Tíminn - 02.03.1975, Blaðsíða 28

28__________________________________________TÍMINN Sunnudagur 2. marz 1975
Á góðri stund i blaöamannaboði i Danmörku.
O Indriði G.
þessar standa enn, og voru þeir
Gilhagamenn viö þá hleðslu. En
IndriBi og fleiri Skagfirðingar, og
norBanmenn yfirleitt, fóru Kjöl til
skreiBarferða á Suðurnes, þótt al-
mennt sé haldið að Kjalvegur hafi
lagzt af eftir ófarir Reynisstaða-
bræðra, og ekki vakizt upp aftur
fyrr en Daniel Bruun vildi gera
Kjöl aö skemmtileið fyrir danska
túrista um siðustu aldamót. Kjal-
vegur var talinn fær á vorin þegar
skafl i hliðum Mælifellshnjúks,
sem liktist hesti að lögun, var
bráðnaður sundur um bógana.
Þaðan er kominn hesturinn i lok
einnar sögu, sem ég hef skrifað.
Hinir vittreisandi bókmennta-
fræöingar, minnugir þess að ekk-
ert nýtt getur komið úr próvins-
unni, gerðu þennan hest að
leopardahræi i hlið Kilimanjaro.
Um það hræ hafði Indriði Árna-
son aldrei heyrt, þegar hann
beindi trússalest sinni á Litla
sand að fyrirsögn þýðurákarinn-
ar i Hnjúknum, né önnur hræ,
hvorki bókmenntaleg né annarra
listgreina.
Og nóg um ættfærslu.
Þá var efnt til
samsæris gegn mér
— Varstu ekki bókaormur i
æsku?
— Það var fengin gömul kona
til aö kenna mér að lesa. Hún
kenndi mér á þjóðsögur Jóns
Arnasonar. Ég var vist heldur
tornæmur og tregur til námsins
og brá mér á skauta og viðbeins-
brotnaði heldur en ekkert. Það
varð þvi minna úr kennslunni.
En ég vildi heyra meira af
draugum. Þá var efnt til samsær-
is gegn mér. Allir neituðu að lesa
fyrir mig úr þjóðsögum Jóns
Árnasonar, en ég gat fengið bók-
ina. Og á meðan viðbeinið greri
stautaði ég mig fram úr skottum
og mórum og tilberum og snökk-
um. Eftir að ég komst á fætur
þennan vetur, var svo komið fyrir
mér að ég þorði ekki fram i bæj-
ardyr eftir að skyggja tók. Gæfar
kýr hverfðust i Þorgeirsbola sæi
ég þær útundan mér og reiptagla-
kippa á bæjarþili i birtuskilum og
hlákuþey gat orðið alveg óyfir-
stiganleg skotta, sem meinaði
mér inngöngu i bæinn nema fylgd
kæmi til.
Þetta var nú fyrsta reynsla min
af lestri.
Jú, ég las töluvert fyrir utan
þjóðsögurnar, en seytjándualdar-
rithátturinn á Islendingasögun-
um bögglaðist dálitið fyrir mér,
og ég var orðinn nokkuð eldri,
þegar ég hafði verulega gaman af
þeim. Mér fannst mikið koma til
Gisla Súrssonar, Björns. Hitdæla-
kappa og Grettis. Ég skildi Gretti
vel, þ.e. myrkfælní hans, Nú svo
má ekki gleyma Gunnari á Hlið-
arenda. Hann var maður mér að
skapi. Svo voru ljóðin. Það fór
ógurlegur tilfinningastormur um
mann, þegar Skúlaskeið bar fyrst
fvrir augu, Ingjaldur i Hergilsey
var lika mikið kvæði. Faðir minn
hélt mikið upp á Einar Benedikts-
son og orti sjálfur. Seinna sló
stundum i brýnu milli oTckar út af
Einari. Það var þegar maður
þóttist sitja uppi með endanlegan
sannleika i flestum málum. Ég
fann einkum að ýmsum rimorð-
um Einars, eins og „veldi”. Hvað
AB lokinni góðri veiði. Ljósm: Heigi ólafsson.
er. þetta helvitis veldi, sagöi ég
stundum. Geta menn notað hvað
sem er, ef þeir slysast til að segja
eldi eða kveldi einhvers staðar
framar i ljóðinu. Svona var nú
talað við gamla manninn. En
hann varðaði ekkert um þetta.
