Morgunblaðið - 24.12.2006, Blaðsíða 66

66 SUNNUDAGUR 24. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
menning
BESTA MYND ÁRSINS
besta leikstjóri:
Martin Scorsese
besta aðalhlutverk karla:
Leonardo DiCaprio,
besta aukahlutverk karla:
Jack Nicholson
besta aukahlutverk karla:
Mark Wahlberg
besta handrit:
Willian Monahan
ÁLFABAKKA
HEFUR ÞÚ SÉÐ EINA
BESTU
MYND ÁRSINS
Málarinn Bencivenni eðaCenni di Pepo, sem tóksér listamannsnafniðCimabue, fæddist 1240
og mun hafa verið virkur í Flórens á
tímabilinu frá því um 1270–1301/2 er
hann lést. Á því tímaskeiði síðmið-
alda áttu sér stað miklar andlegar
hræringar í Evrópu, sem komu
greinilega fram í myndlist og líkast
til einna fyrst í verkum Cimabue, í
öllu falli á Ítalíu. Myndlistarmenn
voru að fikra sig burt frá býz-
antískum áhrifum, maniera greca, og
þótt þau væru ríkjandi í list Cimabue
má greina skýr einkenni nýrra við-
horfa í myndverkum málarans sem
áttu eftir að þróast enn frekar og til
mikilla afreka í verkum nemanda
hans, sjálfs Giotto di Bondone (sirka
1266–1337), en með honum urðu mik-
il umskipti í málaralistinni. Hér voru
að þróast ný og jarðbundnari viðhorf
til mannslíkamans en sá stað í býz-
antískum helgimyndum og má greina
mjög skýrt dæmi þess í þessari
fresku í S. Franziscus-undirkirkjunni
í Assisí, máluð á árunum 1279–1283.
Býzantískur helgisvipur prýðir guðs-
móðurina og hirð hennar, en heilagur
Franziskus eins og settur aðeins til
hliðar og hefur yfir sér öllu jarð-
bundnara yfirbragð, þótt hvorki
skorti á helgitákn né dýrðarljóma.
Kannski hefur málarinn einungis lát-
ið sér detta í hug að leggja meiri vigt
á stigsmuninn milli yfirhafinnar og
holdlegrar ímyndar en í leiðinni orðið
til ný og byltingarkennd sýn á mál-
verkið, eitt dæmi þess að það er fyrir
framan málaratrönurnar og með full-
tingi verkfæranna milli handanna,
sem birtingarmyndirnar fæðast og
listasagan skrifast, þótt fleira til hlið-
ar komi til. Þá er forvitnilegt og til
dýpri þanka, að bein lína liggur frá
Cimabue til Cennano Cennini sem
skrifaði fyrstu bókina um málara-
listina, því eins og áður hermir var
lærimeistari hans Agnolo Gaddi, sem
var sonur Taddeos Gaddi, sem Giotto
hélt undir skírn! Hér um beina og
sjálfsprottna tjáþörf að ræða, síður
miðstýrða samhæfingu og einsleitni,
myndræna varðveislu munnlegra
geymda og arfsagna á trúarlegum
meiði. Orða má það svo; að hið sama
megi segja um andann og efnið, að
þótt náttúran sé barin með lurk leitar
hún út um síðir. Einnig athyglisvert
að Giorgio Vasari kaus að hefja lista-
sögu sína á Cimabue, sem að læri-
meistara hafði málarann og steinfell-
umeistarann Coppo da Marcovaldo
sem starfaði í Flórenz um 1250–60,
og var hinn fyrsti í þeim sígildu geir-
um myndlistar þar í borg sem eft-
irtíminn þekkir með nafni. Eftir
Marcovaldo liggur meðal annars
fræg altaristafla í hinni fornu Santa
Maria Maggiore-kirkju sem fyrst er
getið í annálum frá tíundu öld. Þar
næst fylgdu svo stóru nöfnin sem
kirfilega eru greypt í listasöguna;
Giotto Masaccio, Ghiberti, Brunel-
leschi, Donatello, Botticelli, Uccello,
Mantegna, Leonardo, Michaelangelo
og Rafael!
