Náttúrufræðingurinn - 1988, Page 9

um 20 m. Skammt fyrir ofan Galtalæk á
Landi enda tvö yngri Þjórsárhraun í
brúnum ofan á hinu gamla og stærsta, en
austan viö Sigöldu við Tungná eru sjáan-
leg fjögur hraunlög hvert yfir öðru - og
þó vísast að þau séu fleiri, en hin neðstu
alhulin".
Næsta viðbót við þekkingu manna á
Þjórsárhrauni kom í árslok 1956 er niður-
stöður geislakolsaldursákvörðunar á mó
undan hrauninu sýndu að aldur þess var
um 8000 ár (Guðmundur Kjartansson
o.fl. 1964). Þetta var mun hærri aldur en
menn höfðu átt von á. Guðmundur hafði
árið 1950 giskað á aldurinn 5-7000 ár og
Sigurður Þórarinsson segir 1954 að
„hraunið í Flóanum sé eldra en 4000 ára,
en líklega ekki meira en 6000 ára“.
Virkjanarannsóknir við Þjórsá upp úr
1960 urðu til þess að farið var að skipta
hraununum enn meira upp. Á þeim ár-
um var farið að nota nafngiftina „Tungn-
árhraun" sem samheiti um þessi hraun. í
ritinu „Tungnárhraun" eftir Elsu G. Vil-
mundardóttur (1977) eru hraunin talin 11
og hafa einkennisstafina TH-a til TH-k.
Um skeið var álitið, að það hraun sem
hér hefur verið nefnt Þjórsárhraunið
mikla væri tvö hraun, Þjórsárhraunið
eldra, TH-a, rúmlega 8000 ára og
Þjórsárhraunið yngra, TH-b, tæpra 7000
ára. Rannsóknir Hauks Tómassonar á
Suðurlandi lögðu grundvöllinn að þess-
ari skiptingu. Hún kemur fyrst fram í
stuttri greinargerð til Raforkumálastjóra
1962 sem nefnist „Ytri-Rangá, jarð-
fræði“. Þessari skiptingu er síðan haldið í
öllum skýrslum Raforkumálastjóra og
síðar Orkustofnunar þar til skýrslan
„Aldur Búðaraðarinnar og kenningin
sem féll“ kom út (Árni Hjartarson 1985).
Elsa G. Vilmundardóttir (1977) hefur
gert grein fyrir helstu röksemdum þess-
arar skiptingar:
1. Farvegur Ytri-Rangár niður með
jaðri Þjórsárhraunsins frá Galtalæk
niður að Hrólfsstaðahelli er augsjáan-
lega grafinn af mun öflugra vatnsfalli
en nú er í honum. Þetta vatnsfall var
talið vera Þjórsá, sem síðar hefði
hrakist úr farveginum við tilkomu nýs
og mikils hrauns, Þjórsárhraunsins
yngra, sem markaði henni nýja rás allt
til sjávar.
2. Jarðvegssnið norðan við Vörðufell á
Skeiðum þóttu benda til þess, að þar
hefði myndast lón eftir að Hekluask-
an H5 féll. Lónið var talið hafa mynd-
ast við hraunstíflu af völdum Þjórsár-
hraunsins yngra skömmu eftir þetta
Heklugos. Aldur hraunsins var því
álitinn tæplega 7000 ár.
3. Millilag milli eldra og yngra hraunsins
var talið sjást í farvegi Þjórsár gegnt
Ölmóðsey og í gili árinnar við Árnes,
gegnt bænum Akbraut, voru bæði
hraunin talin sjást.
4. Greinilegir hraunjaðrar og hugsanleg
hraunaskil eru sjáanleg í hrauninu,
svo sem í Merkurlaut á Skeiðum. Að
auki gaf stærð hraunsins tilefni til
grunsemda að um fleiri en eitt hraun
væri að ræða.
Nýjar rannsóknir hafa nú leitt til ann-
arrar niðurstöðu. Boranir í hraununum
víðs vegar á Skeiðum og á Landi sýna
allsstaðar eitt samfellt hraun. Öskulaga-
rannsóknir okkar Elsu G. Vilmundar-
dóttur á flóðavikri frá Heklu bentu alls-
staðar til að eitt ævagamalt hraun væri
undir jarðveginum. Dalverpið, sem
Rangá rennur í, er líklega grafið af
Tungná, fremur en Þjórsá, eftir að
hraunið rann. Tungná hefur oft mátt
sæta hrakningum af völdum jarðelda.
Gossprungur liggja þvert um ána eins og
t. d. gígurinn Hófur og gígarnir við
Svartakrók á Landmannaafrétti bera
ljósastan vott um. Áin hefur vafalítið oft
mátt finna sér nýja framrás eftir að hraun
hafa fyllt farveg hennar á löngum köfl-
um. Úr farvegi Rangár hefur Tungná
sennilega hrakist endanlega þegar Búr-
fellshraunið rann, fyrir um 3000 árum.
3