Hann dáðist jafnt og þétt að Ein-
ari, og þvi ekki. Hvað er eitt rim-
orð á móti ljóðlinum eins og þess-
um:
Hans snilld fór hátt og snöggt,
sem þytur fjaðra
Hann snart til lifsins dauð og
þögul efni.
Annars var ég ekki bókaormur.
Og það sem ég las var af ýmsu
tæi. Það fór eftir þvi hvaða bækur
bárust inn á heimilið. Yfirleitt
treysti ég bókum. Það leið langur
timi frá þvi ég lærði að lesa og
þangað til ég rakst á bók, sem
mér fannst að ætti ekki að vera
bók. Mér fannst nánast óskiljan-
legt að menn skildu leggja á sig
að gera bók um efnið. Það var
einhver farandsali, sem kom með
hana. Hún var i fallegum gráblá-
um sirting, og rauð rós hafði verið
þrykkt á framhliðina. Rósin vakti
strax nokkurn ugg. En faðir minn
vildi kaupa hana, liklegast til að
gleðja farandsalann. Hún kostaði
1,25. Þetta var á kreppuárunum.
Svo sagði hann að bezt væri að ég
ætti hana. Sagan var um svo góð-
an dreng að hann gat ekki nærzt á
neinu nema blómum. Ég þrælað-
ist i gegnum þetta, en á eftir var
öll lestrarlöngun horfin. Hún kom
ekki aftur fyrr en löngu siðar. Það
er vont að gefa út bækur, sem
hrekja fólk frá lestri. Samt er nú
alltaf verið að gera þetta, og
manni skilst að þær séu þeim mun
finni sem færri geta lesið.
Faðir minn notaði bókina i for-
hlöð næst, þegar hann fór að
skjóta rjúpur, allt nema rauðu
rósina. Það var ekki hægt að nota
spjöldin i forhlöð.
A Akureyri var bóksali sem hét
Gunnlaugur Tryggvi. Einhvern
tima var ég að snuðra i bókum
inni i búðinni hjá honum. Gunn-
laugur talaði mjög hratt. Hann
fylgdist um stund með þvi hvað
égvar að skoða. Svo byrjaði hann
að tala, og ég hélt i fyrstu að hann
væri að reka mig út. Ég var ekki
nema fimmtán ára, og ég hélt það
væri kannski oflæti af slikum
unglingi að standa inni i bókabúð
og skoða. Auk þess var ég pen-
ingalaus, og maður verður ekki
kjarkmeiri við það. En svo skildi
ég allt i einu að hann var að bjóða
mér að taka bækur út i reikning.
Ég varð alveg hissa. Já, ég mátti
taka alveg eins og ég vildi og
borga þegar ég ætti peninga.
Næstu ár keypti ég bækur út i
reikning. Ég gat eiginlega lesið
allt sem mér sýndist, og einhvern
veginn tókst mér að borga með
löngum hvildum. Ég las allt milli
himins og jarðar af nýjúm bók-
um. Þegar strákar voru að koma i
heimsókn, þá lá kannski Mann-
þekking eftir Simon Jóh. Agústs-
son á borðinu. Hvort ég gæti lánað
þeim eitthvað að lesa? Alveg
sjálfsagt. Hér er bók og Mann-
þekkingin var á lofti i sömu
andrá. Þeir sögðust ætla að biða
með það, og svo var ekki meira
talaö um bókarlánið.
En þannig var Gunnlaugur
Tryggvi.
Sonurinn i
Landi og sonum
er ekki ég
— Dreymdi þig aldrei að verða
bóndi í þvl búsældarlega héraði
Skagafirði?
— Mig dreymdi aldrei slika
drauma. Ég var vist talinn latur
við bústörf, þ.e. rakstur og rifjun
og samantekt á heyi. Aftur á móti
hafði ég gaman af slætti, hrossa-
ragi, smölunum og öðru sliku
stússi, að ekki sé talað um ferða-
lög. En þær áráttur gera menn
ekki að bændum. Siðustu árin,
sem faðir minn bjó i Skagafirði,
hafði hann kaupafólk, svona tvo
menn yfir sláttinn og eina kaupa-
konu. Mér fannst altaf gaman
þegar fólki fjölgaði á sumrin.
