Tíminn - 02.03.1975, Blaðsíða 29

Sunnudagur 2. marz 1975 TÍMINN 29
eftir að alvaran kom til sögunnar,
en það var ekki fyrr en upp úr
1947. Ég get ekki skilgreint hvers
vegna fikt varð að alvöru, en um
þetta leyti gerði ég mér grein
fyrir þvi að það mundi kosta
mikla fyrirhöfn að ná þótt ekki
væri nema smávægilegum á-
rangri i að skrifa. Ég hafði verið
latur i skóla og litill námsmaður.
NU sagði þetta undirbúningsleysi
til sin með þeim afleiðingum, að
ég held ég hafi ónýtt allt sem ég
skrifaði fram undir 1950, eða i ein
þrjú ár. Ég held samt ég hefði
getað fengið eitthvað prentað eft-
ir mig á þessu timaUili, en ég
reyndi það ekki. Mestu af þessum
tima eyddi ég hjá frændfólki og
kunningjum i Skagafirði. A
manntalinu var ég skráður lausa-
maöur, og það var orð að sönnu.
Mérhefði sattaðsegja ekki tekizt
þetta ef Skagafjörður hefði ekki
verið og allt þetta góða fólk, sem
tók mig á heimili sin. Ég fékk
meira að segja greiðslur fyrir
ýms viðvik, og einn frændi minn
kom einu sinni með þrjú hundruð
krónur, kallaði á mig i myrkri út
undir vegg og fékk mér þær
með þeim orðum, að hann vissí
hvaðég væri að reyna að gera, og
ég skyldi lita á þetta sem skálda-
laun. Þetta var Sigfús Steindórs-
son frá Nautabúi. Árið 1950 er ég
kominn hingað til Reykjavikur
með tvær sögur upp á vasann.
önnur hét Blástör og byggðist á
atviki, þegar kálfur slapp út á
Laugabóli, trylltist og hljóp upp i
Hamraheiði og náðist ekkffýrr en
eftir mikinn eltingarleik á túninu
á Starrastöðum. Svo var ort i eyð-
urnar. Hin sagan hét Vigsluhátið-
in og var eiginlega saga úr vegar-
lagningu um Bakkaselsbrekkuna
svonefndu, en þar hafði ég unnið
mörgum árum áður. Sögur þess-
ar voru ólikar að frásagnarhátt-
um, en þeir hafa báðir verið mér
tamir siðan.
Þetta var sem sagt um alvör-
una.
Mér fannst, að nú
yrði ekki snúið við
— Fannst þú ekki til þeirra ó-
þæginda, sem sumir höfundar
tala um, þegar fyrstu skrif þln
birtust opinberlega?
— Fyrsta smásagan birtist i
jólablaði Timans og nefndist Dal-
urinn. Hún er enn við lýði og i um-
ferð, am.k. i erlendum sýnisbók-
um.Ég varð ekki var neinna óþæg
inda þótt hún birtist. Mér þótti
bara vænt um að þeir á Timanum
vildu taka hana. Það var held ég
Andrés Kristjánsson. Hann sýndi
mér strax mikla vinsemd. Ég
taldi ekki að sagan myndi vekja
mikla athygli, enda jólablaðið
fullt af öðru efni.Ég sýndi Andrési
Blástör, og hann vildi óður og
uppvægur að ég sendi hana i smá-
sagnasamkeppni Samvinnunnar,
sem þá hafði verið boðað til. Ég
fór að orðum hans. Og hann varð
miklu glaðari en ég, þegar til-
kynnt var að sagan hefði fengið
verðlaunin. Seinna unnum við
saman á Timanum i tvo áratugi
eða svo, og ég varð vitni að þvi
hvað eftir annað, að Andrés lét
sér mjög annt um allan nýgræð-
ing i bókmenntum, og beitti áhrif-
um sinum eins og hann gat honum
til framdráttar af hreinni og
fölskvalausri umhyggju. Ég á
honum margt að þakka i þeim
efnum, og svo er um fleiri. En
mér er eiður sær, ég fann aldrei
til neinna óþæginda þegar fyrstu
sögur minar birtust. Ég hafði
bara lúmskt gaman af þvi að sjá
þær á prenti. Vigsluhátiðin kom i
timariti Steingrims Sigurðssonar,
Lifi og list, og einn sólskinsdag sá
ég mann sitja á tröppum Hótel
Heklu og vera að lesa söguna. Ég
þekki þennan mann enn i dag
þegar ég sé hann á götu og mér
þykir vænt um hann. Já, það var
mikið sólskin þennan dag, og ég
kenndi engra óþæginda.
