Morgunblaðið - 02.09.2007, Síða 28

samfélag
28 SUNNUDAGUR 2. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
É
g skrifaði þessa bók bara vegna
þess að einhver verður að tala
tæpitungulaust um ástandið sem
við búum við. Ég held að margir
séu sammála því sem ég skrifa,
en það segir enginn neitt því áróður frjáls-
hyggjunnar hefur skilað tilætluðum árangri,“
segir Einar Már Jónsson. Bókin sem um ræðir,
og kom út ekki alls fyrir löngu, heitir Bréf til
Maríu.
Einar, sem kennir norræna menningarsögu,
málvísindi og bókmenntir við Parísarháskóla,
er alveg eins og maður ímyndar sér há-
skólaprófessor. Hann er vel máli farinn og
nokkuð forn í tali. Sér við hlið hefur hann
gamla, fallega leðurtösku og hann klæðist
gráum flauelsbuxum og ullarjakka.
Einar horfir ekki á sjónvarp og notar ekki
Netið. Hann les bækur, og þangað sækir hann
allan sinn fróðleik.
Ef til vill auðveldar þessi fjarlægð frá hraða
og tækni nútímans Einari að skoða samtímann
nánast eins og hann standi utan hans, en það er
einmitt það sem hann gerir í Bréfi til Maríu.
Margt af því sem hann sér líkar honum mið-
ur vel.
Velferðarsamfélag úr sögunni?
„Fyrir 40 árum virtust allir sammála um
hvert markmiðið sem stefnt var að væri. Ætl-
unin var að skapa velferðarsamfélag. Menn
greindi bara á um leiðir til þess að ná því mark-
miði. Rökin sem gamla stéttaskiptingin hvíldi á
voru úr sögunni og öllum bar saman um að ekki
væri æskilegt að fámennur hópur væri vellauð-
ugur en aðrir blásnauðir,“ segir hann.
„Skyndilega, nokkrum áratugum síðar,
breyttist þetta og farið var að tala um að vel-
ferðarsamfélagið væri í blindgötu.“
Hann segist ekki viss um hvers vegna þessi
umskipti urðu. Hann telur þó hugsanlegt að
peningavaldið hafi metið það svo að velferðar-
samfélagið yrði að dafna. Annars gæti orðið
bylting og Sovétkommúnistar náð undirtökum.
Nú, þegar kommúnisminn sé hruninn, hefji
peningavaldið gagnsókn sína, að þessu sinni
með nýfrjálshyggjuna að vopni.
Í bók sinni leitast Einar við að draga fram og
skýra þau umskipti sem hann telur nú verða í
heiminum.
Í Bréfi til Maríu gengur Einar út frá kenn-
ingum franskra sagnfræðinga um bylgjulengd-
ir tímans. Þeir hafa skilgreint þrjár mismun-
andi bylgjulengdir sögunnar: Skammtíma,
miðtíma og langtíma.
Skammtími er atburðir líðandi stundar. Til
miðtíma teljast 30 til 50 ára sveiflur. Langtími
tekur svo til atburða eða tilhneiginga sem ná
yfir löng tímabil, jafnvel fleiri aldir eða árþús-
und. Sjálfur bætir Einar við fjórðu bylgju-
lengdinni, lengsta tíma, sem tekur til enn lengri
tíma, og mælist nánast á jarðsögulegan kvarða.
Miklar sviptingar
Nútímann telur Einar einkennast af miklum
sveiflum í miðtíma, langtíma og lengsta tíma.
„Eftir á að hyggja er ég ekki frá því að vel-
ferðarsamfélagið hafi verið 50 ára sveifla í mið-
tíma, sem nú er að ljúka.“ segir Einar.
„Þá ætti frjálshyggjan líka að vera sveifla í
miðtíma sem lognast út af, en ég er ekki viss
um að þær breytingar sem hún hefur fram-
kallað í langtíma séu afturkræfar. Því er hugs-
anlegt að hún haldi velli,“ útskýrir hann.
Í bókinni telur Einar upp fimm atriði sem
hafa verið til í langtíma, en eru ýmist að hverfa
eða breytast.