Þetta var á Grófargili, og það var
nokkur spölur af engi og heim.
Einhvern tima þóttist ég verða
lasinn á leiðinni heim, og þá tók
kaupakonan mig á bakið. Arnald-
ur heitinn bróðir minn sá strax
við þessu. Við vorum á göngu upp
með Grófargilsánni þegar hann
bauðst til að hvila kaupakonuna
við burðinn. En ég var ekki fyrr
kominn upp á bakið á honum en
hann henti mér i ána. Og þar lauk
lasleikanum. Gisli skáld frá
Eiriksstöðum var við slátt hjá
okkur eitt sumarið. Þeir voru
aldavinir faðir minn og hann, og
hjá okkur var einnig Ingimar
Bogason frá Syðra-Skörðugili,
ungur og alúðlegur maður. Það
var mikið skrafað þetta sumar.
Ég gerði vist litið, og hafði varla
við að hlusta.
Ég hefði sjálfsagt byrjað bú-
skap hefði faðir minn haldið á-
fram að búa. En það var hann,
sem ákvað að ég væri ekki efni i
bónda. Liklega hætti hann fyrst
og fremst vegna þess að hann sá
að enginn myndi taka við. Arn-
aldur, sem var hálfbróðir minn,
við vorum sammæðra, hafði held-
ur engan áhuga á búskap, svo það
kom af sjálfu sér að hætta þessu.
En við sáum öll mjög eftir skepn-
unum, og við vorum að spyrjast
fyrir um hrossin, sem seldust
hingað og þangað, löngu eftir að
viö komum til Akureyrar. Ég átti
raunar hest fyrst eftir að ég flutt-
ist til Akureyrar. Hann var móál-
óttur. Veturinn áður hafði ég
tamið hann nokkuð, og m.a. feng-
ið að gefa honum mjólk til að efla
hann. Þetta var fyrirtaks hestur.
Ég fór i göngur á honum á Gler-
árdal um haustið og fór aldrei af
baki þótt bratt væri og menn væru
vanir að smala dalinn gangandi.
Ég þurfti heldur ekki af baki,
þegar rekið var inn i réttina sið-
degis, en hún stóð þar sem ösku-
haugar bæjarins eru nú. Þá var
Mósi orðinn svo slipaður, að hann
sneri sér á afturfótunum ef riða
þurfti fyrir kind. Svo var það einn
dag um haustið að peninga vant-
aði fyrir afborgun af ibúðinni. Þá
var Mósi seldur fyrir sex hundruð
krónur. Siðan hef ég aldrei viljað
eiga hest.
— Er sonurinn i bók þinni,
Land og synir, kannski einhver
partur af sjálfum þér?
— Nei, ekki i eiginlegri merk-
ingu. Sonurinn i þeirri bók er
mikið eldri en ég, þegar kemur til
þeirra kasta að flytja. Hins vegar
er hann byggður á minnum min-
um, eins og flest sem maður
skrifar. Hann er byggður á þvi
sem maður sá og heyrði, og sumt
i þeirri bók er sannsögulegt.
Franski rithöfundurinn Balzac
sagði einhverntima að skáldsögur
væru einkasagnfræði þjóða. Gott
og vel. Ég þykist hafa verið að
skrifa nokkurskonar einkasagn-
fræði með bókunum Land og syn-
ir, Norðan við strið og Sjötiu og
níu af stöðinni. Hafi minni min
þjónaö þessari tilætlan, þá hef ég
fellt þau inn i verkin. Land og
synir eru hluti af stærri mynd, og
er samin út frá ákveðnum gefn-
um forsendum. Þær forsendur hef
ég ekki upplifað nema að hluta.
Hins vegar er staðsetning verks-
ins og ýms innskot þess i hæsta
máta sannsöguleg. Sonurinn er
þvi búinn til úr öllum þeim son-
um, sem yfirgefið hafa æsku-
stöðvar sinar til að skapa sér og
öðrum nýja framtið i bæjum
landsins. Þeir mannflutningar
eru nokkurskonar einkasagnfræði
þjóöar, svo notuð séu orð Balzac,
þótt svo hafi viljað til að Land og
synir hafi komið út á öðrum
tungumálum. Hún var aldrei
skrifuð með það fyrir augum.
