Morgunblaðið - 02.10.2005, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 2. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
5. október 1975: „Þegar Seðla-
bankinn og viðskiptabank-
arnir gerðu með sér sam-
komulag sl. vetur um sérstakt
þak á útlán viðskiptabank-
anna voru margir vantrúaðir
á, að þessi útlánatakmörkun
gæti gengið til lengdar. Að
vísu var mönnum ljóst, að í
sjálfu sér væri hægt að fram-
fylgja slíkri samþykkt af
bankanna hálfu en afleiðing-
arnar hlytu að verða mjög al-
varlegar fyrir atvinnurekst-
urinn í landinu. Nú er nokkur
reynsla komin á útlánatak-
markanir viðskiptabankanna
og rétt að skoða þær í því
ljósi.
Fyrst og fremst vekur at-
hygli, að viðskiptabönkunum
virðist hafa tekizt að standa
við það samkomulag, sem þeir
gerðu með sér snemma á
árinu og hafa nú ákveðið að
framlengja til áramóta. Ár-
angurinn hefur ekki látið á
sér standa. Á fyrstu 8 mán-
uðum ársins 1974 nam útlána-
aukning banka og sparisjóða
10,7 milljörðum króna en á
sama tímabili í ár var útlána-
aukning sömu stofnana aðeins
6,9 milljarðar. Heildarinnlán
fyrstu 8 mánuði 1974 jukust
um 3,6 milljarða en í ár um 5,6
milljarða. Aukning spariinn-
lána einna nam á þessu tíma-
bili í fyrra um 2 milljörðum
króna en í ár um 3,5 millj-
örðum.“
. . . . . . . . . .
1. október 1985: „Reykvík-
ingar ganga til borgarstjórn-
arkosninga á næsta ári.
Þegar kjörtímabil núverandi
borgarstjórnar á stutt í lyktir
hafa minnihlutaflokkarnir
fjórir loks ákveðið að taka upp
„óformlega samráðsfundi“.
„Það felst ekki í þessu nein
skuldbinding,“ segir Adda
Bára Sigfúsdóttir, borg-
arfulltrúi Alþýðubandalags-
ins, í viðtali við Alþýðublaðið,
„um að fundirnir leiði til sam-
eiginlegrar afstöðu flokkanna
í borgarstjórn.“
Það er hyggilegt hjá vinstri
flokkunum að hafa þennan
fyrirvara á um hina óform-
legu samráðsfundi – með hlið-
sjón af biturri reynslu.
Vinstri flokkarnir höfðu
meirihluta í borgarstjórn
Reykjavíkur 1978–1982,
„sællar“ minningar. Þá fór
oftar en ekki lítið fyrir „sam-
eiginlegri niðurstöðu“ þeirra.
Orka þeirra fór öll í innbyrðis
átök. Og niðurstaðan var sam-
eiginlegt skipbrot þeirra þeg-
ar dómur borgarbúa féll í
næstu kosningum.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
TYRKIR OG
EVRÓPUSAMBANDIÐ
Stefnt hafði verið að því að aðild-arviðræður við Tyrki um inn-göngu í Evrópusambandið hæf-
ust á morgun. Nú er snurða hlaupin á
þráðinn. Á fimmtudag gaf Evrópuþing-
ið út viðvörun til Tyrkja um að þeir
yrðu að viðurkenna ríki Kýpur-Grikkja
og þjóðarmorð Tyrkja á Armenum í
fyrri heimsstyrjöldinni til að viðræður
gætu farið fram. Þessu hafnaði Recep
Tayyip Erdogan, forsætisráðherra
Tyrklands. Meiri vandi er fólginn í af-
stöðu Austurríkismanna til fyrirhug-
aðra samningaviðræðna við Tyrki. Að-
ildarríkjum sambandsins hefur ekki
tekist að ná samkomulagi um það hvaða
skilyrði eigi að fylgja viðræðum og
leystist fundur sendiherra þeirra hjá
ESB upp vegna þess að Austurríkis-
menn kröfðust þess – einir aðildarríkj-
anna – að Tyrkjum yrði boðið upp á
samstarf við Evrópusambandið nái
þeir ekki að uppfylla sett skilyrði fyrir
aðild. Hefur verið kallað til neyðar-
fundar utanríkisráðherra Evrópusam-
bandsins vegna þessarar stöðu.
