Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 1995, Side 35

Náttúrufræðingurinn - 1995, Side 35
því er hraungerdi heitir“. Ekki er vitað til að bær með þessu nafni hafi nokkru sinni verið til í Landbroti, enda getur máldaginn aðeins um „land“, ekki bæ eða bújörð. Hraungerði er hins vegar bær í Alftaveri. Af því að Hraungerði, það er máldaginn nefnir, er talið um leið og Dalbær og Uppsalir gæti hugsast að það væri sú jörð sem nú heitir Hraunkot, en aðeins ein jörð (Fagurhlíð) er þar á milli (2. mynd). Þar hafi á þessum tíma ekki verið byggt ból en vel nýtanlegt land. Ekki er vitað hvenær fyrst var byggt í Hraunkoti. Annað er svo það að í athugasemdum við þessa mál- daga, sem virðast skrifaðar af Jóni Sig- urðssyni, er fullyrt að um sé að ræða Eystri-Dalbæ. Ekki fæ ég séð að það sé stutt haldbærum rökum. Höfundur athuga- semdanna telur að það álit að um Ytri- Dalbæ sé að ræða „sé á getgátu einni byggt“. Það er hins vegar staðreynd að í báðum þessum tilfellum er um getgátur að ræða og hæpið hvort nokkru sinni verði úr skorið. Rökin fyrir að um Eystri-Dalbæ sé að ræða eru talin þessi: Að sú jörð sé stærri þegar Hraungerðisland sé talið með, að Uppsölum hafi oft verið slegið saman við Dalbæ og í þriðja lagi að Eystri-Dalbæ sé í jarðabókum (ekki tilgreint hverjum) reikn- aður reki. Fjara er ekki nefnd. Ærið veik eru þessi rök. Um þetta Hraungerðisland er ekkert vitað. Annað sem höfundur athugasemdanna fullyrðir er að Landbrot heiti Nýkomi samkvæmt Landnámabók, en þar stendur aðeins „fyrir ofan Nýkorna" samkvæmt Landnámabók, án þess að láta þess getið hvað það sé. Um þá fullyrðingu að um Landbrot sé að ræða verður ekki annað sagt en að hún er út í hött. Ekki er vitað til að Eystra-Dalbæ hafi tilheyrt fjara, og ekki hefur svo verið á þessari öld. Staðreynd er hins vegar að Ytri-Dalbær á fjöru enn í dag. Af þeim sökum sýnist öllu líklegra að í Landnámu sé átt við Ytri- Dalbæ (um Nýkoma, sjá síðar). Af því sem hér hefur verið dregið fram sýnist næsta ljóst að nokkur byggð hlýtur að hafa verið í Landbroti urn aldamótin 1000 og nokkru fyrir þann tíma. 1 máldaga Kirkju- bæjarklausturs frá 1216-1218 er auk þeirra bæja sem þegar eru nefndir getið um Asgarð, Hólm og Þykkvabæ og Þykkva- bæjarklaustursmáldagi frá 1300 nefnir eftirtalda bæi: Fagurhlíð, Erpsstaði, Kárs- staði og Syðri-Vík, en af því má ráða að þá hafi Efri-Vík einnig verið til. í máldaga kristbúsins á Uppsölum frá 1368 er getið um „hátýningamel", en af því má ráða að þá var byggð komin í Hátúnum. Um 1340 er vitað um eftirtalda bæi í Landbroti: Ásgarð, Kársstaði, Erpsstaði (síðar Refs- staði), Hátún, Efri-Vík, Dalbæ, Hraun, Þykkvabæ, Hólm og Ytri-Dalbæ. Mjög fornar rústir benda til byggðar í Seglbúð- um snemma og e.t.v. frá þessum tíma. Af Svínfellinga sögu (Sturlunga saga, III 1963) er ljóst að byggð var í Tungu á þeim tíma er þeir ófögru atburðir gerðust á Kirkjubæjarklaustri sem sagan greinir frá. Af þessu sýnist ljóst að um miðja 14. öld voru 13 eða 14 býli í Landbroti. í byrjun þessarar aldar voru þar 19 jarðir byggðar en við manntalið 1703 og á 17 jarðanna eru fleiri en einn ábúandi og á 6 fleiri en tveir (Björn Magnússon 1973). Til gamans skal þess hér getið að nöfn tveggja bæja í Landbroti benda til nafns landnámsmannsins. Það eru Erpsstaðir, sem virðast hafa farið í eyði á 14. eða 15. öld, og Kársstaðir sem fóru í eyði 1950 (3. mynd). Nafnið Kárr er fornt og bendir það til landnáms snemma. Það kemur fyrir á rúnasteinum í Uppland í Svíþjóð (Elmevik 1984) og er þekkt úr okkar fornbókmennt- um. Að uppruna til mun það auknefni (eins og Snorri) og þýða hinn (sá) hrokkinhærði. Síðar verður það Kári. Önnur bæjarnöfn í Landbroti eru „náttúrunöfn". Á ýmsu hefur gengið um byggð í Land- broti á liðnum öldum. Jarðir hafa farið í eyði en byggst á ný. Sumar hafa horfið með öllu og hálfgleymdar sagnir og vall- grónar rústir það eina sem minnir á tilveru þeirra. Landrými er lítið í sveitinni og húsakostur þar lengst af rnjög slæmur, torfbæir ráðandi fram til loka 19. aldar. Sandfok virðist oft hafa gert mikinn usla, einkum í byggðinni austanverðri, t.d. benda lauslegar athuganir til þess að Erps- staðir hafi eyðst af sandfoki og eins virðist 33
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.