Morgunblaðið - 14.12.2005, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 14. DESEMBER 2005 31
MENNING
Í TITILLJÓÐI nítjándu ljóðabókar
Matthíasar Johannessen, Kvöld-
göngu með fuglum, er ljóðmælandi
staddur einn í gamla kirkjugarð-
inum. „Trén skrúfa sig /úr slabb-
hvítri / jörð / að vængþreyttri /
hugsun minni,“ og einhver kynni að
halda að mælandi sé að búa sig
undir endalokin, enda segir hann
ketti sem er að sniglast í kirkju-
garðinum í öðru ljóði að hér sé
framtíð sín og kisi leggur niður
stýrið. Í kirkjugarðinum heyrir
kvöldgöngumaðurinn þögn jarð-
arbúa, einnig þeirra sem hann
þekkti ekki og þeir minna hann „á
atvik / öllum gleymd“. Hann situr
eins og „grjóthrunin varða“ og bíð-
ur. En hann er ekki sestur til end-
anlegrar hvíldar, heldur bíður þess
„að kvikni / á sjöstjörnunni // og
reyni að venjast / trjánum / eins og
fuglarnir“.
Bókin hefst á ljóðabálki sem
nefndist „… ymur ið aldna tré“
með vísun í Völuspá og þá nánar
tiltekið í ragnarök. Ætla má að
heimsendir í einhverjum skilningi
sé skáldinu hugstæður og vissulega
má sjá þess merki í ljóðabálkinum.
En hann er þó jafnframt ástarljóð
og hefst á slóðum farandsöngvara
og riddara, og fyrr en varir stend-
ur Dante álengdar og „enginn veit
hvort við erum / í öðrum hring /
eða ilmi af óliðnum
dögum“. Í öðrum
hring vítis í Hinum
guðdómlega gleðileik
Dante dvelja m.a. þeir
sem hafa syndgað á
vegum ástarinnar.
Dante kemst við yfir
örlögum Fransesku og
ástmanns hennar sem
hann hittir þar og tek-
ur tali. Í bók Matt-
híasar er Franseska
raunar ávörpuð í öðr-
um ljóðabálki, „Goð-
sögnum“, sem endar á
skírskotun til annars
frægs ástarpars af
norðlægari slóðum, Sigurðar og
Brynhildar. Og fleiri sambönd
koma við sögu í fyrri bálkinum; þar
skipar ljóðmælandi hinum ver-
gjarna Seifi að þegja og horfa með
blygðun til Heru, minnt er á váleg
tíðindi af Ödipusi, en fyrst og
fremst er þó mælt fyrir munn
Dante og spurt hvort það líf sem
við lifum sé „leikur að haustgulum
stráum / eða fyrirheit mikillar ferð-
ar / í fylgd með þér, Beatrísa“.
Ástin er leiðarstjarna; hún reyn-
ist stundum leiða menn inn í ríki
syndar og svika, en maðurinn leitar
að þeim hreinleika hjartans sem
einungis er að finna í ástinni. Loka-
orð bálksins eru: „þú sem ert eins
hrein í hjarta mínu / og hrafninn er
svartur á bringuna“ – og mann
grunar að þetta eigi ekki að lesa
sem skýrar andstæður.
Skáldið víkur stundum beint að
einkennum samtímans og nefnir
m.a. nýja og net-
tengda veröld og spyr
hvort boð hennar ber-
ist eins og „rafpóstur
gamalla guða“. Matt-
hías mætir samtím-
anum með sinni eigin
nettengingu og í því
neti berst póstur
greiðlega milli Völu-
spár og Gleðileiks
Dante (og víti hins
flórenska skálds virð-
ist staðsett í Kverk-
fjöllum); Vesúvíus
speglar Heklu,
Reykjavík er bein-
tengd Jerúsalem, og
þegar mælandinn í ljóðinu „Sálmur
um borgina“ segist hefja augu sín
til fjallanna er maður í senn stadd-
ur í Davíðssálmum, Gleðileiknum
og í borg þar sem við blasir ekki
bara jökull heldur Jökullinn. Og í
enn einu ljóðinu sem staðsett er í
gamla kirkjugarðinum reynist hann
vera við upptök Nílar.
Þetta er því ekki aðeins bók um
endalok, heldur um upphöf og end-
urnýjun. Upptökin, fæðingin, birtist
í myndum af brotinni eggjaskurn,
af flugi í vændum, af vængjum sem
bærast víða á síðum eins og raunar
í fleiri bókum Matthíasar. Þessar
línur er að finna í einu ljóðinu:
útlitið uggsamleg spurn
þegar óvæntur dagur
brýtur af sér eggsára
fjötra og vængjaður morgunn
vaknar eins og ráðvilltur fugl
við brotið skurn.
Kímnin og alvaran í hárfínum
dansi og hér má sjá hversu hag-
anlega Matthías nýtir sér hefð-
bundnar ljóðeigindir þegar honum
sýnist svo, hrynjandi, ljóðstafi,
hljóðlíkingar og rím.