Íframhjáhlaupi er kannski ekkisvo galið að vísa til þess aðþetta gerðist á örlagatímum áÍslandi þá þjóðveldisöld leið
undir lok og norskir höfðingjar réðu
hér ríkjum hver á fætur öðrum;
Magnús lagabætir Hákonarson, Ei-
ríkur Magnússon presthatari og Há-
kon háleggur Magnússon. Þjóðin
leitaði þá sem aldrei fyrr til hetju-
sagna liðinna alda sem lærðir tóku að
skrásetja í gríð og erg, á ferð inn-
byggður metnaður og lífsblossi sem
átti eftir að halda tungumálinu lif-
andi fram á daginn í dag. Þannig var
eitt og annað stórmerkilegt á döfinni
í suður- og norðurhluta álfunnar,
þótt af ólíkum toga væri, og ekki loku
fyrir skotið að það hafi gerst fyrir yf-
irnáttúrulega skikkan og afstöðu
himintungla. Einnig athyglisvert að
Cimabue verður virkur í Flórenz um
1270, eða á sama tíma og Kon-
ungabók Eddukvæða á að hafa verið
rituð, og auðvitað hafði miðlun rit-
aðra heimilda áhrif á myndlist og öf-
ugt. Víxlverkun sem verður trauðla
aðskilin og mun svo einnig hafa verið
á Íslandi, þótt þess sjái ekki stað í
sama mæli og í bókmenntum. Hér
mætti það afgangi að hlúa á skipu-
legan hátt að hinum myndræna arfi,
þvert á móti var goðalíkneskjum
heiðninnar fargað sem og flestu öðru
sjónrænu sem minnti á hinn forna
átrúnað. Siðaskiptin sáu svo um hér
sem annars staðar að mála yfir og
sópa burt myndrænu skreyti frá
kaþólskum sið, sem vafalítið reyndist
stórum afdrifaríkara í hinu fámenna
og einangraða eylandi …
Ífresku Cimabue af guðsmóð-urinni situr hún á þriggjaþrepa hásæti, snýr aðeins út áhlið, umkringd fjórum englum
sem allir snerta hásætið. Bera það
minna uppi en að vera ímynd ósnert-
anlegs myndgerðs fyrirbæris í tíma
og rúmi, ennfremur og til áherslu
guðlegrar tignar er festur dýrindis
dúkur í bakhluta hásætisins. Jesú-
barnið hefur með hægri hendi gripið
í slæðu móðurinnar hvar Davíðs-
stjarnan blasir við á hægri öxl, en
undir slæðunni sér í rauðleit klæði
Maríu ríkulega skreytt gulli. Til
hægri við þessa himnesku ímynd
stendur heilagur Franziskus í al-
mynd, og þótt jarðneskari sé er hann
með himneskan dýrðarljóma yfir
ásjónunni. Heldur á helgri bók milli
handanna og greinilega má kenna
brennimörk á handarbökunum, tákn
hins vígða lífs eftir fæðingu Krists.
Bljúgur stendur heilagur Franziskus
eins og nokkurs konar frálag við hlið
guðsmóðurinnar, sem Franziskus-
arreglan dýrkaði og birtist hér sem
drottning himinhæða.
Í myndbyggingu og uppruna-
legum litum einkenna býzantískar
hefðir útfærslu Maríu og englanna, á
Ítalíu voru þær skilgreindar sem
„maniera greca“, aftur á móti má í
Franziskusi greina nýstárlegt
raunsæi, sem fyrst kom fullkomlega í
ljós eftir viðgerðir 1979. Áður vildi
mönnum yfirsjást að freskan er ekki
óskorðuð heild, því undir birtingar-
mynd guðsmóðurinnar er táknmynd
legstaðar fimm Franziskusarmunka,
allir einungis málaðir til mittis, og
sem á bæn horfa með lotningu upp til
drottningar eilífðarinnar.
Sagan hermir að Bernard af Clair-
vaux (d. 1153) og heilagur Antoníus
af Padúa, samferðamaður Franz-
iskusar, hafi mótað hugmyndina um
að María skyldi verndardýrlingur
síðustu lífsstundanna – þar ef til vill
komin hugmynd þess hvernig túlka
skal sambandið milli freskanna
tveggja …
Fáu er hægt er að slá föstu um
lífshlaup Cimabue, en Giorgio Vasari
telur málarann hafa lifað 1240–1300,
til viðbótar staðfest að hann starfaði
fyrir Ottoboni Fieschi kardinála í
Róm 1272, sem einmitt gerir mögu-
legt að giska á fæðingarárið. Hins
vegar er öruggt að hann dó eftir 1300
þar sem sannað hefur verið að hann
var starfandi í Písa 1301 og 1302.
Með öruggri vissu er ein-ungis hægt að rekja eittverk til Cimabue, með-ur því að bókað er að
1301–02 móttók hann greiðslur fyrir
útfærslu steinfelluverks fyrir kór-
skot dómkirkjunnar í Písa, með Jó-
hannes guðspjallamann sem út-
gangspunkt. Þá hefur ekkert
varðveist af ýmsum verkefnum sem
vitað er að hann vann að í Róm og
Flórenz, hins vegar telja menn per-
sónueinkenni hans svo afgerandi og
skyldleikann við steinfelluverkið í
Písa svo sláandi að auðvelt hefur ver-
ið að eigna honum fleiri verk enda
naumt um aðra sem réðu yfir slíkri
snilld á þeim tímum. Má hér nefna S.
Croce-kirkjuna í Flórens, hvar einn-
ig eru allnokkrar og magnaðar fresk-
ur Giottos, sem jafnvel nútíma-
listamenn geta sótt drjúgan lærdóm
til. Og ekki síður hinnar risavöxnu
steinfellu í hjálmþaki skírnarkapellu
dómkirkjunnar, sem byrjað var á
1225, en verkinu ekki lokið fyrr en
nær hundrað árum seinna. Nafn-
kenndir listamenn lögðu þar á hönd,
meðal annars Cimabue, Giotto og
Coppa da Marcovaldo, og má gera
ráð fyrir að margir eftirkomendur og
Cimabue (sirka 1240–1301/2)
Cimabue Guðsmóðirin með
jesúbarnið og heilagur Franziskus,
1279–1283. Freska í undirkirkju S.
Franzisco, Assisi.
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson
Madonna með barnið og heilagur Franziskus