— Hvernig likaði þér umtalið
um verðlaunasögu þina Blástör?
— Skömmu eftir að úrslit urðu
kunn, var haldinn Sambands-
fundur. Sagan mun hafa komið til
umræöu meðal fundargesta. Þá
er sagt að Karl Kristjánsson, þá-
verandi alþingismaður, hafi látið
álit sitt i ljós með svofelldum orð-
um:
Blá er Blástararsagan,
blár er höfundurinn.
Blátt verður blaðið af henni
en bláust þó dómnefndin.
Mér var sögð visan, og mót-
mælti þvi óðara að rétt væri að
höfundurinn væri blár, hvað þá
dómnefndin, en i henni sátu Bene-
dikt Gröndal, þáverandi ritstjóri
Samvinnunnar, Andrés Björns-
son, útvarpsstjóri, og Árni heitinn
Kristjánsson, menntaskólakenn-
ari á Akureyri. Abyrgð þessara
manna er eigi litil, þvi eftir að
Blástör fékk verðlaunin fannst
mér að nú yrði ekki snúið við,
hversu örðugt sem mér annars
reyndist að skrifa. Annars er það
svo, að viðurkenningar hafa kom-
iö mér á óvart, og valdið mér
nokkrum kviða. Bæði er að ein-
hverjir verða alltaf til að gera
hróp að manni, og einnig að
viöurkenningar þoka manni stöð-
ugt lengra inn i erfiðleika þess að
skrifa — inn i óskrifaða pappirs-
þokuna, þar sem maður er einn
og engin viðurkenning getur
hjálpað. Ég segi enn eins og
maðurinn: Ef þeir ættu veður-
skeytin i skrautbandi þá mundi ég
þiggja þau með þökkum. Annars
var umtalið um Blástör ekki ann-
að en þægilegt grin á móti ymsu
þvi, sem seinna var sagt og skrif-
aö, einkum eftir að hér var farið
að skrifa pólitiska ritdóma að
stórum hluta af ýmsum riddurum
undir skikkju hlutlausra bók-
menntaviðhorfa.
— En 79 af stöðinni, — hún varð
vinsæl og hefur meira að segja
verið kvikmynduð, — ertu ekki á-
nægður með þau skil, sem henni
hafa verið gerð?
— Ég veit eiginlega ekki
hvernig ég á að svara þessu. Mér
finnst þessi saga fullrædd — henni
er fullriöinn hnútur. Hún var
kvikmynduð, það er rétt. En ég
hef aldrei verið sáttur við þann
skilning, sem leikstjórinn lagði i
söguna. Ég tel að erlendir leik-
stjórar eigi mjög erfitt með að
setja sig inn i andrúmsloft sögu,
sem er fjarskyld þeim með öllu,
bæði tungumál, frásagnarháttur
og viðhorf til persóna. Annars
tókst þetta mjög vel með Brekku-
kotsannál. Ég játa fúslega að
vegna æsku minnar var Sjötiu og
niu skrifuð á mörkum þess, sem
leyfilegt er að segja á yfirborðinu
án þess að sagan verði sentiment-
al. Þetta eru ákaflega viðkvæm
mörk, og við mörg vandamál að
striða i textanum ef takast á að
hindra það að fara yfir i væmni.
Ég geröi mér þetta fullkomlega
ljóst, en ég tel að leikstjóranum
hafi ekki verið eins ljóst hvað
sagan var viðkvæm i þessu efni.
En um það tjóar ekki að fást úr
þessu, og vist er margt gott um
myndina að segja.