Vorinu er ortur fagnaðaróður í
sumum ljóðanna og mörg þeirra
eru lofsöngur til náttúrunnar. Þetta
kunna borgarskáld hefur smám
saman orðið æ eindregnara nátt-
úruskáld. Fuglar og tré eru jafn-
framt boðberar náttúrunnar í borg-
inni og þeim bregður fyrir um alla
bók; fuglar leynast í trjám, lauf
tekur á sig vængform; og „nóttin /
er hvítur vængur“ á íslensku sumri
þegar jökull blasir við. Mann-
skepnan birtist sem vera er lifir á
óræðu svæði milli guðanna og nátt-
úrunnar. Líkt og í kveðskap róm-
antíkurinnar virðist guðdómurinn
raunar allt að því renna saman við
náttúruna í ljóðum Matthíasar.
Þennan samruna má kannski sjá í
því hvernig vatnið í ljóðunum,
hvort sem er í fossum, ósum eða
hafi, virðist rísa mót himni. Tré og
fuglar reyna í óða önn að koma
boðum hinnar guðdómlegu náttúru
til mannsins, en hann er tregur;
„hikandi augu“ hans rýna „einstigi
/ ókleifra bjarga“. Á hinn bóginn
má líka lesa þetta: „Enn eru víð-
ernin / vonarskarðsmegin / hljóðlát
og fjarlægðar- / blá.“
Mannskepnunni er ekki alls
varnað og hún finnur nýtt líf oftar
en ekki kvikna í því sem er liðið, í
fortíð sem enn er þó framtíð. Hér
að framan var minnst „á atvik /
öllum gleymd“ en eitt ljóðið heitir
raunar „Atvikslaus minning er at-
vik“ og fjallar um það hvernig
minning sem lifir eða kviknar get-
ur verið „atvik eins og blóm sem
gengur hægt í bæinn // í huga
mínum, það blóm er atvik“. Atvik
öllum gleymd reynast oft geymd í
huga einstaklings og ætla má af
þeirri fagurfræði sem mér sýnist
búa í ljóðum Matthíasar að slík
geymd sé ekki óskyld því minni,
þeim minningum, sem búa í goð-
sögum og raunar öðrum sagna- og
ljóðmælum sem mynda arf okkar.
Í báðum tilvikum reynir maðurinn
að glöggva sig á þeim teiknum
sem honum berast. Það er ekki
alltaf auðvelt að ráða í þau og les-
andi Matthíasar fær ekki heldur
alltaf augljós skilaboð. Hvernig
eigum við að skilja það fornfræga
en í þessu tilviki þó íslenska hross
sem blasir við náttúruskoðand-
anum þegar hann sér „stjörnur
eins og kvista / í nýhefluðum
birkifjölum / trójuhestsins“? Eru
einhver brögð í tafli mannsins við
náttúruna?
Áhersla skáldsins á orðið „atvik“
sendi mig í Íslensku orðsifjabókina
og þar sést að orðið getur merkt í
senn „árás, áverki“, „atburður, að-
stæður“ og „atlot“. Með þetta í
huga er óhætt að segja að í ljóða-
bók Matthíasar séu mörg atviksorð,
orð sem geta liðsinnt við það sem
er áreiðanlega orðið manninum erf-
iðara en áður fyrr, hvað sem líður
nýjum netum – nefnilega að hlusta
eftir tíðindum.
Bækur
Ljóð
Höfundur: Matthías Johannessen.
Vaka-Helgafell 2005.
Kvöldganga með fuglum
Ástráður Eysteinsson
Matthías Johannessen
Ilmur af óliðnum dögum
ÚT ER komin
barnabók eftir
Rúnu K. Tetzsc-
hner: Ófétabörnin.
Í sögunni birtist ný-
stárleg ævintýra-
veröld ófétanna í
máli og myndum.
„Ófétin eru litlar
verur sem búa í
blómum og fljúga um á fiðrildum. Í
Ófétaheimi er hið smáa risavaxið og
allt er fullt af undrum og óvæntum
uppákomum. Þetta er undurfalleg ver-
öld en gullinhærðu og svarthærðu ófét-
in eiga í eilífu stríði. Ófétabörnin kom-
ast hins vegar að því að ekkert skilur á
milli þeirra nema háraliturinn. Sagan
er fyrir fimm til níu ára börn og alla sem
unna góðum ævintýrum,“ segir í kynn-
ingu frá útgefanda.
Rúna K. Tetzschner er íslenskufræð-
ingur að mennt. Hún starfar sjálfstætt
við ritlist og myndlist og sem sérfræð-
ingur á Þjóðminjasafni Íslands. Þar
annast hún fræðileg og listræn verk-
efni, m.a. fyrir börn, en vann áður með
börnum á leikskóla. Rúna hefur sent
frá sér ljóðabækurnar Kveðju til engils,
Gullkornasandinn og Í samræðum við
þig en Ófétabörnin er fyrsta barnabók
hennar. Útgefandi er Lítil ljós á jörð.
