Morgunblaðið - 24.12.2006, Blaðsíða 42

42 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Á
föstudegi í froststillu
desembermánaðar
komu saman 160
manns frá 31 landi í
Reykjavík. Ekki voru
það jólaljósin, norðurljósin eða
kertaljósin sem löðuðu allt þetta
fólk til Íslands á aðventunni heldur
sameiginlegur starfsáhugi á sagn-
fræði og sagnaritun. Þetta var
önnur heildarráðstefna rannsókn-
arverkefnis sem kallast Cliohres
en að því koma 180 manns frá 45
háskólum í 31 landi. Verkefnið er á
sínu öðru starfsári af fimm og nýt-
ur styrks frá Evrópusambandinu.
Umsjónarmenn Cliohres eru Ann-
Katherine Isaacs, prófessor við há-
skólann í Písa á Ítalíu, og Guð-
mundur Hálfdanarson, prófessor í
sagnfræði við Háskóla Íslands, og
þau eru á einu máli um mikilvægi
þess að brjóta niður múra milli
þjóðríkja í leit að nýjum skilningi á
sögu Evrópu. Verkefnið á rætur
sínar að rekja aftur til loka níunda
áratugarins en þá hófu háskólar í
Evrópu að mynda tengslanet sín í
milli á sviði hugvísinda. „Þetta er í
fyrsta sinn sem við vinnum sér-
staklega að rannsóknum. Verk-
efnin hafa áður verið miðuð við
kennslu en það er augljóslega erf-
itt að skilja kennslu á háskólastigi
frá rannsóknum og fræðimennsku,
enda er það sjaldnast gert í há-
skólum,“ útskýrir Guðmundur.
Sagnfræðingarnir vinna í hópum
sem allir rannsaka sama efni út frá
mismunandi sjónarhólum. Nú þeg-
ar hafa verið gefnar út átta bækur
á fjölmörgum tungumálum með
efni síðasta árs sem var þegn-
réttur (e. citizenship).
Út yfir landamæri
Rannsóknarefni þessa árs er
fólksflutningar en þeir eru skoð-
aðir út frá ýmsum hliðum, s.s.
menningu, valdi, kynferði og trú.
Þátttakendur koma frá flestum
löndum Evrópu en verkefnið nær
einnig til Rússlands, Tyrklands og
Suður-Afríku. „Fólk heldur oft að
það sé að rannsaka sömu söguna
af því að það þekkir nöfn sömu
frægu sagnfræðinganna. En þegar
grafið er undir yfirborðið kemur í
ljós að heilu menntakerfin og há-
skólarnir einbeita sér aðeins að
fáum spurningum sem eru taldar
mikilvægar fyrir ríkið og þjóðina
sem um ræðir,“ segir Isaacs og
tekur sem dæmi að sums staðar sé
kastljósinu alfarið beint að
ákveðnu stríði, landbúnaði, komm-
únisma eða öðru sem hefur haft af-
gerandi áhrif á ástand innan lands-
ins. „Það er líka spaugilegt að
þegar sagnfræðingar frá ólíkum
löndum koma saman er fyrsta
hugsun allra að samstarfsfélagar
þeirra séu dálítið undarlegir,“ seg-
ir Isaacs og hlær. „Fyrsta skrefið
til að byggja upp skilning á því
hvernig sagan hefur þróast og
þróa gagnrýninn skilning er auð-
vitað að hittast og bera saman
bækur sínar.“
Guðmundur bendir á að sagna-
ritun sé yfirleitt mörkuð af landinu
eða svæðinu sem viðkomandi sagn-
fræðingur starfar á. Þannig geti
sögukennsla á Íslandi verið und-
irlögð af einhverjum atriðum eða
atvikum sem fólk í öðrum löndum
viti jafnvel ekkert um. „Maður
heldur oft að sagan sem er haldið
á lofti sé sannleikurinn um fortíð-
ina. En svo hefur manneskja í
næsta nágrenni kannski einhverja
allt aðra hugmynd. Með því að
skapa vettvang fyrir umræðu með-
al fólks frá ólíkum löndum gerum
við okkur grein fyrir því að það
eru mismunandi leiðir til að skoða
fortíðina. Það má segja að mark-
mið okkar sé að brjótast út úr
okkar eigin boxum enda skiptir svo
miklu máli að sagan sé í stöðugri
endurskoðun.“
Tyrkland er ekki
Ottómanaveldið
Guðmundur segir þjóðernismúra
oft áberandi í sagnfræði og tekur
dæmi frá einni af málstofum
Cliohres þar sem ungverskur dokt-
orsnemi fjallaði um atburði á 16.