Bókin fékk ágætar viðtökur, en
Stefán Bjarman orðaði alvöru
málsins eitthvað á þessa leið,
þegar ég hitti hann i Bankastræti,
skömmu eftir útkomu hennar:
Mér finnst hún ekki einungis góð,
heldur hættulega góð, sem fyrsta
verk ungs rithöfundar. En i bréfi
seinna vitnar hann i þessi um-
mæli sin, og siðan i þau orð Gra-
hams Green, að aðstæðurnar
breytist algjörlega á milli fyrstu
bókar og annarrar: Fyrsta bókin
er ævintýri, önnur er skylda.
Þessi vitri vinur minn vissi alltaf
hvað hann sagði, og einnig i þetta
sinn.
Sjötiu og niu af stöðinni varð
fyrst erfið eftir að hún hafði verið
skrifuð. Ég hafði að visu gert mér
hugmynd um efni i þrjár bækur
með „einkasagnfræði þjóðar”, en
það var ekki lengur ævintýri að
skrifa næstu bók.
— Mig langar til að tala meira
um þá ágætu bók. Er söguþráður
hennar sannur?
— Nei,hún er ekki sannsöguleg
i meginatriðum. Það hafa að visu
oltiöbilará Vatnsskarði, og dæmi
er til um likan atburð, sem átti
sér stað á norðanverðu austur-
landi. Greinargóður maður benti
mér á likindin með atburðinum
og sögulokum eftir að hann hafði
lesið verkið. Slikt getur alltaf
hent. Aftur á móti er helsingja-
veiðin sannsöguleg i hæsta máta,
enda alsiða að nota hesta við hels-
ingjadráp i Skaga’firði. Og and-
Indriöi og kona hans, Þórunn Friöriksdóttir, á Pressuballi.
rúmsloftið á bilastöðinni vona ég
að sé sannsögulegt, enda þurfti ég
ekki annað en koma við á Bif-
reiöastöð Oddeyrar á Akureyri á
milli kafla til að sannfærast um
það, en sagan er skrifuð á Akur-
eyri eins og margt fleira, sem ég
hef skrifað. Gott ef þeir spiluðu
ekki „Manna” þennan vetur. Ég
ók um tima vörubifreið á Akur-
eyri þegar ég bjó þar, og eignað-
ist marga góða kunningja. Sumt
af vitneskjunni um góðan félags-
skap starfsbræðra hef ég frá
þessari vörubilastöð. Og nafnið á
Guömundi er sótt þangað. Hann
heitir Guðmundur Snorrason i
veruleikanum, og er nú farinn að
eldast nokkuð. Ég reyni að hitta
hann að máli hvenær sem ég á
leið um Akureyri, og við förum
stundum i skák, þótt hann máti
mig alltaf. Ég man nú ekki
hvernig það er i sögunni. Kannski
var enginn timi til endatafls.
Annars er saganað mestu til orð-
in út frá kringumstæðum upp úr
1950. Varnarliðið er þarna og
sambúðin og þau sannindi að þú
snýrð aldrei aftur til þess sem
var. Allt eru þetta staðreyndir.
Mér er meira i mun að skrifa um
sönn atriði og staðreyndir en snúa
verkum minum upp i áróðurs-
maskinur. Það geta hinir gert.
— Varstu lengi með hana I
smíðum?
— Sumarið 1954 skrifaði Þor-
steinn Jósepsson frétt i Visi og
hafði eftir mér að ég ætlaði að
skrifa skáldsögu með haustinu.
Ég fékk fri á Timanum til aö fara
norður, og friið hafði auðvitað sin
mörk. Hins vegar var ég nokkuð
vel undir þetta búinn. Ég hafði lit-
ið skrifað um sinn, og reynt að
leggja verkið niður fyrir mér, og
ég held ég hafi bara byrjað á
fyrsta kafla, sem einu sinni átti
að verða smásaga, og umskrifað
hann nokkrum sinnum, unz ég
var ánægður. Siðan minnir mig
að ég hafi ætt áfram eins og veö-
hlaupahestur, þar. sem ég sat i lit-
illi herbergisskonsu á Hótel
Goðafossi. Þeir voru þarna á stjái
Steingrimur Sigurðsson og Sig-
laugur Brynleifsson, þáverandi
amtsbókavörður, og stundum var
spjallað við Jakob Arnason, fyrr-
verandi ritstjóra Verkamannsins,
sem var öflugt blað undir hans
ritstjórn og fullt af heift út i auð-
valdið. Siglaugur var mjög þægi-
legur og hældi mér á hvert reipi
eftir þvi sem leið á bókina, en
Steingrlmur byrjaði fljótlega að
orða stælingu á Hemingway. Svo
var drukkið te hjá Boggu hús-
ráðskonu og þrefað og skrifað.