Nýjar bækur
SAUTJÁNDU aðventutónleikar
Söngsveitarinnar Fílharmóníu
fóru fram sl. sunnu- og mánudags-
kvöld. Þeir voru eftir öllum sól-
armerkjum að dæma jafnframt
hinir síðustu undir forystu Bern-
harðs Wilkinson, er hóf starf sitt
hjá Fílharmóníu 1996 en er nú bú-
settur í Færeyjum. Verður mörg-
um eftirsjá að jafnsnjöllum kór-
stjóra og Bernharði – en vonandi
reynist flugfjarlægðin ekki meiri
en svo að hans verði í einhverjum
mæli notið áfram hér við sérstök
tækifæri.
Stjórnandinn ólst sem kunnugt
er upp við hina ríku ensku kóra-
hefð, og dagskráin bar þess líka
merki, því af 24 atriðum kvöldsins
voru 11 að öllu eða einhverju leyti
ensk. En eins og ég hef fyrr haft
á orði á þessum vettvangi, þá er
ávallt kærkomið að blanda miður
gamalkunnu efni við jólalagafans-
inn. Manni liggur við að segja því
meira því betra – því lummuárinn
vomir jafnan óþyrmilega yfir
þessari hefðbundnustu allra tón-
leikavertíða.
Það er bagalegt að þurfa að
beygjast undir plássþröng prent-
miðilsins, því langflest atriðin
voru af vandaðasta tagi og um-
fjöllunarverð að sama skapi. En
til þó að reifa eitthvað á stangli
mætti kannski fyrst slæma á litlu
endurreisnarperlu Williams
Byrds, Ave verum corpus. Svo var
þjóðhollustu Byrds fyrir að þakka,
og ekki síður pólýfónísku meist-
arahandbragði, að hann hélt fullri
virðingu og starfsfriði þrátt fyrir
kaþólsku sína á aðalháskatímum
ungrar mótmælendastjórnar Bret-
lands. Og mótetta hans sýndi líka
hvers vegna í fallegum söng kórs-
ins, þótt sá hitnaði að vísu svo um
munaði þegar fram í sótti. Meðal
fjölmargra annarra eftirtekt-
arverðra atriða fyrri hlutans
mætti nefna frumlegt og seiðandi
lag Hildigunnar Rúnarsdóttur,
Hirðarar sjá [sic?] og heyrðu, og
Make we joy now in this fest í
raddsetningu Waltons; eitt af
fleirum fornum enskum jólalögum
sem settu eftirminnilegt aldanið-
arkrydd á tónleikana.
Eitthvað hafði tónleikaskrárrit-
ara misdægrazt, því miðbiksefnið
skolaðist talsvert til í niðurröðun
ásamt sennilega einni úrfellingu.
En öruggt mátti þó heita að hið
14. aldar enska Personent hodie
(radds. Holst) var fyrst eftir hlé;
furðuhægt hjá annars (að ég hélt)
frekar hraðasæknum stjórnanda.
Þá kom arían And he shall feed
his flock í stað prentuðu Messías-
araríunnar How beautiful are the
feet, með lúxuseinsöng Sólrúnar
Bragadóttur, er á beztu augna-
blikum gat minnt á lágfreyðandi
cappucino. Eftir hlé bættist við
allt til enda 12 manna strengja-
sveit af faglegasta kalíber og lagði
að vonum drjúgt til gæðaþrung-
innar jólastemmningar. Áfram
hélt hið bezta sem fyrir brezka
tónlist gat komið á 18. öld, nefni-
lega G.F. Händel, með fjörlega
kór sínum úr sömu óratóríu, For
unto us a child is born, sem þarf
engu minna en stórskussa til að
klúðra, enda gerðist það ekki.
Hið skemmtilega fornenska
jólalag í raddsetningu Vaughans
Williams, The truth sent from
above, Laudate Dominum Moz-
arts (frábærlega sungið af Sól-
rúnu) og þjóðlagalegt Nativity
carol Rutters mynduðu síðan
sem betur fór hæfilega frumlegt
mótvægi við sakkarínsku en
samt forkunnarvel teknu Bach-
áklínun Gounods, Ave Maria, áð-
ur en allir nærstaddir sungu að
leikslokum Nóttin var sú ágæt
ein eftir Sigvalda Kaldalóns í
upplyftum jólaanda við hæfi.
Kórmeistari kveður
TÓNLIST
Langholtskirkja
Aðventutónleikar Söngsveitarinnar Fíl-
harmóníu. Einsöngur: Sólrún Braga-
dóttir. Guðríður St. Sigurðardóttir org-
el ásamt strengjasveit.
Konsertmeistari: Rut Ingólfsdóttir.
Stjórnandi: Bernharður Wilkinson.
Mánudaginn 12. desember kl. 20.
KÓRTÓNLEIKAR
Ríkarður Ö. Pálsson