„Fyrsta atriðið sem ég bendi á er breytingin
á borgarumhverfinu, sem er mjög til hins
verra,“ segir hann. „Borgir hafa í megin-
dráttum verið eins öldum saman, hannaðar fyr-
ir fólk. Nú spretta hvarvetna upp fáránlegar og
forljótar turnbyggingar, bílahverfi og hrað-
brautir. Við búum í bílaborgum! Þetta er alveg
nýtt.“
Annað atriðið sem Einar bendir á er að í
Vestur-Evrópu hafi tækni- og vísindadýrkun
tekið stað trúarbragða.
Í þriðja stað telur hann að ný siðferðisviðhorf
hafi rutt sér rúms, t.d. hvað snertir persónuleg
sambönd fólks.
Í fjórða lagi segir Einar að hrun klassískrar
menntunar sé tímanna tákn, og breyting í lang-
tíma. Klassískar bókmenntir og forn tungumál
séu ekki lengur kennd, eins og þau voru öldum
saman.
Fimmta breytingin er uppgangur þeirrar
kenningar að þjóðir séu ekki til.
„Þar á ég við þessi svokölluðu andþjóðlegu
viðhorf. Þau eru ný. Ekki alls fyrir löngu hefði
verið hlegið ef einhver hefði haldið því fram að
þjóðir væru ekki til,“ útskýrir hann.
„Þetta eru allt umskipti í langtíma. Þjóðir
Evrópu hafa verið til öldum saman. Borgir hafa
frá fornu fari verið skipulagðar með svipuðum
hætti. Menntun hefur lengi verið með sama
sniði og siðferðis- og trúarviðhorf hafa verið
áþekk í mörg hundruð ár. Nú er þetta allt að
breytast,“ segir hann.
„Samfara því er velferðarsamfélagið að láta
undan, það er breyting í miðtíma. Auk þess er
ég ekki frá því að nú sé að verða breyting í
lengsta tíma. Þá á ég við breytingar á loftslagi
jarðar og dauða tungumála, en þeim fækkar nú
jafnt og þétt.“
Fólk er ruglað í ríminu
Einar telur allar þessar samtíða sveiflur og
sviptingar gera nútímann róstusaman og
óskipulegan. Þess vegna eigi fólk erfitt með að
átta sig á hversu alvarleg afturför sé að verða.
„Frá frönsku byltingunni hefur lengst af ver-
ið stöðug þróun í átt til jafnaðar. Fyrir nokkr-
um árum varð svo kúvending. Á tiltölulega
skömmum tíma hefur ójöfnuður vaxið gróflega.
Jafnvel á blómatíma gamla kapítalismans var
munurinn á launum þeirra ríkustu og þeirra fá-
tækustu fjarri því jafn mikill og nú,“ segir
hann.
Honum finnst undarlegt að fólk kippi sér
ekki upp við þetta og láti eins og þessi
öfugþróun sé bæði réttmæt og óumflýjanleg.
Hann skýrir það þó þannig að fólk sé svo átta-
villt og ruglað í ríminu vegna mikilla umskipta í
langtíma að það átti sig ekki á hvað er að ger-
ast.
„Allt frá miðöldum hefur það viðhorf verið
ríkjandi að ekki sé gott að sumir lepji dauðann
úr skel á meðan aðrir lifa í vellystingum,“ segir
Einar.
„M.a.s. einvaldskonungar áttu að gefa kjör-
um alþýðunnar einhvern gaum. Þetta kemur
t.d. skýrt fram í Konungsskuggsjá. Hlutverk
konungs var ekki bara að koma í veg fyrir upp-
reisn almúgans, heldur líka að varna því að
yfirstéttin gerðist of frek við alþýðu manna.
Nýfrjálshyggjan gerði út af við þennan hugs-
unarhátt. Nú mega þeir sem eiga næga pen-
inga gera hvað sem þeim sýnist.“
Einar telur að hrun trúarbragða hafi rutt
veginn fyrir þessari viðhorfsbreytingu.
