Morgunblaðið - 03.02.2008, Qupperneq 11

landeigandans á þennan hátt fól, að
áliti Ólafs, ekki í sér eignaskerðingu
sem bryti í bága við ákvæði stjórn-
arskrárinnar heldur væri um að ræða
almennar takmarkanir.“
Mörg frumvörp, sem innihéldu til-
lögur um almennar takmarkanir
eignarréttar á orkuauðlindum, komu
síðan fram í kjölfar orkukreppunnar
á áttunda áratugi síðustu aldar.
„Nánast á hverju einasta þingi í lang-
an tíma voru fluttar tillögur í þessa
veru, þ.e. um löggjöf sem markaði
einhvers konar meðalveg milli hags-
muna landeigenda annars vegar og
almennings hins vegar. Í þessum til-
lögum var almennt gengið út frá því
sjónarmiði að landeigandi ætti rétt á
nýtingu auðlinda á eða í landi sínu að
því marki sem nauðsynlegt væri til
þess að hann gæti haft þau not af
landi sínu sem heyra til venjulegrar
hagnýtingar þess. Þau rök sem færð
voru fyrir því að setja eignarrétti
landeiganda mörk voru m.a. þau að
með því yrði tryggt að þessi nátt-
úruauður kæmi að sem mestum og al-
mennustum notum fyrir þjóðarheild-
ina.
Önnur röksemd var sú að rann-
sóknir og boranir væru kostn-
aðarsamar og ekki á færi einstaklinga
og eins að þetta séu auðlindir sem
ekki hafa orðið til fyrir tilstuðlan
landeigenda heldur séu þær frá nátt-
úrunni komnar. Þetta er eins konar
Locke-ísk hugmynd um tengingu
vinnunnar við eignarréttinn. Þá komu
á þessum tíma fram hugmyndir um
að jarðhiti á háhitasvæðum yrði í eigu
ríkisins en jarðhiti í eignarlöndum á
lághitasvæðum í eigu landeigenda.
Það voru þó vandkvæði á þeim hug-
myndum, m.a. benti lagadeild Há-
skóla Íslands í álitsgerð á, að sam-
kvæmt þágildandi lögum ætti
landeigandinn rétt til nýtingar jarð-
hita undir yfirborði jarðar hvort sem
um væri að ræða lághitasvæði eða há-
hitasvæði, þótt vafi léki á um hve
langt í jörðu niður rétturinn næði.
Þessi skipan mála gæti því leitt til
bótagreiðslna í einhverjum tilvikum,“
segir Aagot.
Of seint að kveða á
um dýptarmörk?
Henni þykir ekki gott að átta sig á
því hvers vegna ekkert frumvarp-
anna náði fram að ganga. „Vænt-
anlega hefur bæði verið mikil and-
staða frá landeigendunum sjálfum,
bændum sem margir hverjir hafa
væntanlega verið í hópi framsókn-
armanna, og eins frá sjálfstæðis-
mönnum af eignarréttarástæðum.
Það virðist alltént alla tíð hafa verið
þungur róður að afla þessum hug-
myndum fylgis. Það er þó athygl-
isvert að flutningsmenn fyrstu frum-
varpanna voru tveir helstu leiðtogar
Sjálfstæðis- og Framsóknarflokksins
á síðustu öld, Bjarni Benediktsson og
Ólafur Jóhannesson.“
Aagot veltir fyrir sér hvort það sé
um seinan að kveða á um ákveðin
dýptarmörk nú, hvort þjóðin sé
hreinlega búin að missa af lestinni.
„Þau sjónarmið sem eldri tillögur
byggðust á, að landeigandi ætti rétt
til nýtingar auðlinda sem heyrði til
venjulegri nýtingu lands, eiga ef til
vill ekki við lengur. Hvað er venjuleg
nýting lands nú til dags þegar að-
stæður til auðlindanýtingar eru orðn-
ar allt aðrar og fjármagnið ekki bara í
höndum ríkisins? Slíkar takmarkanir
á eignarrétti landeigenda yrðu þá
væntanlega að byggjast á öðrum
sjónarmiðum en þessum.“ Hún bend-
ir á, að norska löggjöfin sé á þann veg
að eignarréttur landeigandans sé
ekki ótakmarkaður niður á við.