Efasemdir Austurríkismanna eru
sprottnar af áhyggjum af því að dýrt
verði fyrir Evrópusambandið að hleypa
inn fátæku landi með 70 milljónum íbúa
auk þess sem búast megi við holskeflu
innflytjenda inn í Vestur-Evrópu. Þeir
eru ekki einir um að hafa áhyggjur.
Andstaða hefur komið fram við aðild
Tyrklands að Evrópusambandinu með-
al almennings í Evrópu og hefur því
meðal annars verið haldið fram að hún
hafi átt þátt í því að stjórnarskrá Evr-
ópusambandsins var hafnað í Frakk-
landi og Hollandi. Í nýafstaðinni kosn-
ingabaráttu í Þýskalandi lýsti Angela
Merkel, kanslaraefni kristilegra demó-
krata, yfir því að hún legðist gegn aðild
Tyrklands að Evrópusambandinu.
Dominique de Villepin, utanríkisráð-
herra Frakklands, sá ástæðu til þess á
fimmtudag að ítreka að Frakkar
myndu aðeins samþykkja aðild Tyrkja
eftir þjóðaratkvæði. Þeir hafa þegar
fengið því framgengt að Evrópusam-
bandið lýsti yfir því að Tyrkir yrðu að
koma á eðlilegum stjórnmála- og við-
skiptasamskiptum við Kýpur áður en
þeir gætu gengið inn í sambandið.
Samkvæmt fréttaskýringum hafa
stjórnvöld á nokkrum stöðum í Evrópu
nú áhyggjur af því að Tyrkir muni ein-
faldlega hætta við að sækjast eftir inn-
göngu, enda hafi þeir sagst ekki mundu
sætta sig við neitt minna en fulla aðild
að Evrópusambandinu. Tyrknesk
stjórnvöld hafa ekki brugðist við opin-
berlega, en afstaða Austurríkismanna
fellur greinilega ekki í góðan jarðveg.
Afstaða Tyrkja til sambandsins hefur
gerbreyst á skömmum tíma. Í könnun,
sem gerð var í maí, voru 63% fylgjandi
aðild, en á sama tíma fyrir ári var hlut-
fallið 94%. Það viðhorf virðist verða al-
gengara í Tyrklandi að verið sé að
draga Tyrki á asnaeyrunum. Um leið
og Tyrkir uppfylli síðustu kröfur sam-
bandsins setji það fram nýjar kröfur.
Bretar, sem nú hafa forsæti í Evr-
ópusambandinu, hafa verið ötulustu
stuðningsmenn inngöngu Tyrklands í
Evrópusambandið. Jack Straw, utan-
ríkisráðherra Bretlands, sagði að það
væru mikil svik við Tyrki að snúa baki
við þeim nú. „Tökum við Tyrkjum í hóp
Vesturlanda og við berum kyndil lýð-
ræðis og nútímaviðhorfa. Ríki, þar sem
meirihluti íbúa er múslímar, mun verða
skínandi fordæmi fyrir nágrannarík-
in,“ sagði Straw.
Það er vitaskuld flókið mál að semja
um aðild Tyrklands að Evrópusam-
bandinu og þeir verða að uppfylla sömu
skilyrði og önnur ríki sambandsins.
Þeim er heldur engin launung á því.