Handan við götuna bjó góð vin-
kona min, og þangað fór ég stund-
um I kvöldkaffi. Gælunafnið á
kvenpersónunni er fengið að láni
hjá henni, en vinkona min er orð-
in svo fullorðin núna að enginn
kallar hana lengur þessu nafni.
Ég lauk við fyrsta samfellt hand-
rit aö bókinni fyrir jól, en lauk viö
siöustu yfirferð á þvi heima hjá
foreldrum minum eftir jólin, og
siðan fór það beint i prentsmiðj-
una.
Eitthvað hafði frétzt að ég væri
að ljúka við bók, þvi einn dag
birtust heima þeir Matthias
Johannessen og Gunnar G.
Schram, báðir ungir og hressir
ritstjórar Stefnis, og báðu um
kafla úr henni i timaritið. Það var
auösótt mál. Ég er hræddur um
að ég yrði sárari á kafla til birt-
ingar i dag. En þetta voru nú aðr-
ir timar.
Þannig tók aðeins skamman
tima að skrifa Sjötiu og niu.
Agætt aðhugsa
I strætisvagni
— Gengur þú yfirleitt lengi
með yrkisefni þfn ihuganum áður
en þú ferð að skrifa?
— Mjög lengi. Það er að visu
tafsamt að skrifa bók, en það er
ennþá lengur verið að búa sig
undir það. Til eru lýsingar á
vinnubrögðum margra höfunda,
og hver og einn hefur sinn hátt á
þvi hvernig hann vinnur að bók.
Knut Hamsun skrifaði sér til
minnis á miða. Þessir miðar hans
voru út um öll borð. Einn dag tók
hann svo aila miðana saman og
hvarf út i kofann sinn, þar sem
hann hafði næði. Þeir ,sem ekki
eru höfundar að atvinnu verða að
reyna að koma skipulagi á verk
sin i huganum á meðan þeir eru
að öðrum störfum. A meðan ég
fór i strætisvögnum urðu margir
þættir til, sem 'siðan lentu i bok-
um, og mér þykir gott að feröast
einn útiá vegum. Það eru minnis-
miðar minir.
Yfirleitt liður langur timi milli
þess ég skrifa bækur. Sá timi er
notaður. Það eru held ég álög á
öllum höfundum, að þeir losna
aldrei við söguna. Hún er þeim
stöðugt viðfangsefni. Og það fer
kannski minnstur timi i aö skrifa.
— En vinnutiminn. Hvenær á
sólarhringnum þykir þér bezt aö
skrifa?
— Ég get litið samið á morgn-
ana. Það er likiegast vani frá
blaöamennskúnni. A morgnana
vil ég helst sötra kaffi og slúðra,
eða vera i snatti. Morgnarnir eru
alveg ómögulegur vinnutimi ef
manni á að detta eitthvað i hug.
Ég sæki svo i mig veðrið eftir þvi
sem liður á daginn og undir mið-
nætti er ég kominn vel i gang og
vinn þá gjarnan eins lengi og ég
get haldið mér vakandi. Aftur á
móti getur verið gott, treysti
maöur ekki alveg dómgreindinni
frá nóttunni áður, að lita yfir unn-
ið verk i kaldri birtu morgunsins,
og mörgu hefur sú aðferð bjarg-
að.
Konan min, Þórunn Friðriks-
dóttir, og þeir fjórir drengir sem
við eigum, reyna að lifa eðlilegu
lifi innan um þessar skriftir min-
ar. Um það, hvernig hún getur
skapað það næði, sem skrifandi
manni er nauðsynlegt, verður þú
að spyrja hana við tækifæri. En
ég kvarta ekki. Henni virðist tak-
ast að halda heimilinu á jöfnum
kili, og ég verð ekkert var við
Framhald á bls. 36
í gönguferð fyrir norðan. Ljósm: Jóhann Iljálmarsson.