Sjómannablaðið Víkingur - 01.08.1963, Page 10

V. Sigurðsson:
Úr þróunarsögu siglingafræðinnar
Sjókortið. — Nokkurs konar
leiðsögubók fyrir sjófarendur
var skrifuð fáum öldum fyrir
Krist. Þó að ekki sé hægt að
rekja sögu sjókortsins það langt
aftur í tímann er ekki óhugs-
andi, að sjókort hafi verið til
á þeim tíma. Frá fyrstu tímum
hafa menn án efa vitað, að það
er erfiðara að útskýra hvemig
eigi að komast milli tveggja
staða heldur en að búa til línu-
rit, og þar sem elztu koi*t, sem
þekkt eru, eru tiltölulega ná-
kvæm og yfir stór svæði, þá
virðist það líkleg röksemd, að
eldri kort hafi verið höfð til
hliðsjónar af kortagerðarmönn-
um.
Án efa hefur ekki verið not-
uð nein felling við gerð fyrstu
sjókortanna,, heldur hafa þau
verið einföld línurit, sem ekki
tóku neitt tillit til lögunar jarð-
arinnar. Reyndar voru þessi
flötu kort notuð í margar aldir
eftir að felld kort voru búin til,
en kortafellmg er sú aðferð,
sem notuð er til að sýna lögun
jarðarinnar á flötu korti. Korta-
fellingaraðferðir eru margar og
hefur hver aðferð sína vissu
eiginleika og notagildi.
Talið er að gnomoniska fell-
ingin hafi verið gerð af Thales
frá Míletus (640-546 f. Krist).
Hann var leiðtogi hinna „sjö
vitru manna“ Grikklands, og
var frumkvöðull' grískrar flatar-
málsfræði, stjömufræði og heim-
speki. Hann var ennfremur sigl-
ingafræðingur og kortagerðar-
maður.
Stærð jærðwrinnar, var mæld
þegar á þriðju öld f. Krist af
Erastosthenes. Mæling á stærð
jarðarinnar er fyrsta sögulega
afrekið,, sem unnið er í beinu
sambandi við kortagerð. Erasi>
osthenes tók eftir því, að á há-
degi um sumarsólstöður lýsti
sólarljósið alveg upp ákveðinn
brunn í Syen, þegar sól var í
hádegisstað, en í Alexandríu
um 500 mílum norðar, þarkast-
aði sólarljósið skuggum, þegar
sól var í hádegisstað. Hann á-
lyktaði, að þetta orsakaðist af
bogalögun yfirborðs jarðarinn-
ar, og jörðin hlyti því að vera
kúlulaga. Með því að nota
skugga af húsi Alexandríu, sem
hann vissi hæð á, mældi Erast-
osthenes zenithfirðina 7,5 gráð-
ur eða 1/48 af ummáli (þ.e.a.s.
af 360°) jarðarinnar. Ummálið
hlaut því að vera 500 x 48 =
24000 landmílur. Rétt lausn er
hins vegar um 24900 landmílur.
Talið er að Erastosthenes hafi
fyrstur manna mælt breidd og
notað gráður við mælinguna.
Hann bjó til 16 strika vindrós,
útbjó vindatöflu og gerði grein-
armun á staðarvindum og ríkj-
andi vindum.
Af eigin uppgötvunum og úr
handritum sjófarenda, land-
könnuða, ferðamanna, sagnfræð-
inga, og heimspekinga viðaði
hann að sér fróðleik og skrifaði
mjög merkilega lýsingu á hin-
um þekkta heimi, sem hóf
landafræðina upp á vísindalegt
stig.
Sterografiska og orthograf-
iska kortafellingin er komin frá
Hipparkusi á annarri öld f.
Krist.
Heimskort Ptolemys. — Eg-
yptinn Kládíus Ptolemy var
uppi á annarri öld f. Krist:
Hann var stjörnufræðingur, rit-
höfundur,, landafræðingur og
stærðfræðingur. Hann átti eng-
an jafningja í stjömufræði fyrr
en Kóperníkus kom fram á
sjónarsviðið á 16. öld. Ptolemy-
var mesti kortagerðarmaður
sinnar tíðar og gerði mörg kort,
þar sem hann sýnir lengd og
breidd staðanna, eins og ákveð-
ið hafði verið með himinhnattar
YlKINGUR