öld en þá var Ungverjaland að
miklu leyti undir Ottómanaveldinu.
„Í fyrirlestrinum talaði hún alltaf
um Tyrki þegar hún vísaði til Ot-
tómanaveldisins. Í hópnum var
tyrknesk kona sem benti á að það
væri ekki rétt að vísa til Tyrklands
þar sem það var ekki til, enda náði
Ottómanaveldið yfir miklu stærra
svæði og hermennirnir sem réðust
inn í Ungverjaland komu kannski
frá Búlgaríu, Serbíu eða Egypta-
landi. Þarna kom í ljós hvað það
getur verið villandi að nota ríkja-
nöfn nútímans um eitthvað sem
átti sér stað á 16. öld. Það var ekki
til neitt Tyrkland á þessum tíma
og þetta setur atburðina í rangt
samhengi við ágreining milli ríkja í
dag,“ útskýrir Guðmundur og Isa-
acs bætir við: „Svo sjáum við
hvernig þetta hefur áhrif á stjórn-
mál nú um mundir þegar rætt er
um hvort Tyrkland eigi að fá aðild
að Evrópusambandinu eða ekki.
Austur-Evrópuríkin sjá Tyrkland
sem óvin vegna sögu Ottó-
manaveldisins.“ Isaacs áréttar að
okkur geti virst þetta dæmi einfalt
þar sem þessi lönd séu okkur fjar-
læg. „Það getur verið miklu erf-
iðara að opna augun fyrir því
hvernig okkar eigin saga hefur
verið rituð. Einmitt þess vegna er
samvinna milli fólks frá ólíkum
löndum svo mikilvæg. Sagnfræð-
ingarnir fá þá ný sjónarhorn á sín-
ar eigin rannsóknir,“ segir Isaacs
en í kringum 90 doktorsnemar eru
þátttakendur í verkefninu.
Miðja alheimsins
Isaacs tekur sem dæmi að um
tíma hafi verið talað um aust-
urrískt sjónarhorn á sögu. „Aust-
urrísk sagnfræði fjallaði um hvern-
ig Austurríki hefði orðið til innan
rómverska keisaradæmisins en síð-
an stækkað og minnkað á víxl og
loks hrunið. En hvað með allt fólk-
ið sem ýmist tilheyrði ríkinu eða
ekki, eftir því hvernig pólitískt
ástand var?“ spyr Isaacs. „Serb-
nesk saga er annað dæmi. Hún var
til á miðöldunum en hvarf þegar
Serbía fór undir Ottómanaveldið
en varð síðan allt í einu til þegar
Serbía varð til aftur. En fólkið var
þarna allan tímann og skilgreindi
sig á einhvern hátt,“ segir Isaacs
og Guðmundur bætir við: „Ísland
er reyndar gott dæmi líka. Sagan
hérna fjallar mest um landnámið
og fyrstu aldir eftir það. En svo
lenti Ísland undir „erlenda“ kon-
unga og fólk sem skrifaði sögu í
upphafi 20. aldar var mjög inn-
blásið af sjálfstæðisbaráttunni.
Eftir að þjóðin varð aftur sjálfstæð
þá var leitað aftur um margar ald-
ir. Í bókmenntasögunni var Íslend-
ingasögunum haldið á lofti en saga
u.þ.b. sex alda var að mestu tak-
mörkuð við Hallgrím Pétursson og
kannski Jónas Hallgrímsson. Allt
annað virtist ekki skipta máli,“ út-
skýrir Guðmundur.
Guðmundur segir að verkefni af
þessu tagi geti breytt miklu um
hvernig sagnfræðingar nálgist við-
fangsefni sín. „Þú þarft að átta þig
á hvernig sagan hefur verið notuð í
þínu eigin landi til að skilja hvað
hefur átt sér stað í öðru landi.
Manni finnst maður sjálfur alltaf
einhvern veginn vera í miðju
heimsins, eins langt og Ísland er
nú frá því,“ segir hann brosandi og
bætir við að á fundi í Slóvakíu hafi
hann upplifað þetta mjög sterkt.
