Fréttablaðið - 11.12.2004, Blaðsíða 56

Þegar kvótakerfið hafði veriðvið lýði í sex ár og nokkurreynsla komin á það stóðu
menn enn frammi fyrir því að
kostnaður útgerðarinnar var meiri
en hægt var að una við. Nauðsyn-
leg hagræðing hafði ekki orðið í
greininni og veiðigeta flotans var
enn talsvert meiri en þorskstofn-
inn þoldi.
Eitt af meginmarkmiðum frum-
varps til laga um stjórn fiskveiða
sem lá fyrir Alþingi veturinn 1989
til 1990 var að samræma afkasta-
getu flotans og afrakstursgetu
fiskistofnanna. Þar sem þorsk-
stofninn yrði ekki stækkaður með
einu pennastriki var eina færa
leiðin að stuðla að tilfærslu kvót-
ans á færri skip og um leið fækk-
unar skipa í flotanum. „Fiskiskip-
um mun ekki fækka nema víðtæk
heimild sé til þess að sameina afla-
heimildir þeirra,“ sagði í athuga-
semdum við frumvarpið.
Þróunin hafði orðið þveröfug. Á
nokkrum árum meðan kvótakerfið
var við lýði hafði skipum fjölgað um
121. Á jafn mörgum árum áður en
kerfið var tekið upp fækkaði hins
vegar skipum um 71. Það hafði sum-
sé mistekist með öllu að minnka
skipastólinn með kvótakerfinu. Að
auki hafði afli farið umtalsvert
meira fram úr tillögum fiskifræð-
inga um veiði á fyrstu árum kvóta-
kerfisins heldur en síðustu árin
áður en kerfið var tekið upp.
Frjálsa framsalið lítt rætt á þingi
Þó að kvótakerfi á botnfisktegund-
ir hafi verið tekið upp 1984 miða
sumir upphaf þess við árið 1990.
Þá var það fyrst fest almennilega í
sessi með lögum sem giltu til
frambúðar en fram til þess tíma
hafði kerfið verið ákveðið með lög-
um til eins og tveggja ára í senn.
Kerfið var jú fyrst um sinn hugsað
til bráðabirgða.
Að auki varð sú breyting á 1990
að frjálst
framsal aflaheimilda var
heimilað en þannig og aðeins
þannig átti að vera hægt að skjóta
styrkum stoðum undir rekstur
sjávarútvegsfyrirtækjanna. Með
frjálsu framsali var útgerðar-
mönnum gert kleift að hagræða í
rekstri, þeir gátu keypt til sín
kvóta í þeim fisktegundum sem
þeir lögðu áherslu á að veiða og
selt frá sér tegundir sem komu
þeim síður vel. Að sama skapi gátu
útgerðarfélögin stækkað.
Frjálsa framsalið og fylgifiskar
þess urðu seinna helsta bitbein
kvótakerfisins en með því hefur
kvóti flust á milli skipa og byggð-
arlaga í stórum stíl með tilheyr-
andi atvinnubresti á mörgum stöð-
um. Um orsakir byggðaþróunar-
innar er þó deilt.
En þrátt fyrir þá grundvallar-
breytingu á kvótakerfinu sem
fylgdi frjálsa framsalinu var lítið
um það rætt við þingumræðurnar
um veturinn. Ekki svo að skilja að
lítið væri rætt um frumvarpið í
heild, í það vörðu þingmenn drjúg-
um tíma og stórum orðum en lítið
fór fyrir umræðum um frjálst
framsal. Í seinni tíð hefur þessi
angi kerfisins hins vegar verið
margræddur í þinginu
sem og úti í samfélaginu. Tvær
kenningar eru helstar uppi um
ástæður lítilla umræðna í þinginu á
sínum tíma. Sú fyrri er á þá leið að
sökum háværra umræðna í samfé-
laginu um þjóðarsáttarsamningana
svokölluðu hafi önnur mál er lutu að
efnahagsmálum horfið í skuggann.
