Morgunblaðið - 02.09.2007, Blaðsíða 34

íslandsvinur
34 SUNNUDAGUR 2. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
H
enryk M. Broder
blaðamanni og rithöf-
undi voru nýlega veitt
svokölluð Ludwig
Börner-verðlaun, en
þau eru kennd við hugsuðinn Ludwig
Börner sem stundum hefur verið
kallaður „faðir blaðamennskunnar“.
Verðlaunin eru talin mesta við-
urkenning sem blaðamanni getur
hlotnast fyrir skrif sín í Þýskalandi.
Broder hefur margoft komið til Ís-
lands og skrifað fjölda greina um land
og þjóð. Því liggur beinast við að
spyrja hvenær og hvers vegna hann
hafi fengið þennan áhuga á Íslandi?
„Það sem kveikti áhuga minn á Ís-
landi var skáldsagan „Leyndardómar
Snæfellsjökuls“ eftir Jules Verne.
Sem krakki las ég sögur Jules Verne
beinlínis „upp til agna“ og sú hug-
mynd að hægt væri að komast í gegn-
um eldfjall niður í undirdjúp jarðar,
fannst mér mögnuð. Suma krakka
dreymir um að komast til Suðurhafs-
eyja, mig langaði alltaf til Íslands, til
þess að sjá með eigin augum eldfjallið
þar sem ferðin hófst í iður jarðar.
Einhvern tíma var ég svo gestur í
umræðuþætti í þýska sjónvarpinu.
Þar sagði ég frá því að ég óttaðist að
ég færi að verða of gamall til að gera
þennan Íslandsdraum minn að veru-
leika. Þegar ég svo daginn eftir kom
aftur heim í íbúðina mína í Berlín lá
þar skeyti frá Ferðamálaráði Íslands
í Frankfurt, þar sem mér var boðið í
blaðamannaferð til Íslands. Mér
fannst alveg ótrúlegt að einhver hefði
slysast til að horfa á þennan umræðu-
þátt og hugsað með sér „við verðum
að bjóða þessum brjálæðingi til Ís-
lands“ … Þetta var upphafið að „ást-
arsambandi“ mínu við Ísland. Nú eru
rúm 15 ár síðan þetta gerðist.“
Annar hugsunarháttur
– En hvað hefur viðhaldið neist-
anum í þessu ástarsambandi þínu við
Ísland?
„Það má segja að hrifning mín á Ís-
landi eigi sér eina höfuðástæðu: sam-
kvæmt öllum grundvallarreglum rök-
fræði, stærðfræði, félagsfræði og
sálfræði, er samfélag eins og Ísland
ekki fræðilegur möguleiki! Þið Ís-
lendingar eruð einfaldlega of fáir til
að geta haldið úti samfélagi, með rík-
isstjórn, löggjafarþingi, ráðuneytum,
eftirlitsstofnunum, spillingu og öllu
sem fylgir venjulegu nútíma-
samfélagi. Til þess duga 300 þúsund
manns alls ekki til!
Í hvert sinn sem ég spyr íslenska
vini mína og kunningja að því, hvern-
ig þið farið að þessu fæ ég sömu við-
brögðin. Viðkomandi horfir á mig
stórum augum og segir svo: „Það er
alveg rétt hjá þér. Ég hef aldrei velt
þessu fyrir mér.“ Þessi einlæga, mér
liggur við að segja barnslega afstaða,
finnst mér hreint út sagt stórkostleg!
Það frábærasta sem ég hef lent í að
þessu leyti var samtal við konu sem
rak humarveitingastað. Konan hafði
áður verið í gjörólíku starfi. Ég
spurði hana á ensku, hvernig mann-
eskja eins og hún, sem hefði ekkert
lært á þessu sviði og ekki einu sinni
unnið við neitt svona lagað áður, færi
að því að standa í svona rekstri. Hún
svaraði: „You know, first we do it,
then we like it.“ Þessi orð hafa setið í
mér síðan. Mér finnst eins og þetta
gætu verið kjörorð Íslendinga!
