Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 50

Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 50
næst 1,1 mm á ári. Er það meðaltal af 14 mælingum á ýmsum stöðum í Landbroti. Heita má að sama fengist á nokkrum stöð- um á Síðu og í Fljótshverfi. Eg hef þó valið að nota fremur töluna 1 mm þar eð ekki verður við komið mestu nákvæmni hvort eð er. Rétt fyrir ofan Tröllshyl er farvegurinn 120 m breiður. í honum er öskulagið frá gosinu mikla í Öræfajökli 1362 óhreyft og eins er í sama farvegi neðan við hylinn. Af því er ljóst að áin var hætt að renna þar 1362. Annað öskulag kemur hér líka við sögu. Það er gráleitt og hér um 2 cm þykkt. Þessi tvö lög fylgjast að um allt héraðið og eru því afar góð einkennislög. Að jafnaði eru um 12 cm á milli þeirra. Gráa lagið telur Sigurður Þórarinsson (1981) vera komið vestanfrá, fallið um miðbik 13. aldar eða jafnvel 1245. Nú hefur fengist l4C-aldursákvörðun á þessu lagi, gerð í Hollandi og á ég hana að þakka Lárusi Guðjónssyni jarðfræðingi sem þar starfar. Sýni fyrir þessa aldursákvörðun var tekið í mýri við Mjósundstanga suður af Herjólfs- stöðum. Tekið var örþunnt mólag bæði ofan á og undir öskunni og það aldurs- greint. Ákvörðunin (UtC-527) gaf 780±80 l4C ár (BP), þ.e. fyrir 1950 og þar með fengið að askan hafi fallið á tímabilinu 1180-1280. Mat Sigurðar er því innan þeirra tímamarka. Sé nú önnur aðferð notuð, sú að mæla jarðvegsþykkt frá ösku- laginu úr gosinu mikla í Öræfajökli 1362, fæst árið 1242 fyrir gráa lagið. Taki maður sér það frjálsræði að ganga út frá árinu 1230 og telja þaðan 280 mm (=ár) niður á aur í farvegi árinnar fæst árið 950. Það ætti að þýða að eftir það hefði Skaftá ekki fallið í Tröllshyl. Þar með er þó engan veginn sagt að áin öll hafi í einu breytt um farveg þótt höfuðvatnsfallið hafi tekið nýja rás. Nokkuð kann um skeið að hafa fylgt fyrri farvegum, svo sem Ármanns- kvísl, Tungulækur og Ófæra. Það er hins vegar ljóst að þarna varð snögglega mikil breyting, sem varð örlagarík fyrir um- hverfið allt. Farvegir í Landbroti þornuðu, sandfok hófst þar, Stjórnarsandur varð til, en það svæði kann fram að því að hafa verið gróðurlendi. Skjaldbreið eyddist, áin hækkaði landið meðfram Landbroti að austan, lón mynduðust og lækir stífluðust í farvegum sínum. Allt þetta kunna Ketill fíflski og hjú hans að hafa horft á (Jón Jónsson 1994) og jafnvel gefið vatnsfall- inu nafnið Nýkomi en það eitt er sönnun þess að atburðurinn 'varð fyrir augum manna. Enn má í þessu sambandi minna á malarlagið sem er í rofi við Rás við túnið í Ytri-Dalbæ (Jón Jónsson 1978). Staða þess sýnir að það hefur orðið til eftir að þykkur jarðvegur var kominn á hraunið og aldurs- ákvarðanir á mó strax undir mölinni benda til þess að það hafi orðið til lítið eitt fyrir eða snemma á Iandnámsöld. Vart er um annað að ræða en hlaup í Skaftá sem því hafi valdið. Nánari athuganir á þessu svæði eru mjög áhugaverðar og ekki er óhugsandi að þær gætu leitt í ljós merk atriði í elstu byggðasögu landsins. ■ STÖÐUVÖTN OG TjARNlR Stærstu stöðuvötn í Landbroti eru Hæðar- garðsvatn og Víkurflóð. Þau eru ámóta stór en eiga sér ólíka myndunarsögu. Hraun er kringum Hæðargarðsvatn á allar hliðar og að því að suðvestan er allhá brún. Að beiðni minni var vatnið dýptarmælt í desember 1989. Að því verki stóðu þau Jón Hjartarson, Hjörtur Heiðar Jónsson, Ólafur Páll Jónsson, Frosti Jónsson og Sigríður Droplaug Jónsdóttir. Fyrir þetta eru þeim öllum bestu þakkir færðar. Vatnið reyndist ekki djúpt og hvergi inældist í því 6 m dýpi (15. mynd). Ekki sýnist líklegt að botn þess sé hraun. Ofanjarðarrennsli er ekki úr því en neðanjarðar um Þjófakálk til Tunguvatns hins nyrðra og kemur það fram undir Krummanefi. Afrennsli mun það hafa til Skaftár norður af bæ í Hæðargarði. Nokk- urt samband er milli þess og Skaftár því víst er að fyrir kom, a.m.k. hér áður, að jökullitur kom á vatnið við mikla vexti í ánni. Tunguvötnin eru tvö. Syðra vatnið, 48
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.