„Trú fylgdi visst siðferði og skyldur við
náungann sem fólk telur sig ekki lengur þurfa
að axla. Þegar tæknidýrkunin kemur í stað trú-
arinnar verður allt hömlulaust og siðferðið vík-
ur,“ segir hann.
Í tímum hjá Foucault og Lévi-Strauss
Í umfjöllun um Bréf til Maríu hefur því verið
haldið fram að bókin sé uppgjör Einars við
franska marxista, póstmódernisma, tilvistar-
stefnu og formgerðarhyggju.
Einar segir þetta ekki alveg rétta túlkun.
Hann hafi alls ekki ætlað sér að skrifa heim-
spekisögu, heldur skrifi hann út frá eigin
reynslu.
Einar sat tíma hjá þekktum fræðimönnun á
borð við Foucault og Lévi-Strauss. Í bókinni
lýsir hann því og er óvæginn í gagnrýni sinni á
frönsku menntamennina.
„Hvað varð um alla róttæklingana sem óðu
uppi ’68? Af hverju var ekkert andóf af þeirra
hálfu þegar nýfrjálshyggjan tók völd?“ spyr
hann.
Niðurstaða hans er sú að kenningar og hug-
myndir þeirra hafi, þegar upp var staðið, verið
lítið annað en innantómt málskrúð sem var
móðins um stund.
Geymslustöð fyrir ungt fólk
Spurður hvernig honum falli að vera sjálfur
kennari segist Einar ekki hafa yfir neinu að
kvarta.
Þó telur hann að óskapleg afturför hafi orðið
í háskólum.
„Stjórnvöld hafa tekið upp á því að gera há-
skóla að geymslustöð fyrir ungt fólk. Þannig
má fresta því að það fari út á vinnumarkaðinn
og atvinnuleysi aukist enn meir. Háskólar fyll-
ast af ungu fólki sem hefur engan raunveruleg-
an áhuga á náminu. Þetta getur gert kennsluna
nokkuð erfiða,“ segir hann.
„Ég finn ekki mikið fyrir þessu af því að mál-
vísindi eru þess eðlis að nemendur leggja þau
ekki fyrir sig nema þeir hafi áhuga. Samkenn-
arar mínir sem kenna vinsælli fög, t.d. ensku og
félagsfræði kvarta hins vegar mikið yfir þessu.“
Einar segir háskólakennurum stundum finn-
ast þeir vera nokkurs konar menningarlegir
skemmtikraftar í unglingabúðum.
Ekki vongóður
Í ljósi þeirra breytinga sem Einar fjallar um
segist hann ekki bjartsýnn á framtíðina.
„Ég kann engin úrræði gegn firringunni sem
við stöndum frammi fyrir. Ef menn vilja lifa
góðu lífi er þó líklega ágætis byrjun að slökkva
á sjónvarpinu,“ segir hann.
„Ég veit ekki hvað framtíðin ber í skauti sér
og eina ráðið sem ég hef er að hver og einn
reyni að afla sér sem mestra upplýsinga og átta
sig á því hvað er að gerast í heiminum.“
Heimur versnandi fer
Morgunblaðið/Frikki
Málskrúð Niðurstaða Einars Más Jónssonar er sú að kenningar og hugmyndir róttæklingana’68, hafi verið lítið annað en innantómt málskrúð, sem var móðins um stund.
Bókin Bréf til Maríu er greining
Einars Más Jónssonar á sam-
tímanum. Hann telur að óaftur-
kræfar grundvallarbreytingar
séu að verða á högum fólks.
Hann sagði Oddnýju Helgadótt-
ur frá bílaborgum, hruni klass-
ískrar menntunar, loftslags-
breytingum, tæknidýrkun og
breyttu siðferði. Hann segir
frjálshyggju eina orsök þessara
breytinga og er ekki bjartsýnn á
framtíðina.
» Á tiltölulega skömmum
tíma hefur ójöfnuður vaxið
gróflega. Jafnvel á blómatíma
gamla kapítalismans var mun-
urinn á launum þeirra ríkustu
og þeirra fátækustu fjarri því
jafn mikill og nú.“