Náttúrufræðingurinn - 1997, Qupperneq 27

Samspil vatns
OG BERGS
I. VATNIÐ
STEFÁN ARNÓRSSON
Vatnið er svo sjálfsagður hluti af til-
verunni að okkur hættir til að gleyma
því að það líf sem við þekkjum, og
erum sjálf hluti af væri óhugsandi
án vatns. Allir vita að vatn sýður við
100°C og frýs við 0°C og flestir
þekkja hina einföldu efnaformúlu
þess, H20. Fœrri gera sér grein fyrir
að í vatni er yfirleitt fjöldi uppleystra
efna, bœði lofttegunda og steinefna.
Hér kynnumst við þessum hversdags-
lega vökva dálítið nánar.
ft, ef ekki oftast, er það svo að
gildismat og áherslur í rannsókn-
um breytast gjarnan mörgurn
árum á undan kennsluefni í skól-
um, a.m.k. vill það vera svo í náttúrufræði-
greinum. Leiðir það til þess að kennsluefnið
og kennslan eru ekki alltaf í takt við tímann
eða öllu heldur framtíðina. Með þessari
grein og annarri í Náttúrufræðingnum, sem
báðar bera sama heiti, verður reynt að koma
á framfæri nokkurri vitneskju um efnainni-
hald vatns í náttúrunni, þau ferli sem áhrif
hafa á efnainnihaldið og þá veðrun og
ummyndun sem vatnið veldur á þeim jarð-
Stefán Arnórsson (f. 1942) lauk BS-prófi í jarð-
fræði frá Edinborgarháskóla 1966 og doktorsprófi
í hagnýtri jarðefnafræði frá Imperial College í
London 1969. Stefán starfaði hjá jarðhitadeild
Orkustofnunar 1969-1978. Hann varð dósent í
jarðefnafræði við Háskóla fslands 1978 og hefur
verið prófessor frá 1987. Stefán hcfur auk þess
starfað víða erlendis sem ráðgjafi á sviði jarðhita.
vegi og því bergi sem það kemst í snertingu
við. Vonandi verða þessi greinakorn ekki
aðeins gagnleg sem kennsluefni í fram-
haldsskólum heldur er ætlunin einnig sú að
vekja áhuga og skilning hins almenna
lesenda á efninu. Vatnið er vissulega mikil-
vægasta auðlind okkar íslendinga hvort
sem um er að ræða hreint og gott grunnvaln
til neyslu og iðnaðar, heita vatnið, fallvötnin
vegna vatnsafls og fiskigengdar eða sjóinn
umhverfis landið að ógleymdum fallegum
hverum, stöðuvötnum og fossum sem hafa
aðdráttarafl fyrir ferðamenn.
Á undanförnum árurn hafa orðið miklar
áherslubreytingar í rannsóknum og athug-
unum í jarðefnafræði og þar með þeim
sérsviðum, sem atvinnumöguleikar jarð-
efnafræðinga liggja á. Hér er ég ekki að tala
um breytingar á Islandi, heldur byggir þessi
staðhæfing mín á lestri erlendra ritverka um
rannsóknir í jarðefnafræði og vitneskju sem
ég hef frá starfsfélögum í öðrum löndum.
Fyrir nokkrum áratugum var aðaláherslan á
hverskonar jarðefnaleit, þ.e. leit að auðæfum
í jörðu eins og málmum og olíu og við slíka
leit fengu stórir hópar jarðefnafræðinga
vinnu. Þótt enn sé mikil áhersla á olíurann-
sóknir og jarðefnaleit, eru nú efstar á baugi
jarðefnafræðilegar rannsóknir senr tengjasl
umhverfi og mengun, einkurn þeim þáttum
sem taka til mengunar andrúmslofts, vatns,
sjávar og jarðvegs. Þá hefur önnur grein
jarðefnafræðinnar vaxið rnjög á tölvuöld
vegna rannsókna við fjölmarga háskóla, en
sú grein hel'ur verið nefnd tilraunajarðefna-
fræði. Rannsóknir tengdar tilraunum og
Náttúrufræðingurinn 66 (2), bls. 73-87, 1997.
73