„Fyrst gerum við hlutina, svo höfum
við gaman af þeim.“ Þetta er allt ann-
ar hugsunarháttur en sá sem tíðkast í
Þýskalandi.
Hér gilda þrenns konar kjörorð,
sem menn klifa sífellt á: „Við höfum
aldrei gert þetta áður,“ „Hvað myndi
gerast, ef allir færu svona að?“ og:
„Þetta gengur ekki, það kemur ekk-
ert út úr þessu.“ Þannig hljóða þrjár
mikilvægustu kennisetningar þýskar
lífsspeki okkar tíma. Ég hef aldrei
heyrt Íslending taka sér neitt þessu
líkt í munn.“
Jákvæð sprenging
– Finnst þér Ísland hafa breyst, frá
því að þú komst í fyrsta sinn til lands-
ins fyrir rúmum 15 árum?
„Já, mér finnst Ísland hafa breyst
töluvert á síðustu árum. Þegar ég
kom til landsins í fyrsta sinn, var það
ennþá notalegra en það er nú. Þegar
ég sit á kaffihúsi í miðbænum við göt-
una þar sem „Mál og menning“ er til
húsa – og ég get enn ekki borið fram
nafnið á (!) – eða fæ mér kaffi í Perl-
unni og horfi yfir borgina í ljósaskipt-
unum, fæ ég stundum á tilfinninguna
að ég sé staddur í Los Angeles. Borg-
in endar ekki lengur við sjóndeild-
arhringinn. Það er ótrúlegt, hversu
mikill fjöldi bygginga hefur risið í
Reykjavík á síðustu árum.
Mér finnst eins og það sé að verða
sprenging í þessu samfélagi – í já-
kvæðri merkingu orðsins. Og annað
sem ég tek eftir er að helmingur þjóð-
arinnar virðist sífellt vera á faralds-
fæti. Það er ótrúleg hreyfing á fólk-
inu. Það sem m.a. heillar mig við
Íslendinga er þessi sífellda athafna-
þrá, þessi löngun til að gera eitthvað,
koma einhverju nýju á koppinn, öll
þessi mikla framkvæmdagleði – þetta
er nokkuð sem mér finnst vera dæmi-
gert fyrir Íslendinga. Mér er ljóst að
þjóðin er svo fámenn að það getur
enginn verið aðgerðarlaus og setið
hjá. Það finnst mér einstaklega
heillandi við Ísland. Ég hef hitt há-
skólaprófessora sem nota fríin sín til
að sinna leiðsögn erlendra ferða-
manna. Á Ísafirði rakst ég t.d. á sjáv-
arlíffræðing sem – meðfram sínu eig-
in starfi – rekur lítinn veitingastað;
mér finnst þetta alveg stórkostlegt.
Kannski sýnir það okkur líka að
það sé auðveldara að halda litlu sam-
félagi gangandi en að halda millj-
ónaþjóðum á réttum kili.“
Ber ekki af sér viðhaldið
– Hvernig hafa vinir þínir, kollegar
og kunningjar brugðist við þessum
Íslandsáhuga?
„Vinir mínir og samverkamenn,
sem og eiginkona mín, hafa ekki
fundið aðra skýringu á þessu dálæti
mínu á Íslandi en þá, að ég hljóti að
eiga viðhald á Íslandi! Í byrjun vísaði
ég slíkum athugasemdum á bug og
hélt því fram að það sem heillaði mig
við Ísland væri landslagið, maturinn,
loftslagið, fólkið o.s.frv. Nú er ég hins
vegar hættur að bera þetta af mér.
Sextugur maður sem fær að heyra að
hann eigi pottþétt viðhald í einhverju
landi og leggi á sig stöðugar flug-
ferðir til að hitta viðhaldið sitt hefur
enga ástæðu til að bera slíkt af sér!