Það er heldur ekki hægt að hafna
Tyrkjum á grundvelli útlendinga-
hræðslu og óttist ellihrum Vestur-Evr-
ópa innflytjendur má hún ekki gleyma
því að hún þarf á endurnýjun vinnuafls
að halda og virðist ófær um að sjá um
hana sjálf eins og sakir standa. Aðild
Tyrklands skiptir hins vegar ekki að-
eins máli þess vegna. Tyrkland er ver-
aldlegt múslímaríki og innganga þess í
Evrópusambandið myndi senda sterk
skilaboð til annarra múslímaríkja. Það
gæti sömuleiðis verið afdrifaríkt að
hrekja Tyrkja frá samningaborðinu, að
ekki sé talað um áður en viðræður hefj-
ast. Það myndi senda þau skilaboð að
einu gildi hvað múslímaríki geri, því
verði aldrei hleypt inn í hinn kristilega
klúbb Evrópusambandsins. Við það
gæti myndast gjá, sem gæti haft af-
drifaríkar afleiðingar, ekki bara í Evr-
ópu, heldur víðar.
B
jörn Hallgrímsson stórkaup-
maður var jarðsettur sl.
þriðjudag. Hann var einn
þeirra kaupsýslumanna,
sem settu svip á íslenzkt
viðskiptalíf um og upp úr
miðri 20. öldinni. Hann
stýrði fyrirtækjum fjöl-
skyldu sinnar að föður sínum látnum. Hallgrím-
ur Benediktsson var fátækur ungur maður, sem
hófst til vegs af eigin rammleik, fangaði hug
þjóðarinnar vegna glæsileika og hæfni í þjóð-
aríþrótt Íslendinga, glímu, og byggði upp mörg
fyrirtæki en H. Benediktsson & Co eins og það
hét í upphafi var móðurfyrirtækið. Á nútíma-
máli byggði Hallgrímur Benediktsson upp fyr-
irtækjasamsteypu og Björn sonur hans tók við
daglegri stjórn hennar, þótt systkini hans
kæmu þar bæði við sögu, Geir Hallgrímsson,
sem varð þjóðkunnur stjórnmálamaður og Ingi-
leif Hallgrímsdóttir, sem var elzt þeirra systk-
ina en lifir bræður sína báða.
Björn stýrði fyrirtækjunum og hafði umsjón
með þeim en systir hans lagði hönd á plóginn.
Geir var í sviðsljósinu, vinsæll borgarstjóri,
traustur forsætisráðherra og utanríkisráðherra
og stóð í eldlínu, sem formaður Sjálfstæðis-
flokksins.
Þessi fjölskylda var og er í hópi aðaleigenda
Morgunblaðsins.
Björn hafði sig ekki mikið í frammi í því hlut-
verki, sinnti störfum sínum af þeirri hógværð,
sem einkennir þetta fólk en það mátti finna
nærveru hans.
Á síðari hluta sjöunda áratugarins og fram
eftir þeim áttunda var orð á því haft manna á
meðal, að dregið hefði úr umsvifum H. Bene-
diktssonar hf., þótt augljóst væri að a.m.k. eitt
dótturfyrirtækjanna, Nói-Siríus, væri í mikilli
sókn.
Eitt sinn í árdaga hlutabréfavæðingar sátu
tveir ritstjórar Morgunblaðsins á fundi með
Birni Hallgrímssyni á skrifstofu hans við Suður-
landsbraut, þar sem H. Benediktsson hafði
byggt stórhýsi á þeirra tíma mælikvarða ásamt
Skeljungi. Ritstjórarnir höfðu orð á þessu við
Björn, sem leit upp, brosti og rétti viðmæl-
endum sínum eitt blað. Þeim varð ljóst, þegar
þeir skoðuðu blaðið að á móti þeim sat maður,
sem hafði haldið svo vel utan um eignir fjöl-
skyldu sinnar, að þar var um að ræða stórveldi í
íslenzku viðskiptalífi, sem lítið fór fyrir.
Björn Hallgrímsson hafði lítið gert af því að
gefa sig á tal við ritstjóra Morgunblaðsins um
málefni blaðsins eða um stjórnmálabaráttuna.
En undir lok áttunda áratugarins hófust mikil
átök í Sjálfstæðisflokknum, þar sem hart var
sótt að Geir bróður hans. Þá fjölgaði hring-
ingum og heimsóknum Björns Hallgrímssonar.
Sterk væntumþykja í garð bróður hans var aug-
ljós. Hann vildi vita allt um stöðu mála og ræddi
ýmsa möguleika til þess að efla stöðu Geirs.