Hin kenningin gerir ráð fyrir að
þingmenn hafi ekki gert sér grein
fyrir afleiðingum frjálsa framsals-
ins, þeir hafi bara ekki fattað málið.
Þess ber þó að gæta að auðvitað
voru og eru margir þingmenn fylgj-
andi frjálsu framsali og hafa sjálf-
sagt ekki séð ástæðu til að hafa sér-
stakt orð á því.
Kvótabrask og sægreifar
Sjómannaforystan hefur lengi haft
horn í síðu kvótakerfisins og lagst
gegn ýmsum þáttum þess, þó eink-
anlega frjálsa framsalinu. Framan
af var framsal kvóta milli sveitarfé-
laga háð samþykki sveitarstjórna
og sjómannafélaga á hverjum stað
og höfðu sjómenn því sjálfir nokkuð
um skipan mála að segja. Slíkt var
hins vegar úr sögunni eftir 1990
þegar allt var gefið frjálst.
Það var helst kvótabraskið sem
fór fyrir brjóstið á forystumönn-
um sjómanna en í því fólst að sjó-
mönnum var gert að taka þátt í
kvótaleigu hvort sem þeir vildu
eða ekki. Segðu þeir nei gátu þeir
tekið pokann sinn.
Um leið urðu kvótakóngar
og sægreifar til og fylgdi
orðunum nokkur skömm.
Í augum sumra eru það
illa fengnir peningar
sem fást fyrir sölu
á kvóta þrátt
fyrir að um full-
komlega lögleg við-
skipti sé að ræða.
Margar sögur, sannar og lognar,
eru á sveimi í samfélaginu um
óheyrilegan gróða manna sem
hætt hafa í útgerð og snúið sér að
öðru. Þekktasta dæmið er sjálfsagt
Þorsteinn Vilhelmsson sem seldi
hlut sinn í Samherja fyrir
nokkrum árum og fékk fyrir um
þrjá milljarða króna. Þorsteinn var
einn fárra skipstjóra á sinni tíð
sem fengu svokallaðan skipstjóra-
kvóta, hann var áður skipstjóri hjá
Útgerðarfélagi Akureyringa en
flutti sig yfir á skip eigin útgerðar
við stofnun Samherja og fékk með
sér veiðiheimildir sem miðuðust
við veiðireynslu hans árin á undan.
Þegar hann afréð að hætta í Sam-
herja og selja hlut sinn sneri hann
sér að ýmsum viðskiptum en lagði
þó drjúgan skilding í önnur útgerð-
arfyrirtæki.
Frjálst framsal kvóta er að
sumra mati helsta ástæða
þess að fólki hefur
fækkað í mörgum
sjávarplássum.
Aðrir segja lítil
sem engin
tengsl þar
á milli. Um
kvótann og
byggðirnar verður
fjallað á morgun. ■
Guðjón A. Kristjánsson:
Nánast bara
peningakerfi
„Ég hef alltaf verið á móti kvótakerf-
inu, allar götur síðan það var tekið
upp árið 1984,“ segir Guðjón A.
Kristjánsson, formaður Frjálslynda
flokksins og fyrrverandi forseti Far-
manna- og fiskimannasambands Ís-
lands. „Ég óttaðist alltaf að menn
myndu festast í forminu þrátt fyrir
að kerfið væri í fyrstu hugsað til
bráðabirgða.“
Guðjón vissi þó á sínum tíma að
eitthvað þyrfti að gera enda var
honum umhugað um viðgang og
vöxt fiskistofnanna líkt og öðrum.
