Sjómannablaðið Víkingur - 01.03.1984, Blaðsíða 18

Einar
Jónsson
Einar Jónsson er
fiskifræöingur
hjá Hafrann-
sóknastofnun
18 Víkingur
Urríki hafsins
Þorskkóngar og
Allir sjómenn kannast viö ýmsa vansköpun hjá fiskum. Ein algengasta missmíð
á helsta nytjafiski okkar, þorskinum, sést reyndar þaö oft að í munni fiskimanna
hefur hún hlotið sérstakt nafn. Þorskkónga nefna sjómenn þorska sem hafa sér-
stætt og afmyndaö höfuðlag og á nafniö aöeins viö ákveöna gerö vansköpunar.
Þessi nafngift er samt ef til vill ekki öllum hinum yngri sjómönnum kunn nu á dög-
um. Menn hafa hvorki tækifæri né tíma til þess aö velta slíkum fyrirbærum fyrir
sér eins og áöur þegar hver fiskur var dreginn á færi. En þótt gömlu fiskimennirnir
hafi sennilega átt fleiri nöfn en þetta á afstyrmi, sem komu inn fyrir borðstokkinn,
höföu þeir enga þekkingu né aðstööu til þess aö skoða þessi fyrirbrigði út frá
sjónarhóli raunveruleikans og náttúruvísindanna og tengdu því slíka drætti oft-
ast viö hjátrú eins og algengt var til þess aö brúa bilið mill hins áþreifanlega og
hins óútskýranlega. Merkilegt er aö afstyrmi eins og þorskkóngur var ekki talið
ódráttur heldur þótti vita á góöan afla, sem er kannski eðlilegt því menn veröa að
veiöa nokkuö marga þorska til þess aö eiga líkur á aö fá slíkan drátt.
Þó almennri þekkingu og
náttúruvísindum hafi fleygt
fram, vantar enn mikiö á aö
hægt sé aö gefa fullnægjandi
skýringar á öllum atriöum
þegar rætt er um þorskkónga
og þeirra lika. Þrátt fyrir þaö
hef ég — sjómönnum til
gagns og gamans — tekiö
saman grein um þaö fyrirþæri
í heimi fiska sem er van-
skapnaður; orsakir hans og
tiðni. Veröa menn hér aö virða
viljann fyrir verkiö þvi fleiri
spurningar kunna aö vakna
heldur en þær sem svaraö er,
en þá er ef til vill þetur af staö
farið en heima setiö.
Mismunandi van-
skapnaður
Sjúklegt og afbrigöilegt
vaxtarlag má sjá hjá flestum
eöa öllum fiskitegundum hér
viö land, en vanskapnaöur hjá
þorskfiskum og þá sér-
staklega hjá þorski og ýsu
viröist algengari heldur en hjá
öörum tegundum.
Hjá þorski og ýsu eru þrjár
tegundir vanskapnaöar nokk-
uö algengar en þær eru; út-
litsgallar á haus, dverg- eöa
krypplingsvöxtur og þá bækl-
uö eða bogin stirtla. Er þá tal-
iö upp í þeirri röö aö byrjað er
á þeirri „bæklun" er mér virö-
Helstu útlitsgerðir hjá van-
sköpuðum þorski: A) eðlilega
vaxinn fiskur, B) krypplings-
vöxtur, C) bækluð stirtla, D)
Þorskkóngur, þ.e. sérkenni-
leg vansköpun á haus, E)
„hnúfunefur", þ.e. vansköpun
fremst á haus.
ist algengust og endaö á
þeirri óalgengustu. Tíöni
slíkra geröa vanskapnaðar
segir þó næsta örugglega
meira til um hversu alvarleg
„örorkan" er fyrir fiskinn og
þar meö lífs- og afkomu-
möguleika hans, heldur en
tiöni sömu örkumla á unga
aldri, en orsakir slíks van-
skapnaðar má oftast rekja til
áfalla, skorts eöa óeðlilegs
umhverfis á fyrstu ævivikum
eins og nánar verður komiö
inn á hérá eftir.
Missmiði á haus vil ég
greina i tvennt (a.m.k. hjá
þorski). Annars vegar er
einskonar andanefjuhaus, en
það eru einmitt hinir svo-
nefndu þorskkóngar. Hins
vegar eru einskonar hnúfu-
nefir og töldust slikir fiskar
ekki til þorskkónga eftir þvi
sem næst verður komist.
Ekkert sérstakt nafn kann ég
um slíka fiska. Þá sjást alls-
konar afbrigðilegir skoltar;
stuttir eöa langir neðrikjálkar,
innan þessara tveggja hópa,
eöa afmyndaðir kjálkar eru
einu lýti fisksins, en þar kann
oft aö vera um lemstrun aö
ræöa.
Vansmiöi á haus háir fisk-
inum sennilega ekki mikið og
stórir og gamlir fiskar sjást
iöulega meö slíkum ágöllum.
Dvergvöxtur, þar sem
missmiöin felst i þvi aö fiskur-
inn vex ekki eðlilega og öll
hlutföll i vaxtarlagi þvi úr lagi
gengin, svo menn tala um
krypplinga, háir fiskinum
skiljanlega meira en klumpu-
hausinn. Tiðast mun hér um
hryggjarliöaskemmdir aö
ræöa, þannig aö hreyfigeta
fisksins er um leiö mjög skert.
Gamlir og stórir fiskar meö
slikum ágöllum sjást þvi frek-
ar sjaldan. Krypþluö og bogin