Nei, í alvöru talað, vinir mínir taka
þessu misjafnlega. Nú rekst ég þó æ
oftar á önnur „Íslands-freak“, fólk
sem verður tárvott til augnanna þeg-
ar ég byrja að tala um landið og segir
í andaktugum tón: „þú líka!“ Svo eru
aðrir sem yrðu sjálfsagt ekki jafn
hissa þó að ég segðist búa í Timbúktú.
Reykjavík er í augum margra spenn-
andi staður. Og jafnvel þótt fólk viti
ekkert um Ísland virðast flestir
tengja Reykjavík við Halldór Lax-
ness og misjafnt veðurfar. Það er svo
sem ekki hægt að álasa fólki fyrir það
en margir eiga mjög erfitt með að
skilja hvað gerir Ísland svona sér-
stakt. Stundum skil ég það heldur
ekki sjálfur. Ég heimsæki landið aft-
ur og aftur en þegar einhver spyr mig
af hverju líður mér oft eins og ást-
föngnum manni sem verður hvumsa
og kemur ekki upp orði þegar hann er
beðinn að skýra hvers vegna hann sé
ástfanginn af einmitt þessari mann-
eskju.
Ég hef farið mjög víða og kynnst
mörgum þjóðum en Ísland er í mín-
um huga einstætt fyrirbæri í sögu-
legum, menningarlegum og fé-
lagslegum skilningi. Ég er staðráðinn
í að skrifa heila bók um landið, þó
ekki væri nema til þess eins að átta
mig sjálfur á því. Ég get lýst hrifn-
ingu minni á Ítalíu eða Ísrael með
einni setningu. Þegar kemur að Ís-
landi gengur það hins vegar ekki.
Eitt af því sem heillar mig við Ís-
land er þessi sérstæða blanda af
sveitamennsku og heimsborg-
arahætti. Þetta er nokkuð sem ég hef
hvergi annars staðar fundið. Land-
fræðilega er Ísland á hjara veraldar.
Þó rekst ég sífellt á Íslendinga sem
hafa búið lengi í útlöndum, tala nokk-
ur tungumál og eru mjög vel upp-
lýstir um framvindu heimsmálanna.
Það er þessi sérstaka blanda af land-
fræðilegri einangrun og hlutdeild í
málefnum umheimsins sem mér
finnst svo stórkostleg.“
Réttlætanlegt stórmennsku-
brjálæði
– Nú hefur þú sem gyðingur haldið
því fram að það sé viss andlegur
skyldleiki með gyðingum og Íslend-
ingum. Í hverju er þessi skyldleiki
fólginn?
„Íslendingar og gyðingar eiga ým-
islegt sameiginlegt. Þar má fyrst
Í ástarsambandi við Ísland
Henryk M. Broder er einn af þekktustu blaðamönnum Þýskalands. Hann er gyðingur af pólsku bergi brotinn og hefur um ára-
bil verið einn helsti samfélagsrýnir tímaritsins Der Spiegel, auk þess sem hann hefur sent frá sér fjölda bóka um þjóðfélagsmál.
Arthúr Björgvin Bollason hitti Broder í Frankfurt og spjallaði við hann um dálæti hans á Íslandi og nýjustu bók hans, „Hurra,
wir kapitulieren“, sem olli miklu fjaðrafoki í Þýskalandi.
Einstakt fyrirbæri Þótt Broder hafi farið víða og kynnst mörgum þjóðum er Ísland í hans huga einstakt fyrirbæri í margs konar skilningi.
» Það má segja að
hrifning mín á Ís-
landi eigi sér eina höf-
uðástæðu: samkvæmt
öllum grundvallar-
reglum rökfræði, stærð-
fræði, félagsfræði og
sálfræði er samfélag
eins og Ísland ekki
fræðilegur möguleiki!
Með Berlínarbangsa Samfélagsrýninum Henryk M. Broder finnst Íslend-
ingar hugsa allt öðru vísi heldur en Þjóðverjar.