„Það kom þó á daginn að þorsk-
veiðar jukust þrátt fyrir kvótakerfið,“
segir hann og fyrir vikið hvarf hans
litla tiltrú. Guðjón óttaðist líka til-
hneigingu manna til að gera kerfið
flókið og segir allt of margar teg-
undir bundnar í kvóta. „Þarna er
fjöldi tegunda sem er bara meðafli
og sáralítil veiði á. Þetta á við um
sólkola, skötusel, keilu, löngu og
steinbít sem er ýmist inni eða út úr
kerfinu. Það hefur aldrei neitt komið
fyrir steinbítsstofninn hvort sem
hann hefur notið verndar eða ekki.“
Við þessi sjónarmið Guðjóns bætast
áhyggjur af örðugri nýliðun í sjávar-
útvegi og frjálsa framsalinu. „Þá
endanlega varð ég andvígur kvóta-
kerfinu þegar frjálsa framsalið var
heimilað enda borin von að reka
nokkra einustu byggðastefnu sam-
hliða. Ég hef alla tíð verið þeirrar
skoðunar að það sé mikils virði að
halda landinu í byggð, ekki síst með
hliðsjón af ferðaþjónustunni.“
Guðjón ítrekar þá skoðun sína að
kvótakerfið sé ómögulegt til síns
brúks, verndunarþáttur þess hafi
ekki skilað því sem ætlast var til og
önnur markmið þess ekki heldur
gengið eftir. „Kvótakerfið er nánast
bara peningakerfi
sem snýst
um kaup
og sölu
aflaheimilda.“
Líkt og kemur fram í
stefnu Frjálslynda flokksins
vill Guðjón A. Kristjánsson varpa
kvótakerfinu fyrir róða og taka upp
dagakerfi í staðinn. Hann leggur þó
áherslu á að slíkt þurfi að gerast á
löngum tíma og ekki megi ana að
neinu. „Sérstaklega vil ég að strand-
veiðarnar stjórnist af sóknardaga-
kerfi því þannig er betur hægt að
treysta rétt byggðanna til veiða.“
44 11. desember 2004 LAUGARDAGUR
Kvóti í 20ár
BJÖRN ÞÓR SIGBJÖRNSSON
OG BERGSTEINN SIGURÐSSON
BLAÐAMENN
ÞRIÐJI HLUTI
Eignir og skuldir fyrirtækja í sjávarútvegi 1986-2003 og verðmæti útfluttra sjávar-
afurða í milljörðum króna miðað við verðlag 2003.
Eignir Skuldir Útflutningsverðmæti
1986 136,9 119,1 114,8
1987 185,9 124,8 112,9
1988 186,6 153,4 98,1
1989 184,8 157,9 104,6
1990 160,0 135,9 113,0
1991 165,2 137,4 109,8
1992 155,9 133,1 100,5
1993 158,2 137,9 103,1
1994 133,4 127,6 116,8
1995 160,1 125,5 112,5
1996 201,1 149,2 122,0
1997 211,3 155,7 121,7
1998 237,1 173,2 126,4
1999 266,7 192,2 119,1
2000 277,0 188,5 109,3
2001 299,3 209,2 132,0
2002 306,4* 195.9* 132,5
2003 - 185,5* 114,9
Heimildir: Hagstofa Íslands og Seðlabanki Íslands.
Frjálsu framsali kennt
um flest sem miður fór
Sú sátt sem að mestu
ríkti um kvótakerfið á
bernskuárum þess var
fyrir bí árið 1990 þegar
frjálst framsal aflaheim-
ilda var lögleitt. Kvót-
inn fluttist óhindraður á
milli skipa og byggðar-
laga með afleiðingum
sem túlkaðar voru á
ólíkan hátt. Sumir
sögðu þróunina nauð-
synlega og töldu mikil-
vægt að útgerðirnar
styrktust, aðrir sögðu
áhrifin á byggðirnar
skelfileg. Rekstur út-
gerðarfélaga snerist
ekki lengur aðeins um
veiðar heldur líka um
viðskipti með kvóta.
EIGNAMYNDUN
FYRIRTÆKJA Í
SJÁVARÚTVEGI
1986 – 2002
56-57 (44-45) Kvótinn 10.12.2004 15:04 Page 2