Náttúrufræðingurinn

Volume

Náttúrufræðingurinn - 1995, Page 50

Náttúrufræðingurinn - 1995, Page 50
næst 1,1 mm á ári. Er það meðaltal af 14 mælingum á ýmsum stöðum í Landbroti. Heita má að sama fengist á nokkrum stöð- um á Síðu og í Fljótshverfi. Eg hef þó valið að nota fremur töluna 1 mm þar eð ekki verður við komið mestu nákvæmni hvort eð er. Rétt fyrir ofan Tröllshyl er farvegurinn 120 m breiður. í honum er öskulagið frá gosinu mikla í Öræfajökli 1362 óhreyft og eins er í sama farvegi neðan við hylinn. Af því er ljóst að áin var hætt að renna þar 1362. Annað öskulag kemur hér líka við sögu. Það er gráleitt og hér um 2 cm þykkt. Þessi tvö lög fylgjast að um allt héraðið og eru því afar góð einkennislög. Að jafnaði eru um 12 cm á milli þeirra. Gráa lagið telur Sigurður Þórarinsson (1981) vera komið vestanfrá, fallið um miðbik 13. aldar eða jafnvel 1245. Nú hefur fengist l4C-aldursákvörðun á þessu lagi, gerð í Hollandi og á ég hana að þakka Lárusi Guðjónssyni jarðfræðingi sem þar starfar. Sýni fyrir þessa aldursákvörðun var tekið í mýri við Mjósundstanga suður af Herjólfs- stöðum. Tekið var örþunnt mólag bæði ofan á og undir öskunni og það aldurs- greint. Ákvörðunin (UtC-527) gaf 780±80 l4C ár (BP), þ.e. fyrir 1950 og þar með fengið að askan hafi fallið á tímabilinu 1180-1280. Mat Sigurðar er því innan þeirra tímamarka. Sé nú önnur aðferð notuð, sú að mæla jarðvegsþykkt frá ösku- laginu úr gosinu mikla í Öræfajökli 1362, fæst árið 1242 fyrir gráa lagið. Taki maður sér það frjálsræði að ganga út frá árinu 1230 og telja þaðan 280 mm (=ár) niður á aur í farvegi árinnar fæst árið 950. Það ætti að þýða að eftir það hefði Skaftá ekki fallið í Tröllshyl. Þar með er þó engan veginn sagt að áin öll hafi í einu breytt um farveg þótt höfuðvatnsfallið hafi tekið nýja rás. Nokkuð kann um skeið að hafa fylgt fyrri farvegum, svo sem Ármanns- kvísl, Tungulækur og Ófæra. Það er hins vegar ljóst að þarna varð snögglega mikil breyting, sem varð örlagarík fyrir um- hverfið allt. Farvegir í Landbroti þornuðu, sandfok hófst þar, Stjórnarsandur varð til, en það svæði kann fram að því að hafa verið gróðurlendi. Skjaldbreið eyddist, áin hækkaði landið meðfram Landbroti að austan, lón mynduðust og lækir stífluðust í farvegum sínum. Allt þetta kunna Ketill fíflski og hjú hans að hafa horft á (Jón Jónsson 1994) og jafnvel gefið vatnsfall- inu nafnið Nýkomi en það eitt er sönnun þess að atburðurinn 'varð fyrir augum manna. Enn má í þessu sambandi minna á malarlagið sem er í rofi við Rás við túnið í Ytri-Dalbæ (Jón Jónsson 1978). Staða þess sýnir að það hefur orðið til eftir að þykkur jarðvegur var kominn á hraunið og aldurs- ákvarðanir á mó strax undir mölinni benda til þess að það hafi orðið til lítið eitt fyrir eða snemma á Iandnámsöld. Vart er um annað að ræða en hlaup í Skaftá sem því hafi valdið. Nánari athuganir á þessu svæði eru mjög áhugaverðar og ekki er óhugsandi að þær gætu leitt í ljós merk atriði í elstu byggðasögu landsins. ■ STÖÐUVÖTN OG TjARNlR Stærstu stöðuvötn í Landbroti eru Hæðar- garðsvatn og Víkurflóð. Þau eru ámóta stór en eiga sér ólíka myndunarsögu. Hraun er kringum Hæðargarðsvatn á allar hliðar og að því að suðvestan er allhá brún. Að beiðni minni var vatnið dýptarmælt í desember 1989. Að því verki stóðu þau Jón Hjartarson, Hjörtur Heiðar Jónsson, Ólafur Páll Jónsson, Frosti Jónsson og Sigríður Droplaug Jónsdóttir. Fyrir þetta eru þeim öllum bestu þakkir færðar. Vatnið reyndist ekki djúpt og hvergi inældist í því 6 m dýpi (15. mynd). Ekki sýnist líklegt að botn þess sé hraun. Ofanjarðarrennsli er ekki úr því en neðanjarðar um Þjófakálk til Tunguvatns hins nyrðra og kemur það fram undir Krummanefi. Afrennsli mun það hafa til Skaftár norður af bæ í Hæðargarði. Nokk- urt samband er milli þess og Skaftár því víst er að fyrir kom, a.m.k. hér áður, að jökullitur kom á vatnið við mikla vexti í ánni. Tunguvötnin eru tvö. Syðra vatnið, 48
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.