„Norðmenn setja ekki ákveðin dýpt-
armörk en leysa málið þannig að
landeigandi getur ekki hindrað nýt-
ingu auðlinda, t.d. nýtingu vatns,
djúpt í jörðu sem kannski nær inn á
auðlind sem er inni á skilgreindu
eignarlandi hans svo fremi sem það
raskar ekki rétti hans til venjulegrar
notkunar.“
Virðing fyrir einkaeignarrétti
Þá hafa Norðmenn tekið af skarið
um að ákveðin auðlind, þ.e. olía í
jörðu, sé alfarið í eigu ríkisins þó und-
ir eignarlandi sé. „Til að byrja með
heyrðust raddir þess efnis að þetta
bryti í bága við stjórnarskrána en
þær raddir eru nú þagnaðar. Það
virðist vera almenn sátt um málið.“
Aagot segir áherslu á einkaeign-
arréttinn alla tíð hafa verið ríka á Ís-
landi og þess vegna standi í okkur að
taka af skarið í þessum efnum. „Við
höfum tilhneigingu til að líta svo á að
aðrar leiðir til að kveða á um rétt til
auðlinda en einkaeignarrétturinn séu
ófærar, bæði lagalega og hagrænt.
Þetta hefur maður séð glöggt í um-
ræðunni um fiskveiðiheimildirnar og
eignarrétt á nytjastofnum á Íslands-
miðum gegnum tíðina. Ýmsum finnst
óhugsandi að þjóðin geti átt eitthvað.
Það er auðvitað misskilningur, auð-
vitað getur þjóðin átt ýmislegt. Það
er svo spurning um útfærslu hver fari
með þær heimildir, sem í þeim eign-
arráðum felast, í umboði þjóðarinnar.
Þjóðlendurnar eru til dæmis ein teg-
und af eignarrétti.“ Aagot hefur velt
fyrir sér þeirri breytingu sem gerð
var með nýjum vatnalögum á eign-
arráðum landeiganda yfir vatni á
landi hans. Hún hefur gaumgæft þær
röksemdir fyrir breytingum á orða-
lagi eignarákvæðis laganna sem sett-
ar voru fram í athugasemdum með
frumvarpi því er varð að vatnalögum
nr. 20/2006. Þær lúta einkum að
þremur atriðum:
„Í fyrsta lagi er gengið út frá því að
við setningu vatnalaganna 1923, sem
enn eru í gildi, hafi svokölluð sér-
eignastefna orðið ofan á. Önnur rök-
semdin, sem er sérstaklega áhuga-
verð, gengur út frá því að þær
heimildir sem vatnalögin veita land-
eiganda séu svo umfangsmiklar að
þær nái yfir allar hagnýtingarheim-
ildir sem skipta máli og þar með megi
jafna þessum afnotarétti til beins
eignarréttar. Í þriðja lagi er því hald-
ið fram að dómstólar hafi talið land-
eigendur eiga eignarrétt að vatni á
landi sínu.“
Þessar röksemdir hrekur Aagot í
grein sem birtast mun í næsta hefti
Úlfljóts, tímarits laganema. „Ég fór
gaumgæfilega í gegnum umræðuna
sem fór fram þegar vatnalögin voru
sett 1923.
Það var mjög langt ferli, sem fossa-
nefndin svonefnda kom m.a. að, og
umræðan er mjög áhugaverð. Lög-
gjöfin var líka mjög vönduð og hefur
staðist tímans tönn. Á grundvelli
þeirra gagna sem ég fór yfir kemst ég
að þeirri niðurstöðu að sér-
eignastefnan hafi í raun og veru ekki
orðið ofan á.“
Forðað úr klóm útlendinga
Hún segir fossamálin hafa verið í
brennidepli á þessum tíma og fyrir
mönnum vakti fyrst og fremst að
tryggja að fossarnir kæmust ekki í
eigu útlendinga og að íslensku þjóð-
inni yrði gert kleift að nýta þessa auð-
lind án þess að þurfa að borga fyrir
hana gríðarlegar fjárhæðir.
„Það er hins vegar alveg ljóst að
nýtingarréttur fallorkunnar, þ.e.
virkjanarétturinn, er í höndum land-
eigandans samkvæmt lögunum enda
þótt hann sé bundinn ákveðnum skil-
yrðum.“
Deilur um verðmæti þessa réttar
hafa sprottið upp í kjölfar setningar
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. FEBRÚAR 2008 11
vi
lb
or
ga
@
ce
nt
ru
m
.is
Hrafnista óskar Elínborgu Jóhannsdóttur og Fríðu Kristínu
Guðjónsdóttur sjúkraliðum til hamingju með 25 ára
starfsafmælið sem þær fagna báðar um þessar mundir.
Á Hrafnistu er tekið vel á móti öllu nýju starfsfólki sem vill
starfa í þjónustu við aldraða.
25ára
starfsafmæli
www.hrafnista.is