Mesta áfallið kom í prófkjöri Sjálfstæðis-
flokksins í Reykjavík haustið 1982. Þegar stað-
an í talningunni var orðin ljós skömmu fyrir
miðnætti hringdi Kjartan Gunnarsson, fram-
kvæmdastjóri Sjálfstæðisflokksins, í annan rit-
stjóra Morgunblaðsins, sem þá var á fundi á
Akranesi. Efnislega sagði Kjartan Gunnarsson;
þetta er svona. Hvað á ég að gera? Svarið var:
Þú verður að hringja heim til Björns. Hann er
þar. Hvað fram fór á þeim fjölskyldufundi þetta
kvöld veit enginn utan fjölskyldu þeirra bræðra.
En smátt og smátt fór landið að rísa, Geir Hall-
grímsson átti mestan þátt í myndun nýrrar rík-
isstjórnar vorið 1983 og afhenti eftirmanni sín-
um sameinaðan Sjálfstæðisflokk haustið 1983.
Eftir því sem staða Geirs efldist á ný fækkaði
hringingum og heimsóknum Björns Hallgríms-
sonar.
Að leiðarlokum vill Morgunblaðið þakka þess-
um trausta bakhjarli blaðsins samleið í meira en
hálfa öld. Hann fór aldrei fram á neitt en var
alltaf til staðar, þegar á þurfti að halda.
Um jákvætt
andrúm og
neikvætt
Á sjöunda áratugnum
kom upp mál, sem í
daglegu tali nefndist
Geirfinnsmálið. Það
snerist um manns-
hvarf en varð á til-
tölulega skömmum tíma að stórpólitísku deilu-
máli, þar sem getum var að því leitt að virtur
lagaprófessor, sem þá var dómsmálaráðherra,
Ólafur Jóhannesson, formaður Framsóknar-
flokksins, væri í dularfullum tengslum við und-
irheima Reykjavíkur og flokkur hans meira og
minna eins og hann lagði sig.
Það sem var athyglisvert við þetta mál, fyrir
utan þær yfirgengilegu persónulegu árásir, sem
Ólafur Jóhannesson varð fyrir á þeim tíma, var
hugarástand þjóðarinnar. Það var svo komið um
skeið, að fólk trúði nánast öllu, sem sagt var.
Hugarórar nokkurra einstaklinga urðu að veru-
leika í hugum heillar þjóðar. Það gerðist ekki
sízt vegna atbeina fjölmiðla. Deilur höfðu orðið
innan síðdegisblaðsins Vísis, sem varð til þess
að Dagblaðið var stofnað og samkeppnin á síð-
degismarkaðnum átti mikinn þátt í því andrúmi,
sem skapaðist í samfélaginu. Það varð eitrað og
neikvætt. Þeir sem muna þá tíma hafa lítinn
áhuga á að þeir endurtaki sig.
Hið sama gerðist áratug síðar í svonefndu
Hafskipsmáli. Skipafélagið Hafskip hafði um
langan tíma veitt Eimskipafélaginu samkeppni í
flutningum milli Íslands og annarra landa. Þeir
sem hafa yfirburðastöðu á markaði hafa lítinn
áhuga á frjálsri samkeppni, hvað svo sem þeir
segja opinberlega. Hafskip átti alltaf í vök að
verjast í þessari samkeppni og stóð ekki traust-
um fótum fjárhagslega. Ungir og kröftugir for-
ystumenn Hafskips höfðu hug á að breyta þess-
ari stöðu. Þeir hófu útrás og ætluðu að hasla
Hafskipi völl á flutningum á milli Evrópu og
Bandaríkjanna. Það reyndist kostnaðarsamt og
fyrirtækið átti erfitt með að ráða við þann
kostnað.
Á þessum árum skipti stuðningur stjórnmála-
manna og stjórnmálaflokka miklu máli í við-
skiptum og það er þakkarvert að svo er ekki
lengur. Ekki sízt vegna verka þeirra ríkis-
stjórna, sem hér hafa setið undir forsæti Davíðs
Oddssonar, þótt gerðir þeirra ríkisstjórna varð-
andi viðskiptalífið megi gagnrýna á öðrum for-
sendum.