„Það óð allti
visnagerði
kringum mig....”
— Fyrst við minnumst á skáld-
skap þinn: Byrjaðir þú.snemma
að yrkja?
— Ég man nú ekki mikið eftir
minum fyrstu yrkingum. Ég var
lengi alveg saklaus af þvi að hafa
^ingun til að skrifa. Aftur á móti
heí ég oft undrast að róttæk skáld
á Akureyri, eins og Kristj. frá
Djúpalæk og Rósberg G. Snædal
tóku mig eiginlega i sinn hóp
kornungan, og áður en ég hafði
gert nokkuð af viti. Kannski hefur
það verið vegna þess að ég var
alltaf uppi með kjaftinn á þessum
árum, auk þess var faðir minn vel
róttækur og hagorður og skrifaði
greinar i Verkamanninn á Akur-
eyri. Þeir kváðust á i kolabingj-
um hann og Rósberg G. Snædal og
léttu sér þannig stritið. Sumt af
þeim visum er auðvitað ekki
prenthæft. Annars held ég að ég
hafi verið innan við tvitugt þegar
ég skrifaði fyrstu smásögurnar.
Þær voru ósköp ómerkilegar, en
komust held ég á prent i einhverj-
um ritlingi undir dulnefni. Þá
urðu einnig til nokkur ljóð, en þau
komust ekki á prent. Ég verð
ævinlega þakklátur Kristjáni frá
Djúpalæk fyrir að forða mér frá
vondri ljóðagerð á þessum árum.
Hann var ófeiminn að sýna mér
gallana, og þótt það særði i bili,
þá vissi ég fljótt betur. Hjá þann-
ig mönnum lærir maður að varð-
veita skáldskaparlegt mannorð
sitt. Ég var einnig á þessum árum
samvistum við Stefán Bjarman.
Það var upphaf nýrrar vitundar
um skáldsöguna.
— Voru fyrstu tilraunir þinar á
þessu sviði I bundnu máli eða ó-
bundnu?
— Það fer eftir þvi hvað þú átt
við með orðinu tilraun. Það óð allt
i visnagerð i kringum mig, þegar
ég var strákur. Og ég lærði fljótt
upp á það, að verstu og háðuleg-
ustu orð i visum þurftu ekki að
hafa neina meiningu. Menn gátu
ort þannig um vini sina. Það kom
varla svo gestur að ekki væri far-
ið að tala um visur og fara með
visur. Þeir bræðurnir, faðir minn
og Jóhann frá Mælifellsá voru
stöðugt að yrkja, stundum hvor
um annan, og svo allt i kringum
sig. GIsli frá Eiriksstöðum kom
oft og þá var kveðið og sungið i
Saurbæjareldhúsi, eins og þar
stendur. Svo voru visur krufnar,
hvort þetta væri nú flatrimað, og
hvort þarna væri nú prjónað fram
an við, sem var algengt, að mér
skildist og þóttu litil heilindi.
Þetta var iþrÖtt eins og gliman.
Og auðvitað reyndi maður sjálfur
aö gera visu. Fyrir þeirri fyrstu
varð góður granni okkar, sem
kom einn vordag til að hjálpa
okkur. Það sést bezt á þessari
visu, að ég hef þegar verið búinn
að læra af visnagerðinni i kring-
um mig að vera með skens án
þess að meina nokkuð með þvi.
Visan er svona af þvi maðurinn
var að moka úr haug og var með
hnaus á gafflinum:
Valtýr hefur valinn hnaus
virðir hann ihaldsbófa.
Upp úr honum rennur raus
rétt sem gaggi tófa.
Svo var það nú ekki meira. Ég
hef liklega verið sjö ára og eflaust
fengið hjálp hjá Valtý við að
ljúka visunni.
— Hvenær ferð þú svo aö skrifa
i fúlustu alvöru, ef ég má taka svo
til orða?
— Ég lifði mikla umrótstima