Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 50

næst 1,1 mm á ári. Er það meðaltal af 14
mælingum á ýmsum stöðum í Landbroti.
Heita má að sama fengist á nokkrum stöð-
um á Síðu og í Fljótshverfi. Eg hef þó
valið að nota fremur töluna 1 mm þar eð
ekki verður við komið mestu nákvæmni
hvort eð er.
Rétt fyrir ofan Tröllshyl er farvegurinn
120 m breiður. í honum er öskulagið frá
gosinu mikla í Öræfajökli 1362 óhreyft og
eins er í sama farvegi neðan við hylinn. Af
því er ljóst að áin var hætt að renna þar
1362. Annað öskulag kemur hér líka við
sögu. Það er gráleitt og hér um 2 cm þykkt.
Þessi tvö lög fylgjast að um allt héraðið og
eru því afar góð einkennislög. Að jafnaði
eru um 12 cm á milli þeirra. Gráa lagið
telur Sigurður Þórarinsson (1981) vera
komið vestanfrá, fallið um miðbik 13.
aldar eða jafnvel 1245. Nú hefur fengist
l4C-aldursákvörðun á þessu lagi, gerð í
Hollandi og á ég hana að þakka Lárusi
Guðjónssyni jarðfræðingi sem þar starfar.
Sýni fyrir þessa aldursákvörðun var tekið í
mýri við Mjósundstanga suður af Herjólfs-
stöðum. Tekið var örþunnt mólag bæði
ofan á og undir öskunni og það aldurs-
greint. Ákvörðunin (UtC-527) gaf 780±80
l4C ár (BP), þ.e. fyrir 1950 og þar með
fengið að askan hafi fallið á tímabilinu
1180-1280. Mat Sigurðar er því innan
þeirra tímamarka. Sé nú önnur aðferð
notuð, sú að mæla jarðvegsþykkt frá ösku-
laginu úr gosinu mikla í Öræfajökli 1362,
fæst árið 1242 fyrir gráa lagið. Taki maður
sér það frjálsræði að ganga út frá árinu
1230 og telja þaðan 280 mm (=ár) niður á
aur í farvegi árinnar fæst árið 950. Það ætti
að þýða að eftir það hefði Skaftá ekki
fallið í Tröllshyl. Þar með er þó engan
veginn sagt að áin öll hafi í einu breytt um
farveg þótt höfuðvatnsfallið hafi tekið
nýja rás. Nokkuð kann um skeið að hafa
fylgt fyrri farvegum, svo sem Ármanns-
kvísl, Tungulækur og Ófæra. Það er hins
vegar ljóst að þarna varð snögglega mikil
breyting, sem varð örlagarík fyrir um-
hverfið allt. Farvegir í Landbroti þornuðu,
sandfok hófst þar, Stjórnarsandur varð til,
en það svæði kann fram að því að hafa
verið gróðurlendi. Skjaldbreið eyddist, áin
hækkaði landið meðfram Landbroti að
austan, lón mynduðust og lækir stífluðust í
farvegum sínum. Allt þetta kunna Ketill
fíflski og hjú hans að hafa horft á (Jón
Jónsson 1994) og jafnvel gefið vatnsfall-
inu nafnið Nýkomi en það eitt er sönnun
þess að atburðurinn 'varð fyrir augum
manna.
Enn má í þessu sambandi minna á
malarlagið sem er í rofi við Rás við túnið í
Ytri-Dalbæ (Jón Jónsson 1978). Staða þess
sýnir að það hefur orðið til eftir að þykkur
jarðvegur var kominn á hraunið og aldurs-
ákvarðanir á mó strax undir mölinni benda
til þess að það hafi orðið til lítið eitt fyrir
eða snemma á Iandnámsöld. Vart er um
annað að ræða en hlaup í Skaftá sem því
hafi valdið. Nánari athuganir á þessu
svæði eru mjög áhugaverðar og ekki er
óhugsandi að þær gætu leitt í ljós merk
atriði í elstu byggðasögu landsins.
■ STÖÐUVÖTN OG
TjARNlR
Stærstu stöðuvötn í Landbroti eru Hæðar-
garðsvatn og Víkurflóð. Þau eru ámóta
stór en eiga sér ólíka myndunarsögu.
Hraun er kringum Hæðargarðsvatn á allar
hliðar og að því að suðvestan er allhá brún.
Að beiðni minni var vatnið dýptarmælt í
desember 1989. Að því verki stóðu þau
Jón Hjartarson, Hjörtur Heiðar Jónsson,
Ólafur Páll Jónsson, Frosti Jónsson og
Sigríður Droplaug Jónsdóttir. Fyrir þetta
eru þeim öllum bestu þakkir færðar.
Vatnið reyndist ekki djúpt og hvergi
inældist í því 6 m dýpi (15. mynd). Ekki
sýnist líklegt að botn þess sé hraun.
Ofanjarðarrennsli er ekki úr því en
neðanjarðar um Þjófakálk til Tunguvatns
hins nyrðra og kemur það fram undir
Krummanefi. Afrennsli mun það hafa til
Skaftár norður af bæ í Hæðargarði. Nokk-
urt samband er milli þess og Skaftár því
víst er að fyrir kom, a.m.k. hér áður, að
jökullitur kom á vatnið við mikla vexti í
ánni. Tunguvötnin eru tvö. Syðra vatnið,
48