fólks skipti til dæmis máli.
’Meirihluti ungrastúlkna á Íslandi
verður ófrískur án
þess að hafa ráðgert
það. Stúlkurnar ætla
sér ekki að eiga barn
á þessum tíma og
við þurfum að velta
fyrir okkur hvað við
getum gert til að
hjálpa þeim.‘
– Íslenskir unglingar byrja að jafnaði að
stunda kynlíf rúmlega 15 ára gamlir.
Samkvæmt landskönnun sem Sóley S.
Bender gerði meðal unglinga er með-
altalið, án tillits til kynja, 15,4 ár. Á öðr-
um Norðurlöndum er aldurinn að jafnaði
hærri, eða í kringum 17–18 ár.
– Tíðni þungana meðal unglings-
stúlkna 15–19 ára er hæst hér á landi af
Norðurlöndunum. Á tímabilinu 2001–
2001 var hún til dæmis tvöfalt hærri en í
Danmörku. Þetta sýna gögn frá árunum
1976–2002 sem Sóley rannsakaði í
tengslum við doktorsverkefni sitt.
– Meira en helmingur íslenskra
stúlkna sem verða ófrískar fer í fóstur-
eyðingu. Þetta hefur breyst á allra sein-
ustu árum. Áður voru fæðingar fleiri en
fóstureyðingar og Ísland skar sig úr hin-
um Norðurlandaþjóðunum.
– Af öllum fæðingum á Íslandi árið
2003 voru tæp 5% fæðingar unglings-
stúlkna 19 ára og yngri. Í Danmörku og
Svíþjóð var sambærilegt hlutfall um
1,3%.
– Samkvæmt rannsókn Sóleyjar olli
ótímabær þungun unglingsstúlkum mikl-
um heilabrotum. Þær gátu ekki hugsað
sér að fara í fóstureyðingu, þar sem þær
óttuðust að sjá eftir því síðar, en voru
samt ekki reiðubúnar að eignast barn.
Byrja að stunda
kynlíf rúmlega 15 ára
Í Bandaríkjunum er hæsta tíðni þungana meðal unglingsstúlkna í hin-
um vestræna heimi. Hún er rúmlega tvöfalt hærri en á Íslandi. Lengi
hafa menn velt vöngum yfir því hví tíðnin sé svo há og ein meginnið-
urstaðan er sú að í Bandaríkjunum sé almennt ekki viðurkennt að
unglingar stundi kynlíf.
Sóley bendir á að bandarísk ungmenni mæti margvíslegum hindr-
unum og undanfarin ár hafi George W. Bush til dæmis nær eingöngu
lagt áherslu á skírlífi í kynfræðsluefni skólanna. Ekki megi tala um
getnaðarvarnir og í mörgum ríkjum þurfi að fá samþykki foreldra til að
hægt sé að fá slíkar varnir. Ungt fólk stundar þá kynlíf án getn-
aðarvarna.
Sóley bendir á að einmitt það að viðurkenna að unglingar lifi kynlífi
sé grundvallarþáttur og eigi við jafnt hér sem þar. Það stuðli að því að
þeir noti getnaðarvarnir.
Archive Photos
Þegar skírlífi
eykur tíðni þungana …