„Bratislava var austan við járn-
tjaldið og ég hafði aldrei litið á
borgina sem miðju Evrópu. En
þetta var afskaplega mikilvægur
staður sem gleymdist svo eig-
inlega. Járntjaldið hafði dramatísk
áhrif á 20. aldar sögu Evrópu en
það má ekki gleymast að það var
bara tímabundið,“ segir Guð-
mundur og Isaacs bætir við að
einn stærsti kosturinn við verk-
efnið sé þátttaka Mið- og Austur-
Evrópulanda enda hafi þau verið á
jaðrinum alltof lengi.
„Öll saga röng“
Isaacs segist hafa mestan áhuga
á að rannsaka ekki aðeins söguna
sem hefur verið uppi á yfirborðinu
heldur einnig það sem kraumar
undir niðri. „Stjórnmálamenn hafa
t.d. oft notað sögu til að stýra fólki
og koma inn hugmyndum um
„okkur“ og „hina“ til að aðgreina
óvininn. Þessar hugmyndir eiga yf-
irleitt takmarkaða stoð í veru-
leikanum og geta hreinlega verið
rangar. Reyndar má segja að öll
saga sé röng,“ segir Isaacs og
brosir út í annað. „Ekki að hún sé
endilega lygi heldur er þetta val-
inn sannleikur þar sem einu er
haldið á lofti en öðru ekki. Okkur
langar að skapa smá meðvitund
um að þjóðerni fólks er búið til og
stundum ekki einu sinni byggt á
staðreyndum eða aðeins á völdum
staðreyndum. Ekki að við þurfum
að fleygja þjóðernunum burt held-
ur kannski ekki láta þau byggja
múra milli okkar,“ segir Isacs og
bætir við að þetta sjáist mjög í
umræðu um innflytjendur. „Það er
látið eins og fólksflutningar séu
hræðilegasta vandamál heimsins
og litið svo á sem allt sé að fara í
hund og kött vegna þess að allt í
einu er ekki bara ljóshært fólk á
götunum heldur líka dökkhært.
Svo spretta kannski upp stjórn-
málaflokkar sem nota þetta til að
koma sér áfram. En ef þú lærir
sagnfræði veistu að fólk hefur flust
milli staða frá örófi alda og þú ert
kannski ekki eins tilbúin til að
gleypa við alhæfingum um annað.
Ítalir tala t.d. oft um innflytjendur
sem vandamál en svo hafa þeir
sjálfir flutt út um allan heim,“ seg-
ir Isaacs og brosir.
Guðmundur og Isaacs eru sam-
mála um að meiri þekking á sögu
Evrópu skipti miklu máli, bæði
fyrir samvinnu milli ríkja sem og
almenning í löndum álfunnar. Oft
vilji gleymast að Evrópa eigi ekki
eina sögu heldur margar. „Við er-
um auðvitað ekki svo háfleyg að
ætla okkur að skrifa eina alheims-
sögu,“ segir Guðmundur og hlær.
„Að sama skapi erum við ekki að
reyna að halda því fram að Evr-
ópubúar séu einsleitur hópur held-
ur einmitt að benda á hversu fjöl-
breytt álfan er en um leið hvernig
íbúar hennar hafa lifað saman í
aldanna rás.“
Saga án landamæra
Skiptir þjóðerni máli
þegar kemur að sagna-
ritun eða hefur öll
heimsbyggðin svipaðan
skilning á sögu? Halla
Gunnarsdóttir tók
Ann-Katherine Isaacs
og Guðmund Hálfdan-
arson, umsjónarmenn
samevrópsks rann-
sóknarverkefnis, tali og
fræddist um þjóðern-
ismúra þegar kemur að
sagnaritun.
Morgunblaðið/Ásdís
Þjóðernismúrar og sagnaritun Catherine Isaacs og Guðmundur Hálfdanarson eru umsjónarmenn samevrópsks rannsóknarverkefnis í sagnfræði.
» „Maður heldur oft
að sagan sem er
haldið á lofti sé sann-
leikurinn um fortíðina.
En svo hefur manneskja
í næsta nágrenni
kannski einhverja allt
aðra hugmynd.“
sagnfræði