Forráðamenn Hafskips leituðu því til stjórn-
málamanna um stuðning og Albert heitinn Guð-
mundsson kom þar mjög við sögu um skeið.
Þegar viðskipti og stjórnmál koma saman má
segja, að fjandinn sé laus. Það kom m.a. í ljós í
Hafskipsmálinu.
Í aðdragandanum að gjaldþroti Hafskips hóf-
ust mikil blaðaskrif um málefni fyrirtækisins.
Þegar fyrirtækið hafði verið tekið til gjaldþrota-
skipta jukust þessar sögusagnir um allan helm-
ing af einhverjum ástæðum. Væntanlega eiga
engar fréttir að berast úr rannsókn slíkra mála
en það gerðist og verkaði eins og olía á eldinn.
Andrúmið í íslenzku samfélagi varð á tíma
Hafskipsmálsins mjög áþekkt því, sem gerðist í
Geirfinnsmálinu. Fólk var farið að trúa öllu,
sem sagt var. Eitt sinn hringdi traustur vinur
Morgunblaðsins í annan ritstjóra þess og sagði;
af hverju er ekkert um Hafskipsmálið í Morg-
unblaðinu, sem fólkið í landinu er að tala um?
Svarið var; við getum ekki fengið þetta staðfest.
En andrúmið var neikvætt og eitrað.
Umræðurnar í þjóðfélagi okkar um Geirfinns-
málið á áttunda áratugnum og Hafskipsmálið á
níunda áratugnum hafa aldrei verið gerðar upp.
Ef ungt fólk í íslenzkum háskólum tæki sér
fyrir hendur að rannsaka þessar sögur báðar
mundi margt koma í ljós. Þá mundi t.d. koma í
ljós að ótrúlega stór hluti þess, sem haldið var
fram í fjölmiðlum, var hugarburður og ósann-
indi. Þá mundi koma í ljós, að margt af því, sem
sagt var á Alþingi Íslendinga voru hugarórar og
ósannindi. Þessa sögu þarf að skrifa. Vegna
þess ekki sízt að þjóðin þarf að læra af henni.
Baugsmálin í
ljósi sögunnar
Í ljósi þessarar sögu
er ástæða til að
staldra við þær um-
ræður, sem fram hafa
farið um málefni Baugs á undanförnum árum,
misserum, mánuðum, vikum og dögum.
Baugsmálið hófst með formlegri kæru við-
skiptafélaga Baugs til efnahagsbrotadeildar rík-
islögreglustjóra síðla sumars 2002. Þá var fram-
kvæmd húsleit í höfuðstöðvum fyrirtækisins.
Þetta er hvorki eina dæmið um kæru eða húsleit
hjá fyrirtæki á Íslandi á undanförnum árum.
Það var gerð húsleit hjá olíufélögunum fyrir
nokkrum árum og hald lagt bæði á bókhalds-
gögn og tölvupósta. Sú húsleit var framkvæmd í
kjölfar þess, að Samkeppnisstofnun hafði aug-
ljóslega verið bent á að um verðsamráð kynni að
vera að ræða á milli olíufélaganna. Aldrei hefur
verið upplýst, hver átti hlut að því að koma
þeirri rannsókn af stað en telja má víst, að þar
hafi „lítill Landssímamaður“ verið á ferð. Eini
munurinn á Baugsrannsókninni og rannsókn-
inni á málefnum olíufélaganna er sá, að í fyrra
tilvikinu var kært til efnahagsbrotadeildar en í
síðara tilvikinu var ábendingum augljóslega
komið á framfæri við Samkeppnisstofnun. En
jafnframt hefur efnahagsbrotadeild ríkislög-
reglustjóra málefni olíufélaganna nú til með-
ferðar.
Baugur og olíufélögin þrjú eru ekki einu ís-
lenzku fyrirtækin sem hafa orðið að þola húsleit
á undanförnum árum. Það hafa Bakkavar-